بورهان شێخ رەئوف: ئۆكرانیا سەبەتەی خۆراكی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و ئەوروپا.
ئۆكرانیا هەر لەمێژەوە بەوە ناسراوە كە سەبەتەی خۆراكی ئەوروپا بووە بۆ چەند سەدەیەك، هەروەها بە یەكێك لە دیارترین و گەورەترین بەرهەمهێنەران و هەناردەكەرانی دانەوێڵە و زەیتی ڕووەكیی و كۆمەڵێك بەرهەمی پێویستی تریشە بۆ ئەفریقا و ئاسیا.
پێگەی گرنگی ئۆكرانیا
هەر لەبەر ئەو پێگە گرنگەی ئۆكرانیایە، لە 24- 02- 2022 ئەو وڵاتە كەوتە بەر شاڵا و هێرشی سوپای روسیا، كە ئەوەش ترس و نیگەرانییەكی زۆری لای ئەوڵاتانە دروستكردووە كە پشت بە دانەویڵەی ئۆكرانی دەبەستن، بە تایبەتی كە كێشە و گرفت بۆ گەیشتنی گەنم بۆ وڵاتان دروست بووە لە دوای دەستپێكردنی جەنگەكەوە، لە هەمان كاتیشدا نرخی دانەوێڵە زۆر بەرز بۆتەوە، بە هۆی ترس لەوەی جەنگەكە زۆر بخایەنێت، هەروەها بە هۆی ئەو لێكەوتە و مەترسییانەی بۆ سەر ئاسایشی خۆراك لە جیهاندا دروستی دەكات.
ئەوەی زیاتر كێشە بۆ بەرهەمی كشتوكاڵی بەتایبەت دانەوێڵە دروست دەكات، ئەوەیە بە پیتترینی زەوییەكانی ئەو وڵاتە لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیایە كە ئێستا گۆڕەپانی جەنگەكەیە و لەوێوە شەڕەكان دەستی پێكردووە، چونكە ئەو ناوچەیە لە هەرێمی دونباسەو هەردوو هەرێمی (دونیتسك، لوغانسك)ی تێدایە، كە روسیا وەكو دوو وڵاتی سەربەخۆ دانی پێدانان پێش هێرشەكانی بۆ سەر ئۆكرانیا.
ئەم جەنگەی كە روسیا هەڵیگیرساندووە بە مەبەستی گۆڕینی حكومەت و دەسەڵاتدارانی ئۆكرانیا، كە لە ئەمریكا و خۆرئاوا و هاوپەیمانی ناتۆوە نزیكن، لەبری ئەوان دەیەوێت حكومەتێك دابمەزرێنێت كە سەر بە مۆسكۆ بێت و گوێڕایەڵی بێت.
ئۆكرانیا سەرچاوەیەكی گرنگی گەنم و جۆ و گەنمەشامی جاودارە، بەڵام گەنم لە هەموو دانەوێڵەكانی تر گرنگترە، چونكە كاریگەری راستەوخۆی بۆ سەر ئاسایشی خۆراكی جیهان هەیە، چونكە ئۆكرانیا تەنها لە ساڵی 2020 دا (18) ملیۆن تەن لە كۆی (24) ملیۆن بەرهەمی ساڵانەی هەناردەی دەرەوە كردووە، ئەمەش ئۆكرانیای كردۆتە پێنجەم وڵات لە ئاستی هەناردەكردنی گەنم بۆ دەرەوە لە جیهاندا.
وڵاتانی تازە پێگەیشتوو كڕیارانی دیاری گەنمی ئۆكرانیان، بە جۆرێك لوبنان ساڵانە 60% پێویستی خۆی لە گەنم لە ئۆكرانیا دەكرێت، هەروەها چین و وڵاتانی ئەوروپاش لە دیارترین كڕیارەكانی گەنمی وڵاتی ئۆكرانیان، یەمەن و لیبیاش 22% پێداویستی خۆیان لە گەنم لە ئۆكرانیا دەكڕن، هەروەها میسریش لە ساڵی 2020 دا زیاتر لە (3) ملیۆن تەن گەنمی لە ئۆكرانیا هاوردە كردووە واتە %14 گەنمی ئۆكرانیای بەكار بردووە.
