بەهرۆز جەعفەر: پێناسەکردنەوەی بونی کورد لە عێراقدا: کەرتی نەوت و بەرگریی وەک نمونە.
لە کاتێکدا کورد ڕێژەی (17٪) ی بودجەی عێراق بە شایستەی خۆی ئەزانێت، بەڵام بە پێی وتەی سوپا سالاری پێشوی عێراق، ڕێژەی کورد لە سوپای عێراقدا ناگاتە (1٪) یەک لە سەتیش! لە کەرتی نەوتیشدا کورد ناگاتە (4٪) و لە تەواوی ئەو گفتوگۆیانەی سەبارەت بە پرسی نەوت لە نێوان هەرێم و عێراقدا کراون، وتراوە کورد نەوتەکەی ڕادەستی سۆمۆ بکات، بێ ئەوەی کورد تاکە یەک کەسی هەبێت لە (سۆمۆ) دا. سەت ساڵ تێپەڕی بەسەر دروستبونی دەوڵەتی عێراقدا، کورد لە هەموو سەردەمەکاندا وەزیرو کاربەدەستی باڵای لە بەغدا هەبوە، جەعفەر عەسکەری کورد بوەو سەرۆکوەزیرانی عێراق بوە لەسەردەمی پاشایەتی دا، لەسەردەمی بەعسیشدا لە ساڵی (1988) دا ئەو ڕۆژگارەی کورد ئەنفال و کیمیاباران ئەکرا کورد (7) کەسی بە پلەی وەزیر هەبوەو، جێگری سەرۆک کۆمارو جێگری سەرۆکوەزیران کورد بونە.
لە دوای پرۆسەی ئازادیی عێراقیشەوە لە (2005 ەوە بۆ 2021) کورد لە بەغدا پۆستی باڵای هەبوە، بەڵام ئایا ئەم «بوون) ەی کورد لەسەر چی بنەمایەک بوە؛ بنەمای دەستوریی؟ بنەمای سازان؟ ڕێککەوتن و بەڵێنی پێشوەخت؟
*ڕووکردنە بەغدا باشترین چارەسەرە
ئەزمون نیشانی هەموو لایەنە کوردییەکانی داوە، کە بەغدا چەق و ناوەندی هێزی کوردە نەک ووڵاتانی هەرێمی و نێوەندی فایلی زلهێزەکان. ئەگەر لە دەیەکانی ڕابردودا ئەو تێزە ڕاستییەکی تێدا بو « هەتا بەغدا بەهێز بێت ئەوا کورد زیاتر ئەچەوسێتەوەو مافەکانی زەوت ئەکرێت» ئێستا ئەو تێزە باوی نەماوەو عێراقی سەردەمی تاکەکەسیی و دیکتاتۆریەت لە گۆڕێدا نەماوە. کورد ئۆتۆنۆمی و فیدراڵیەتی خۆی لە عێراقی دوای سەدامدا مسۆگەر کردوە بە پێی دەستور، کەواتە ئەبێت کورد لە بەغدا خۆی بە خاوەن ماڵ و بەشداری ڕاستەقینە بزانێت، عێراقێکی بەهێز زامنی مانەوەو بەهێزکردنی مافە دەستورییەکانە. ئەگەر حکومەتی عێراق هەڵوەشاوە و فشۆڵ بێت ئەوا بۆشایی ئەمنی و بێ ڕووئیایی دروست ئەبێت، دەرئەنجامی ئەوەش دەیان گروپی میلیشیایی و داعش و توندڕەوی دروست ئەبن و بە هەڕەشە لەسەر هەرێمی کوردوستان و عێراق ئەشکێتەوە.
لێرەدا، کورد هەقی بەوەوە نییە حکومەتی عێراق ناوچەی سەوز و ماڵی سەرۆک وەزیرانی پێ ئەپارێزرێت یان نە! میلیشیاکان چەند خۆپیشاندەر ئەکوژن یان نە! عێراق دەوڵەتێکی فشۆڵە و ڕەنگە سبەی یان دوو سبەی هەڵبوەشێتەوە. کورد هەقی بەسەر خۆیەوە هەیەو بەرژەوەندییەکانی خۆی بۆ دروستکردنی ئایندەیەکی مسۆگەر دیاری ئەکات.
