نەوزادى موهەندیس: لەیادى 237 ساڵەى دامەزراندنى شارى سلێمانیدا.

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ڕێکەوتنامەى شوومى سایکس- بیکۆ، مۆتەکەیەکى مێژوویى بۆ سەر کورد و کوردستان.
ڕێکەوتنامەى سایکس -بیکۆ یەکێکە لەو ڕێکەوتنامە گرنگ و کاریگەریانەى لەماوەى 105ساڵى ڕابووردوودا زۆرترین مشتومڕى لەسەر کراوە بەهۆى کاریگەریە نەرێنیەکانیەوە لەسەر خاک و گەلانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و تائێستاش کاریگەریەکانى بەردەوامە و بۆتە هۆکارى ناکۆکى لە نێوان وڵاتان و گەلانى ناوچەکەدا.
جا لەو گەلانەى کە زۆرترین زیانیان پێگەیشتوە و تائێستاش لەسایەى کاریگەریە نەرێنیەکانیەوە دەناڵێنن و خاکەکەشیان بە داگیر و دابەشکراوى ماوەتەوە بریتیە لە نەتەوەى کورد و خاکى کوردستانى گەورە.هەر لەکاتى خۆشیدا ئەم ڕێکەوتنە کاتێک بەندە نهێنیەکانى ئاشکرا کران دواى سەرکەوتنى شۆڕشى ئۆکتۆبەرى بەلشەویکى ڕوسیاوە لە23/11/ 1917 و دواتریش بڵاوکردنەوەى لە ڕۆژنامەى گاردیانى بەریتانیدا لە 26/11/1917 دا بوە هۆى شەرمەزارکردنى بەریتانیا و توڕەبوونى عەرەبەکان بەهۆى ئەوەى کە لەسەرەوە و بە ئاشکرا بەڵێنى زۆر گەورەیان دابوو بە عەرەبەکان و بەتایبەتیش شەریف کوڕى حسێن بە دامەزراندنى دەوڵەتێکى نەتەوەیى عەرەبى بۆى لەناوچەى سوریاى گەورەدا. کوردەکانیشى نیگەران کرد،بەڵام تورکەکان دڵخۆش بوون.
ئەم ڕێکەوتنامەیە ڕێکەوتنامەیەکى نهێنى بوو کە لە 12 مادە پێکهاتوە و لە ئەنجامى گفتوگۆیەکى دوورودرێژەوە دەستى پێکرد لە نێوان نوێنەرانى فەڕەنسا کە لەلایەن دیپلۆماس فرانسوا جۆرج بیکۆ و مارک سایکسى بەریتانیاوە گەڵالەکراو لە ماوەى نێوان 23/11/1915 تا 3/1/1916ى خایاند و دواتریش دواى پەسەندکردنى لەلایەن ڕوسیاى قەیسەریەوە بەنوێنەرایەتى سازۆنۆڤ لە نێوان 9-16/5/1916 دا ڕێکەوتنامەکە مۆرکرا لەنێوان هەرسێلادا و ئیتالیاش ئاگادار بوو.
مەبەست و ئامانجى ئەم ڕێکەوتنامەیە کە لەناوەڕاستى گەرمەى جەنگى جیهانى یەکەمدا بەنهێنى ڕێکەوتنى لەسەر کرا بریتى بوو لە:
1. دابەشکردنى ناوچەى مانگى بەپیت((هلال الخێیب)) لەنێوان فەڕەنسا و بەریتانیادا.
2. دیاریکردنى ناوچەى نفوز و دەسەڵات لە ڕۆژئاواى ئاسیا .
3. دابەشکردنى میراتى دەوڵەتى عوسمانى کە باڵادەستبوو لەو ناوچانەدا لە جەنگى جیهانى یەکەمدا.
