عەتا قەرەداخی: کامیان بۆ کورد گرنگە، یەکبوون یان پۆست؟
یەکێتی و پارتی لەسەر سەرۆکایەتی کۆمار ململانێی ناڕەوا دەکەن؟ پارتی دەبێتە هاوپەیمانی سەدرو سونەو، یەکێتی دەچێتە تەوەری مالیکی و عامری و خەزعەلی و پرۆ ئێرانیەکانی ترەوە. دادگای بەناوفیدراڵی عێراق لەم بارودۆخەدا بڕیار بە دژی هەرێمی کوردستان دەردەکات.
ئەمە دیمەنی سیاسی ئێستای عێراقە، کام عێراق؟ ئەو عێراقەی لەو کاتەوە بەریتانیای دوژمنی گەلان و بەتایبەتی دوژمنی کورد دروستیکرد، رۆژیک لە رۆژان چاوەڕوانی ئەوەی لێنەکراوە ببێتە رژێمێکی دیموکراسی تیادا دروستببێت و دەستبەرداری کوستن و بڕین و پاکتاوی رەگەزی کورد بێت؟ بێگومان ئاشکرایە لە ساڵی 1921 هەتا رۆژی روخاندنی رژێمی سەدام هیچ نیشانەو بەڵگەیەکی بوونی سادەترین بنەمای دیموکراسی نەبینراوە. لە روخاندنی ئەو رژێمەشەوە تەنیا بە رووکەش و ناونەبێت وەکو هەڵبژاردن و دەستاودەستکردنی دەسەڵات شتێکی ئەو تۆ نەگٶڕاوە.
ئاشکرایە دیموکراسی و پێکەوەژیان و یەکتر قبوڵکردن بە بڕیارو لە لوتکەی هەرەمی کۆمەڵگاوە دروستنابێت، بەڵکو دیموکراسی و پێکەوەژیان دەرئەنجامی پەروەردەو پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و گەیشتنی کۆمەڵگایە بە ئاستی کۆمەڵگای دامەزراوەیی کە تیایدا تاکەکەس بووبێتە تاکەکەسی خاوەن شوناس. هەرگیز لە کۆمەڵگای دواکەوتوو، خێڵەکی و تائیفی و مەزهەبیدا دیموکراسی و یەکتر قبوڵکردن و پێکەوەژیان دروستنابێت. بێگومان عێراق لەم جۆرە کۆمەڵگایەیە کە وەکو کۆمەڵناسی عێراقی عەلی وەردی باسی دەکات کۆمەڵگایەکی خێلایەتی تائیفی مەزهەبیەو لایەنە نەرینیەکانی عەقڵ و کەلتووری بەدوو تیایدا باڵادەستە. لەپاڵ ئەم کەلتوورە دواکەوتووەدا، بیری ناسیونالیزمی نەبەکام و ناسروشتیی عەرەبییش لە رێگای شامەوە لە سەروبەندی دروستکردنی دەوڵەتی ناسروشتی عێراقدا گەیشتە عێراق و تێکەڵاوی کەلتوری خێڵەکی تائیفی مەزهەبی بوو، ئەوەش تووندترین و دواکەوتووترین و شۆڤێنیستترین ئایدیۆلۆجیای لە عێراقدا بەرهەمهێنا کە ئایدیۆلۆجیای عروبە بوو. بەعس لە دروستبوونیەوە نوێنەرایەتی ئەو ناسیونالیزمە شۆڤینیەی دەکردو لەسەر ئەو بنەمایەش خۆی بە پارێزەری دەروازەی رۆژهەڵاتی نیشتیمانی عەرەبی دەزانی بە تایبەتی لەبەرامبەر ئەو فارسە مەجوسیانەی وەکو بەعس پێی دەگوتن و ئێستا فەرمانڕەوای ناڕاستەوخۆی عێراقن. واتە ئەو دەوڵەتەی لە دوای رژێمی سەدام دروستبوو، کە تیایدا دەسەڵات کەوتە دەستی پێکهاتەیەکی تائیفی مەزهەبی هەژار لە رووی دەوڵەتداریەوەو سەرەتایی و بێ کەلتوور لە رووی دیموکراسی و ئازادی و شێوازی ژیانی کۆمەڵگای سەردەمەوە.
