عوسمان عومەر: تورکەکان کێن و لەکوێوە هاتون؟
لەم یەکدورۆژەدا خەلوسى ئاکار وەزیرى بەرگرى حوکمەتى تورکیا کە ڕۆژنامەى زەمانى ئۆپۆسیۆن ئاشکرایى کردووە لە لێدوانێکى دا دواى کۆبونەوەى لیژنەى پلان و بودجە لە پەرلەمانى تورکیا بۆ ساڵى 2022 دواى ئەوەى ئەندامێکى پەرلەمانى هەدەپە بەناوى تولاى هاتیمۆغلاى ئۆروچ بەئامادەبونى وەزیرى بەرگرى گوتى کە سوپاى تورک چەکى کیمیاوى و گازى فرمێسک هینەر و چەکى قەدەغەى بەکار هیناوە لە هەرێمى کوردستان بۆیە وەزیرى بەرگرى ئەو شەکرەى شکاندو بە دەم و فلقى دا هاتە خوار هیچ ناوچەیەکى جوگرافى نییە بەناوى کوردستان نە لەناو تورکیا نە لەدەرەوەى….
لەراستى دا من هیچ ئەرک و پۆستێکى حوکمی و حیزبیم نییە، بەلام وەک کوردێک وەلامى دەدەمەوە, هەرچەندە ئەوە ئەرکى سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران و پەرلەمان و سەرکردەى حیزبەکانە، دەبوایە وەڵامێکى دەمکوتکەرى خەلوسى ئاکارى تۆرانى عەقڵ بۆگەن و ڕەگەز پەرست بدەنەوە تا جارێکى دیکە لەوچەى واى بەدەم شەویلاکدا نەیەتەخوار … یا ناوێرن لەبەر کەیف و خۆشى و سەماو رابوادردنى خۆیان وورتەیان لێوەبێت.
نازانم سیاسیە تورکەکان یا خۆیان گێل دەکەن یا وەک سەرۆکیان شیرى (یەشەک)یان خواردۆتەوە … با جارێ پێش هەموو شتێ ئەو هۆنراوەیەى حاجى قادرى کۆیی بخەمە بەرچاوى تا چاوى بچێتە پشتى سەرى:
کوردە دەزانى لەکوێ ساکینن خزمانى تۆ
گوێگرە باپێت بڵیم مەسکەن وقەومانى تۆ
کێوى تۆرۆس عومقەى حەوزەکەى ئەسکەندرون
غەربى تا بەحرى رەش و سەرحەدى مەیدانى تۆ
بەحرى ڕەش وئەردەهان ئاوى ئارازە بزان
حەدى شیمالە ئەمە کورەیی بێ ژوانى تۆ
ئەڵوەند وکێوى رۆمى تاسەرى کێوى ئاراس
سەرحەدى ڕۆژهەلاتە جۆگەو کێوانى تۆ
ئەهوازو کێوى حەمرین و ژەنگار ڕووەروى نوصەیبین
بۆ تەرەفى جنوبە رەوزەى ڕیزوانى تۆ
داخلى ئەم سنورە دوانزە ویلایەت هەیە
دەلێن دوانزە ملیۆنە نفوسى کوردانى تۆ
حاجى درۆیە ئەسلا نفوسیان نەنوسراوە
دەگاتە بیست ملیۆن بنوسرێ خزمانى تۆ
جا بابەخەلوسى ئاکار بلێم ئەسەڵ نەسەبى تورک کێن؟
جەنابى خەلوسى گەر نەتخوێندۆتەوە بزانە تورکەکان لەو هۆزانەو پەیرەوانى ئاینى پەرستنى ئەندامى نێرینە بوون، سەرەتا دواتر جولەکە دواتر ئیسلام . خەلوسى ئاکار رۆژێ لەڕۆژان پرسیوتە من کێم؟ ڕەگەزم چییە؟ شارستانیەتم چییە؟ لەکوێوە هاتوین؟ با پرسیارت لێبکەم ئایا مێژووى ڕاستەقینەتان ئەوانەیە کە لە دراما یا فلیمەکانتان پێشان دەدرێ؟ یا ئەوە مێژوویەکە خۆتان بۆخۆتان دروستکردووە؟ زۆریش سەیرە ئەوەندەى بابەتى مێژووم لەقۆناغەکانى خوێندن و دواتر خوێندنەوەى کتێبى مێژوویی هیچ ئاماژەیەک بە مەملەکەتێک کە 4 سەدە بەردەوام بووە لە 650- 1084 بەناوى مەملەکەتى خەزەر بێگومان رەنگبێ کەسمان بەرچاومان نەکەوتبێ؟
تورکەکان کۆمەلە هۆزێک بوون لە خۆرئاواى چینەوە هاتون و مەملەکەتى خەزەریان دامەزراندوە کە دەکەوێتە نێوان دەریاى رەش و دەریاى قەزوین نزیکەى سالى 600 زاینى فراوان بوو تا دەسەلاتیان گەیشتە کییف و شاخەکانى ئۆرال و ناوى تورک بە (قاز) هاتوە بەکۆچەرى گەرۆک و لەمێژووى خۆیان دا تورک وەک گەلیک نەناسراون، چونکە بەردەوام لەکۆچ و کۆچبارى بوون بەردەوام ئۆباڵ بوون بەسەر ژیاریە هاوسێکانیانەوە.