دواى کۆتایهاتنى جەنگەکە بەسەرکەوتنى وڵاتانى هاوپەیمانان کە بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیا و ئەمریکا و ئیتالیاو ..هتد ئەندامبوون بەسەر بەرەى تەوەردا((میحوەر))کە ئەڵمانیا و دەوڵەتى عوسمانى و…هتد.ئەندام بوون تیایدا،ودواى کۆنگرەى ئاشتى لە پاریس لەساڵى 1920 بەم شێوەیەى لاى خوارەوە خاک و گەلانى ناوچەکەیان لە نێوان خۆیاندا دابەشکرد:
1. بەشى بەریتانیا: فەلەستین و ئوردون و باشوورى عێراق و ناوچەیەکى بچوک لە بەندەرى حەیفا و عەکا.
2. بەشى فەڕەنسا: باشوورى ڕۆژهەڵاتى تورکیا و باکورى عێراق و سوریا و لوبنانى ئێستا.
3. بەشى ڕوسیا: ئەرمینیاى خۆرئاوا و قوستەنتینیە و تەنگە و گەروەکانى تورکیا.
4. بەشى ئیتالیا: باشوورى ئەنادۆڵ
5. بەهەمان شێوە ناوچەى فەلەستین لەژێر ئینتیدابى نێودەوڵەتیدا دەبێت.
بەم شێوەیە ناوچەکە بەشەبەش کرا و وەک کێکێکى شیرینى بەتام لەنێوخۆیاندا دابەشیان کرد بەبێ هیچ حسابکردنێک بۆ ئایندە و ڕاوبۆچوونى گەلانى ناوچەکە و دابەشکردنەکەش بەشێوەیەک بوو کە تەنها ڕەچاوى بەرژەوەندیە سیاسى و ئابوریەکانى خۆیانى تیادا کرد و تەنانەت لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنساشدا فێڵ و پاشقولیان لەیەکترى گرت.کاتێک کە بەریتانیا لە ساڵى 1918 تەواوى عێراقى داگیرکرد لە شارى موێڵ یان ولایەتى موێڵەوە و دواى گەڕان و پشکنین بەدواى نەوتدا کە بۆیان دەرکەوت نەوتێکى زۆر هەیە،یەکسەر ئەم ناوچەیەیان لەگەڵ فەڕەنسادا گۆڕیوە و خۆیان کردە خاوەنى ناوچەکە بەهۆى دۆزینەوەى نەوت بۆ مسۆگەرکردنى بەرژەوەندیە ئابوریەکانیان. لە نەوت و گەیشتنیان بە دەریا و بەندەرە ئاویەکان.
بەڵام هەموو ئەم دابەشکردن و پیلانانەى فەڕەنسا و بەریتانیا بەتایبەتى دژ بە میراتیەکانى دەوڵەتى عوسمانى لەلایەن شۆڕشى ئازادى و سەربەخۆبوونى تورکیاوە کەلەساڵى 1919-1923 دەستیپێکرد لەلایەن کمال ئەتاتورکەوە سەرینەگرت و هەڵوەشایەوە.بەتایبەتى کاتێک ڕێکەوتنامەى ئاشتى پاریس مۆرکرا لەساڵى 1920 و دواتریش ڕێکەوتنامەى سیڤەرى لێکەوتەوە لە 10/8/1920 کە لەمادەکانى 62 و63 و64دا دانیاننابوو بە پێکهێنانى هەرێمکێک بۆ کوردەکان لە کوردستانى باکوردا و بەهەمان شێوە بۆ ئەرمەنەکانیش. بەڵام ئەتاتورک بەسیاسەت و فێڵبازى و فریودانى بەریتانیا و فەڕەنسا و ئیتالیا و ڕوسیاى دواى شۆڕشى ئۆکتۆبەر هەریەکەیان بە بیانوو و فێڵێکەوە توانى ڕێکەوتنامەى لۆزان مۆربکات لە 24 تەموزى 1923دا کە خەونى کورد و ئەرمەنەکانى لەسەر خاکى باوباپیرانیان پوچەڵبکاتەوە کە کەوتبونە چوارچێوەى دەوڵەتى تورکیاى نوێوە.