ئەو دادگایەی کە ئێستا لەم عێراقەدا بەناوی دادگای فیدراڵیەوە دامەزراوە، زۆرینەی ئەندامەکانی نوێنەری ئەو کەلتوورە نادیموکراسیەی ئەو پێکهاتە مەزهەبیە عەقڵ داخراوەن، بەشێکی تریشیان نوینەری سونەی عەرەبن واتە هەڵگری هەمان بیرو ئایدۆلۆجیای عروبەن. ئیتر چۆن دەبێت و دەشێت کورد بە دوژمنی خۆیان نەزانن چونکە ئەوان پەروەردەی دوو کەلتوورن، کەلتوری سونەو عروبە لەگەڵ کلتوری شیعەی عروبەی ژێر هەژموونی ئێران، کە هەردووکیشیان لەخاڵێکدا بەیەک دەگەن کە ئەویش خاڵی بەیەکگەیشتنی هەموو عەرەبە کە بیری ناسیونالیزمی عەرەبیەو بەکاریگەری باڵادەستبوونی عەقڵی ئایینی و خێڵایەتی تیایدا بووتە بیرێکی تەواو داخراوو کۆنەپەرست و سۆڤێنی. ئێستا ئەو دادگایەی لە عێراقدا فەرمان دەردەکات نوێنەری ئەم کەلتورەیە، کە لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە دژی کورد بووە، کەواتە چۆن چاوەڕوان دەکرێت ئەم دادگایە بڕیارێک دەربکات دژی کورد نەبێت کە ناسیونالیستی شۆڤینی عەرەبی بە سونەو شیعەوە بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی، کوردی بە نەیاری خۆی و جەستەیەکی زیاد لە جوگرافیای نیشتیمانی عەرەبدا سەیرکردووە. کەواتە لەم رووەوە واپێشبینی دەکرێت ئەم دادگایە بۆ ئەمەودوا بەرپرسانی حیزبیی کوردستان بە تاوانی ناپاکی گەورە لە یەکێتی خاکی عێراق و کارکردن دژی سەروەری عێراقی مەزن بباتە بەردە م دادگاو لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات.
ئەوەی بەلای منەوە ئاساییەو هیچ نامۆنیەو چاوەڕوانکراویشە ئەوەیە کە دادگای عێراقی هەر بەمشێوەیە کاربکات، بەڵام ئەوەی ئاسایی نیە، لەم بارودۆخەدا شێوەی سیاسەتکردنی پارتی و یەکێتیە. لە کاتێکدا کە سونەو شیعە ناکۆکن، لە کاتێکدا ناو ماڵی تیکچووی شیعە بە فشاری ئێرانی وەلی ئەمریشیان یەکناخرێتەوە، بەڵام هەموویان بە شیعەو سونەوە لەسەر دژایەتی کورد کۆکن، کەچی کاکی سەرکردایەتی پارتی و یەکێتی بەشێکیان دەبنە هاوپەیمانی موقتەدا سەدر و بەشەکەی تریشیان دەبنە پاشکۆو هاوسەنگەری مالیکی و عامری و خەزعەلی. هەموو ئەوەش لە پێناوی پۆستیکی کارتۆنیدا دەکەن کە ناوی سەرۆک کۆماری عێراقە، کە لە رووی نەتەوەییەوە ئەو پۆستە نەک لەسەردەمی فوئاد مەعسوم و بەرهەم ساڵحدا بەڵکو لەسەردەمی مام جەلالیشدا بچوکترین سودی بۆ کورد نەبووە، بەڵکو لە رووی نەتەوەییەوە زیانی زۆریشی بۆ کورد هەبووە. هەڵبەت من باسی بەرژەوەندی کورد دەکەم نەک بەرژەوەندی کەسی و حیزبی لە رووی مادی مەعنەویەوە. هەرچەندە دەبێ ئەوەش بڵێم ئەوەی یەکێتی بەرەو داڕمان برد پشتگوێخستنی یەکێتی بوو لە لایەن مام جەلالەوە لەپێناوی سەرۆکایەتی عێراقدا، بە گوێرەی بەرهەم ساڵحیش حەزو ئارەزووی بۆ سەرۆکایەتی کۆمار مێژووی سیاسی ئەوی کۆتایی پێهێنا کە دەشیاو لەباریشیدا هەبوو رۆڵی گرنگ ببینێت لە کوردستاندا. کەواتە ئەگەر یەکێتی بە لۆجیکی عەقڵ بیربکاتەوە سەرۆکایەتی کۆمار بکوژی کەسە بە تواناکانی ئەم بووە کە مەبەستمان رەوانشاد مام جەلال و دوای ئەویش دکتۆر بەرهەم ساڵحە. هەروەها من وای بۆدەچم پارتی مەبەستی جدی نەبووەو نیە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستەو ئەو سێ کەسەشی کە تا ئێستا بۆ ئەو پۆستە پاڵاوتوونی زۆر بەلایەوە گرنگ نەبوون، ئەگەر دەرچوون باشە ئەگەر دەریش نەچوون ئەوەندە گرنگ نین بۆ پارتی.