ساڵى 732 و خەزەرەکان بەسەر موسلمانەکان دا سەرکەوتن و قسطنطين ئیمپراتۆرى بێزنتیەکان کە بە قوستەتینى پێنجەم ناسرابوو ژنێکى خەزەرى خواست وەک هاوژینى و کردى بەپادشاى ئیمپراتۆریەتى لیولیۆنى چوارەم … ساڵى 737 موسلمانەکان بە یەکجارى خەزەرەکانیان تارومارکرد.
خەزەریەکان بت پەرست بوون و ئەندامى نێرینەى پیاویان دەپەرست و رێورەسمى ئاینى تایبەتیان هەبوو, ئەو ئاینە لە تبت و رۆژئاوى چین و یۆنانى کۆن باو بووە.
پادشاى خەزەرەکان ساڵى 720 ز بەناوى خاکان بۆلان جولەکەیی خۆی ڕاگەیاند, و ساڵى 740 ز لەسەردەمى هارونە رەشید بە ئاینیکى فەرمى ناساندویەتى, مێژوو نوسان جولەکەبونى پادشاى خەزەرەکانیان بەوە لێکداوەتەوە تا دوور بن لە ململانێى موسلمانان و بیزەنتیەکان و بەهۆى ئەوەى هیچ چاودێریەک لەسەر جولکە نەبوە، بۆیە زۆربەى خەزەرەکان بونە جولەکە و مێژوو نوسان لەناویان دا مێژوونوس جەمال حمدان ئەو جولە تورکانە بە باپیرە گەورەى ئەشکنازیەکانى ئیستا دادەنێ. سێ لەسەرچوارى جولەکەى جیهان پیک دەهێنن و لە ئۆکرانیاو پۆلەندا نیشتەجێ بوون و هەندێ ناوچەى رووسیا و ئەوروپا. خەزەریەکان هەولیان دا لە نیمچە دورگەى قرم مەملەکەتێکى نوێ دروست بکەن، بەلام بەهۆى هێرش و پەلامارى موسلمانەکان وهێرشى رووسەکان و بیزەتیەکان نەیانتوانى. دواتر ئیسلام بونى خۆیان ڕاگەیاند، بەلام رووسەکان توانیان بەهاوکارى بیزەنتیەکان دەولەتەکەیان بپوکێننەوە … پادشا خەزەرەکان خزمەتکارى سەرکردە موسلمانەکان بوون لەوانە جولەکەى خەزەرى تورک سەلجوقى کورى دوقاق کە 5 نەوەى هەبوو بەناوەکانى میکائیل, ئیسرائیل و ئەرسەلان و موسى و یونس و سەلجوق ئیسلام بونى خۆى ڕاگەیاند و کەوتە بەربەرەکانیى مامەکانى لە تورکستان. دواتر دەولەتێکى دامەزراند بەناوى دەولەتى سەلجوقى لەسەردەمى پادشا مەحمودى غەزنەوى ئەوکات حوکمدارى هیند و فارس بوو, پادشا هێرش و پەلامارەکانى بۆ سەریان دەست پێکرد وتوانى پادشاکەیان ئەرسەلان بیگۆ و زۆرێک لەپیاوەکانى بگرێت و ماوەى ٤ ساڵ بەندى کردن و لەوى مرد.