بەم شێوەیە هەموو ئەم کەین و بەینە نهێنیانە بەهۆى ڕێکەوتنامەى شوومى سایکس -بیکۆوە هاتە گۆڕێ و تەنهاو تەنها نەتەوەى کورد و خاکى کوردستان دابەشکرایە سەر هەر سێ دەوڵەتى تازە دروستبووى تورکیا و عێراق و سوریا و پێشتریش لە ڕێکەوتنامەى چاڵدێرانى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى و ئێرانیەوە لەساڵى 1514وە کوردستانى گەورە دابەشکراوەتە سەر ئەو دوو دەوڵەتە و بەم شێوەیە کوردستانى باکور لە تورکیا و ڕۆژهەڵات لە ئێران و باشوور لە عێراق و ڕۆژئاواش لە سوریادا جێگیرکران و ئەوە ماوەى 105 ساڵە کورد و کوردستان بەدەست ئەو ڕێکەوتنامە شومە و ئەو سیاسەتە نامرۆڤانەیەیى بەریتانیا و فەڕەنساى ئەو کات و ئێستاشەوە دەناڵێنن و تائێستا نەبونەتە خاوەنى دەوڵەتى سەربەخۆى خۆیان وەکو گەلانى ناوچەکە لە تورک و فارس و عەرەب .لەمیانەى ئەم ڕێکەوتنامەیەوە بەهەق گەورەترین زوڵم و ناهەقى بەرامبەر کورد کراوە و ماوەى 105ساڵیشى خایاندوە. و گەلانى ناوچەکەش پێکەوە کۆکن لەسەر هەڵوەشاندنەوەى ئەو ڕێکەوتنامەیە و سڕینەوەى سنوورە دەستکردەکان و تەنانەت کاتێک دەوڵەتى ئیسلامى لە عێراق و سوریا ((داعش )) توانى بەشێکى گەورە لە وڵاتى سوریا و عێراق داگیربکات ڕایگەیاند ئیدى کۆتایى ڕێکەوتنامەى سایکس -بیکۆى دروستکراوە و ئەوەى بەمەرەکەب لەسەر کاغەز کێشراوە ئێمە بەخوێن دەیسڕینەوە و ئیمپراتۆریەتى ئیسلامى ڕادەگەیەنین. خۆشبەختانە ئەوە هێزە تیرۆریست و تۆقێنەرەش کۆتایى پێهات و کوردیش ڕۆڵى گرنگى هەبوو لە لەناوبردن و کۆتایپێهێنانى.
بۆیە لە یادى 105 ساڵەى واژۆکردنى ئەو ڕێکەوتنە شوومەدا .مافى نەتەوەى کوردیشە لەسەر خاک و ئاوى مێژینەى خۆى دەوڵەتى سەربەخۆى ڕایبگەیەنێت و وەک مافێکى سەرەتاى و سروشتى خۆى و هەقیشە کە هەردوو دەوڵەتى بەریتانیا و فەڕەنساش کە داڕێژەرى ڕێکەوتنەکەن دان بە زوڵم و ستەمى خۆیان بنێن دژ بەکورد و کوردستان وهەرچى هەوڵى خۆیان هەیە بیخەنە گەڕ لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى بۆ پشتیوانى و پشتگیرى بزوتنەوەى ڕزگاریخوازى گەلى کورد لەهەر چوار پارچەکەى کوردستاندا بۆ ئەوەى بگەنە مافى چارەنوسى خۆیان و تەنانەت پێکەوەنان و ڕاگەیاندنى دەوڵەتى نەتەوەیى خۆشیان کە خۆشبەختانەش ئێستا دوو پارچەى باشوور و ڕۆژئاوا بونەتە دیفاکتۆ و حوکمڕانى کوردیان تیادا خەمڵیوە و ماوەتەوە بەشەکانى باکور و ڕۆژهەڵات کە گەرەکە ئەوانیش بە پشتیوانى نێودەوڵەتى ڕزگاربکرێن و ڕێگەنەدەن بە سیاسەتە شۆڤێنیەکانى ئێران و تورکیا تاسەر گەلى کورد بێبەش بکەن لەمافەکانیان.بەوهیوایەى ئەو خواست و ئاواتە لە مێژینەى گەلەکەمان بەزووترین کات و لەسەدەى بیست و یەکەمدا بێتە دى.