بەهەرحاڵ ئەمە ئامانجی ئەم باسە نیە، بەڵکو مەبەستی ئێمە ئەوەیە لە کاتێکدا عێراقی عەرەبی و عێراقی عەجەمی ئەوساو ژیر هەژموونی عەجەمی ئێستا هەر رۆژێک لە توانایدا بێت هەمان ئەو سیاسەتانە بە دژی کورد پیادە دەکاتەوە کە رژیمی بەعس کردوونی، کەچی لەم بارودۆخەدا پارتی و یەکێتی سەرقاڵی ململانین لەسەر پۆستی کارتۆنی- تەشریفاتی- سەرک کۆمار. ئەمەش دەرخەری باڵادەستی عەقڵ و گوتاری حیزبایەتی تەسکی دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەیی کوردیە لە لای هەردوو حیزب. باشە باپرسین ئەو هەموو تەنازولاتەی یەکیتی و پارتی بۆ سونەو شیعەی عێراقی دەکەن و سەرئەنجامیش هیچیان بۆ بەرهەم ناهێنێت و لەبەرچاوی ئەوان و نەتەوەی خۆیشیان سوکترو بێ بەهاتریان دەکات، تەنازولات بۆ یەکتری بکەن باشترنیە، کە ئەمەی دووەمیان هەم لەبەرچاوی ئەوانی عەرەب بەهێزتر نیشانیان دەدات و بەلایەنی کەمەوە نابنە جێگای لۆمەی هاونیشتیمانیانی خۆیشیان لەسەر ئەوەی لەبەردەمی ئەوانی عەرەبدا دابەش دەبن و لاواز و بێهێز دەردەکەون. دەبێ یەکێتی و پارتی ئەو حیزبانەی تریش کە بە ناوی کوردەوە چوونەتە بەغدا بەو ئەندازەی لە یەکێتی کورد دووردەکەونەوە بەو ئەندازەیە سووک و بێ بەها دەبن، بەڵام دابەشبوونی یەکێتی و پارتی زیانەکەی هەر سووکبوونی خۆیان نیە بەڵکو زیانی بۆ پێگەی کوردو بۆ ئایندەی کوردستانیش دەبێت. هەربۆیە دەشێ بگوترێت، ئەگەر ئەم دوو حیزبە هەستی بەرپرسیارێتیان بەرامبەر بە ئێستاو ئایندەی نەتەوەکەیان هەبێت، ئەگەر گوێی بیستن و عەقڵی لێکدانەوەیان هەبێت، ئەوا تاکە وەڵامدانەوە بۆ بڕیاری دادگای بەناو فیدراڵی بەغدا ئەوەیە دەستبەرداری ململانێی پڕوپوچ و نانەتەوەییانەیان بن لەسەر پۆست و پلەو پایەی بەغداو دەست لەناودەست پێداگری لەسەر مافە دەستووریەکانی کوردستان دەکەن و هەرکەس و لە هەرلایەکیان هەرپۆستێک وەربگرێت وەها سەیری دەکەن نوێنەری هەردوولایانە لەوێ و دەبێ دڵنیاشبن کە پۆستەکانی کورد لە بەغدا کارتۆنین و هەر دابەشبوون و ناکۆکی و ململانێیەک لەسەر پۆست و پلەو پایە بۆ کورد سەرئەنجام بە زیان دەشکێتەوە بۆ پێگەی کورد. کەواتە ئەو پرسیارەی کە دەڵێت: کامیان بۆ کورد گرنگە یەکبوون، یان ململانێ لەسەر پۆستە کارتۆنیەکان؟ بێگومان لۆجیکی عەقڵ دەڵێت بەبێ یەکێتی و یەکبوونی کورد پۆستەکان نەک گرنگ نین بەڵکو بەدەستهێنانیشیان هەر دۆڕاندنەو ئەگەر کورد یەکگرتوو نەبێت، هەرچیش بەدەستبهێنێت،ناتوانێت بیپارێزێت و کاتیەو هیچ بەهایەکی نەتەوەیی و نیشتیمانیشی نابێت.