جاریکى دیکە سەلجوقیەکان یاخى بونەوە و سوپایەکیان پێکهێنا, فرسەتیان لەوە هینا کە دەولەتى ئیسلامى سەرقالى شەرەکانى هیندبوو، تا هاتنى تورغول بەگ کە یەکیکە لەکەسە مێژووییەکانیان و بەوەش توانیان دەولەتى عوسمانىیان پێکهێنا, سەلجوقیەکان باپیرانى جولەکە دۆنمیەکانى ئیستان. بەهۆى سوپاکەیانەوە توانیان داگیرکارى وولاتان بکەن و کەمەنەتەوەکانى وەک کورد و ئەرمەن و فەلەکان جینۆساید بکەن لەناو ببەن.
بەپێى سەرۆکى فەلسەفە لە زانکۆى ئیبن خەلدون لە ئەستنبول, چەند ڕایەک هەیە لەسەر ناوى تورک، بەلام ئەوەى نزیکە سەرچاوەکەى ووشەى (Türe) واتە زاوزێ بە زمانى تورکى. هەروەها دەلێت هۆزە تورکەکان لەناوچەو شاخەکانى (ئەڵتاى) کە دەکەوێتە نێوان سیبریاى رووسیاو تا مەنگۆلیاى چین و تا ناوەراستى ئاسیا و ئیران قەفقاس و بەچەند شیوە زمانیک قسەیان کردووە وەک تورکە لهونەکان, تورکە ئیگۆریەکان و تورکە خەزریەکان و ئۆفار و قەرقیز و کازاخ و… تاد.
با، بە خەلوسى ئاکار بلێین: کورد وەک لیقەوماو دەرگاى بۆ تورک کردەوە بۆیە تا ئیستاش تورکەکان بە شیوەیەکى ڕێکخراو هەولى سرینەوەى کەلتور ومێژووى کورد دەدەن لەو ناوچەو شوینانەى کە دەستیان بەسەردا گێراوەو داگیرکراون جەنابى خەلوسى 14 پاریزگا کوردن ,دانیشتوانى کورد لەباکورى کوردستان نزیکە 20 ملیۆن زیاتر دەبێ, زمانیکى رەسەنى هەیەو جوگرافیایەکى دیارى هەیە بۆ ئەوەى بزانى ناوى کوردستانە و لە ئەرشیفى عوسمانى نەخشەى کوردستان دیاریکراوە کە باپیرانت دەستنیشانیان کردووە لێرەشدا بوارى ئەوەنابێ کە بەدریژى باسى میژووى کوردت بۆبکەم چونکە ئەوەندە کینە لەدڵ و رەگەز پەستى کوردى نازانى و خۆت ئەتاتورکى گۆربەگۆر و عیسمەت ئینۆنۆ بە زمانى کوردیتان دەگوت زمانى قەلەباچکە, هەر ئەو قەلەباچکەیە بە دەنوک رۆژێک دێ میشکى تۆ و ئەوانەى وەک تۆ کون دەکەن.
جەنابى خەلوسى ئاکار ئەو چاو شین و قژ زەردانەى لە دراماکانتان دەیانبینین ئەوە تورکى ڕەسەن نین تورکى رەسەن شێوەى دەچیتەوە سەرمەنگۆلیەکان .با ئەوەشت پێى بڵێم ناوى کورد لەسەرتاتە قورینەکانى سۆمەریەکان تۆمارکراوە … تۆ ئەوە دەزانى کە گەزەنفۆن بەناو خاکى کوردان دا بەخۆى 10 هەزار سەربازەوە تێپەریوە پێش زایین و بەکاردۆخیەکان ناوى بردون .لەکۆتاییدا ووتەیەکى فکتۆرهۆگوت بو دەنوسم دەلێت لێرەوە تورکەکان تێپەرین بۆیە هەموو شتێ تێکچو …کەقەتارچیش بەرێگادا دەروا سەگە خوێریەکانیش پێى دەوەڕن. مەرجیش نییە هەرچى وەزیر بوو رۆشنبیر بیت یا سیاسى بێت .ئێوە لە 1923 وە کە کۆمارە رەگەز پەرستانەکەتان دامەزراند کورد قڕ دەکەن تا ئەمڕۆ نەتانتوانى نەکورد نەزمانەکەشى لەناوببەن.
* لەچەند سەرچاوەیەکەوە ئەو بابەتەم ئامادەکردووە .