*بۆچی کورد لە بەغدا نییە؟
هەموو جارێک دوو حیزبە سەرەکییەکەی کوردوستان و حیزبەکانی تریش بونی خۆیان لە عێراق بەستۆتەوە بە بونی سەرۆک کۆمار و ڕێژەی چەند ئەندامێکی پەرلەمان و دوو بۆ سێ وەزیرەوە. هەر کاتێک هەڵبژاردن کراوەو حکومەت لە عێراق پێکهاتوە، ئیتر بیستو چوار کاتژمێر دوای ئەوە لایەنە کوردییەکان ئەرکی خۆیان بە تەواو بینیوەو نەچونەتەوە بە لای بەغداد دا. ئەو کوردانەشی لەوێ بون و پلەو پایەیەکیان هەبوە یان خەریکی خۆیان و دەوروبەرەکەیان بون، یان بەهۆی نا کارامەییەوە، یان بەهۆی دۆخی شێواوی عێراق و بارودۆخەوە نەیانتوانیوە خزمەتی ئەوتۆی دۆزی کوردو پرسە هەڵواسراوەکان بکەن. لە کاتێکدا ماوەی زیاتر لە (10) ساڵە نزیکەی (410) پۆستی جیاجیای وەکو بریکاری وەزیرو دەستەکان و بەڕێوەبەری گشتی و پلە داری باڵای سەربازیی بە چۆڵی ماوەتەوە، کورد پڕی نە کردونەتەوە. جگە لەوەش کورد دەستەیەکی یەکگرتوی بۆ چاودێری کارو ئەدای نوێنەرو نێردەکانی خۆی لە بەغدا نەبوە، کە ئەمانە خەریکی چین؟.
لە کاتێکدا، ئەگەر کورد ئەو سەدان پۆستە پڕ بکاتەوە، تیمێکی یەکگرتو-دڵسۆزی لە پەرلەمان و سەرۆکایەتی کومارو حکومەت و سوپادا هەبێت لە ڕووی ئەمنی و ئابوریی و دیبلۆماسیی و ئیدارییەوە ئەتوانن قورساییەکی گەورەیان هەبێت.
*نا-ئامادەیی کورد لە سوپای عێراقدا
عێراق، لە سێپتەمبەری 2021 ەوە دەستەی گەشەپیدانی پیشەسازی سەربازی زیندوو كردووەتەوە. هەر بە پێی یاسا پێویستە نوێنەرێكی وەزارەتی پێشمەرگەشی تێدابێت (نی یە). وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێم خۆیان ئەڵێن هیچ جێگەیەکیان لەو دەستە نوێیەدا نییە کە ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە سەرۆکوەزیرانی عێراقەوە.
بە پێی گۆڤاری “CEOWORLD 2021” ی ئەمریکی بۆ ئامار، عێراق لە سەر ئاستی تەواوی جیهاندا بۆ هاوردەکردن و کڕینی چەک ڕیزبەندی (11) هەیە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا. ئاشکرایە (41٪) ی سەرچاوەی کڕینی چەکی عێراق لە ئەمریکاوە دێت. کۆی خەرجی و تێچوی بواری سەربازیی لە بودجەی ساڵی (2021) دا بە (27،617) بیستو حەوت تریلیۆن و شەش سەت و حەڤدە ملیار دینار دانراوە ( واتە زیاتر لە 20 ملیار دۆلار) ئەمەش بۆ هەموو تێچوی کارکردن « نەفەقاتی تەشغیلی» و چەکدارکردن و ئەرکدارکردنی دامەزراوە سەربازییەکانی تایبەت بە سوپاو دژە تیرۆرو دەستەی حەشدی شەعبی و وەزارەتی ناوخۆ بە هەموو پۆلێن بەندییەکانییەوە. ئایا هەرێمی کوردستان و پێشمەرگە بەشێک نین لە عێراق و سیستەمی بەرگریی؟ بۆچی عێراق درۆنی هەیە پێشمەرگە نییەتی؟ ئایا نوێنەرانی کورد، سەرۆک کۆماری عێراق ( کە کوردە) ڕۆژێک لە ڕۆژان هیچ نەبێت بە ئەرکی دەستوری خۆی هەستاوە و بپرسێت ئەمە نا-هاوسەنگی نێوان پێکهاتەکان دروست ئەکات و پێویستە ئەم هەڵانە ڕاست بکرێنەوە؟. یاخود ئەوە لایەنە کوردییەکان خۆیانن بونی کوردیان بە هەند وەرنەگرتوە لە سوپای عێراقدا و، ڕێژەی کورد گەیشتۆتە خوار (1٪) ەوە؟!
*کورد لە کەرتی «نەوت» یشدا بونی نەماوە!
ساڵی (1927) نەوتی عێراق لەسەر بنەمای نەوتی کەرکوک خۆماڵی کراوەو، ئینگلیزەکان بەڕێوەیان بردوەو، مەسەلەی گۆڵبنگیان ( مستەر پێنج لە سەت) تیایدا ڕەنگی داوەتەوە، کە تورکەکان لەوێوە پشکێکی خۆیان هەر هەبوە. لە قۆناخی یەکەمدا (1934-1945) بەرهەمی کێڵگەی نەوتی کەرکوک (94٪) ی ئاستی بەرهەمی هەموو عێراقی پێکهێناوە.
لە ساڵی (1957) دا واتە کۆتا ساڵی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا، ڕێژەی بونی نەتەوەکان لە کەرتی نەوت دا بەم شێوەیە بوون:
– عەرەب (1٪)، کورد (38٪)، تورکمان (16٪)، ئاشوری (40٪)، ئینگلیز (2٪).
دواتر لە سەردەمی بەعسدا (1963- 2003) وردە وردە و بەپلان دەستكرا بە دەركردنی كورد لەو كۆمپانیایە و كەمكردنەوەی ڕێژەیی كورد. دەیان نوسراوی فەرمی حکومەتی عێراق لەو ماوەیەدا بەردەستن بە ڕوونی ئاماژە بەوە ئەکات کورد لە کەرتی نەوتی عێراقدا دا نەمەزرێنن، چەندین نوسراوی سەردەمی بەعس هەیە کە ئاماژە بە بڕیاری دەرکردن یان گواستنەوەی سەدان کەسی کورد ئەکات لە وەزارەتی نەوت .
بەڵام لە دوای ساڵی (2005) ەوە، کورد خۆی بەشی هەرە گەورەی ئەو بەرپرسیارییەتیەی ئەکەوێتە ئەستۆ کە کەرتی نەوتی عێراقدا هیچ ڕۆڵێکی نییە، باشترین بەڵگەش کەرکوکە کە (17) ساڵ تەواوی شارەکە بە دەست کوردە بوە حیزبی کوردیی نەیانتوانیوە (17) ڕۆژ پێکەوە بن، لەسەر بنەمای حیزبی لەو شارەدا کارمەندی ئاسایشیان کردۆتە پەرلەمانتارو کردویانەتە بەرپرسی مەلەفی نەوتی کورد و کەرکوک لە پەرلەمانی عێراق!.
بۆیە، رێژەی عەرەب لە ساڵی (2021) دا لە کۆمپانیای نەوتی باکور-کەرکوک لە سەدا (63 ./ .) توركمان لەسەدا ( 26./ .) كورد کەمتر لە سەدا ( 7 ./ .)كلدۆئاشوری لە سەدا (4 ./ .). لەو ژمارەیەشدا تەنها نزیكەی 40٪ كۆمپانیاكە عەرەبی هاوردەیە (واتا ئەوانەی خەڵكی كەركوك نین). لە ساڵی (2016ەوە تاوەکو 2019) کۆمپانیایەکی وەکو بی پی -BP ی بەریتانی لەسەر نەوتی کەرکوک خەریکی توێژینەوەو گەڕانی وورد بوە، بێ ئەوەی یەک کوردێک بزانێت کە شارەکەیان جێهێشت چییان ڕاسپاردە کردو، ئەنجامی گەڕانەکانیان چی بوە.
سەرئەنجام
هەموو جوتیارێک پلانی ساڵانەی هەیە (هەر جوتیارێک ئەزانێت -خطة سنوي- چی یە). ناکرێت دۆزی کورد لە عێراقدا بە بێ پلان بەڕێوە بچێت. پێویستە پۆستە باڵاکانی بەغدا بە کەسانێک بسپێردرێن کە کۆدەنگی حیزبی- جەماوەریی- سیاسییان لەسەر هەبێت، کەسانێک کە خەریکی مافەکانی کورد بن نەک خۆیان. نابێت دوای یەکەم و دووەم دانیشتنی نوێی پەرلەمان کە حکومەتی عێراق پێکهات ئیتر کورد بگەڕێنەوە سلێمانی و هەولێر و وابزانن ئەرکەکانیان تەواو بوە. پێویستە چاودێریی ووردی نوێنەرانی کورد بکرێت. سەرباری ئەمانەش سەدان پۆستی بەتاڵ هەن پشکی کوردن کەسانی شیاو و لێوەشاوەیان بۆ بدۆزرێتەوە. لێرەوە کورد خاوەندارێتی لە خۆی و لە مافەکانی بکات.