هۆشداری لە كەمبوونەوەی بەرهەمی دانەویڵە
بەرنامەی خۆراكی جیهانی هۆشداری توندی دا كە جەنگی ئۆكرانیا دەبێتە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی و خۆراك لە یەمەن كە شەڕ وێرانی كردووە، ئەمەش زیاتر دانیشتووانەكەی روبەڕووی هەژاری و برسێتی دەكاتەوە، لە كاتێكدا كە یارمەتی و هاریكارییەكانیش پاشەكشەی كردووە.
هەر بە گوێرەی زانیارییەكانی رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان، ئۆكرانیا لە ساڵی 2020 دا 28% داهاتی گەنمی بە مالیزیا فرۆشتووە، 28% بە ئەندۆنیسیا، 21% بە بەنگلادیش.
بۆ بەدبەختیش بەشی زۆری سەبەتەی خۆراكی دانەوێڵەی مێژوویی ئۆكرانیا، لەبەشی خۆرهەڵاتی ئۆكرانیادایە وەكو وتمان، كە ئەو ناوچە جوداخوازانەیە كە پوتین پشتیوانیان لێدەكات بۆ سەربەخۆیی، بۆیە شارەزایان لەو بڕوایەدان داگیركردنی ئۆكرانیا لەلایەن روسیاوە دەبێتە هۆی دابەزین و كەمبوونەوەی زۆری بەرهەمی دانەوێڵەی ئۆكرانی، بە هۆی هەڵهاتن و راكردنی جوتیاران و تێكدان و هەڵوەشانەوەی ژێرخانی كشتوكاڵی ناوچەكە، بە هۆی شەڕەكەوە و ئیفلیج بوونی بواری ئابووری، لە كۆتاییدا ئەوەی خاكی بە دەستەوە بێت ئەوە بەروبووم و داهاتەكەی دەبات، ئەم جەنگەش كاردانەوە و كاریگەری زۆری لەسەر پرۆسەی بەرهەمهێنان دەبێت.
نرخی مادە خۆراكییەكان زۆر بەرز بۆتەوە لەسەر ئاستی جیهان بەهۆی قەیرانی ئۆكرانیاوە ئەمە چ جای نرخی مادە بنەڕەتییەكانی تریش، ئەم ئاڵۆزییانە هەڕەشەی زیاتری هێناوەتە ئاراوە، بە تایبەتی كە زۆرێك وڵات پێشبڕكێیەتی بۆ وەدەستهێنانی خۆراك لە كاتی ئەم تێكچوونی بازاڕەی دانەوێڵەدا، بە تایبەتی زۆرێك لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئاسایشی خۆراكیان كەوتۆتە بەر مەترسیی، لە نموونەی ئەو وڵاتانەی ناسەقامگیرن لە رووی سیاسییەوە وەك وڵاتانی یەمەن و لوبنان، ئەم قەیرانانەش دۆخی ئەم وڵاتانە بەرەو خراپتر دەبات.
هۆكاری ئاژاوە و پشێویی و ناسەقامگیری
لە زۆرێك لەو وڵاتانەدا، بەرزبوونەوەی نرخ و نەبوونی ئاسایشی خۆراك هۆكاری سەرهەڵدانی ئاژاوە و پشێوی و ناسەقامگیری حكومەتەكان و توندوتیژی ئیتنیكی و بڵاوبوونەوەی جەنگ بووە. بۆیە زۆر گرنگە ئەم كاردانەوە و سیناریۆانە بە هەند وەربگیرێن، هەر دەیەیەك پێش ئێستا چەخماخەی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی لە تونس و میسر بەهۆی ئەم هۆكارانەوە سەریان هەڵدا.
بۆیە زیاتر لە بەر ئەو هۆكارانەیە ئەمڕۆ لە سەرئاستی جیهان ناڕەزایەتییەكی زۆر بۆ پەلاماردان و داگیركارییەكانی روسیا هەیە بۆ سەر ئۆكرانیا، یەكەم هۆكاریش لەو لیستە ئەوەیە ئۆكرانیا سەبەتەیەكی دەوڵەمەند و گرنگی خۆراكە بۆ هەموو جیهان.
ئیستا كە جەنگەكە هەڵگیرساوە و روسیا لە نێو خاكی ئۆكرانیادایە، پێویستە لەسەر هەموو وڵاتانی جیهان كاردانەوەی توندیان هەبێت بەرامبەر نەبوونی ئاسایشی خۆراك و بڵابوونەوەی برسێتی، ناردنی كۆمەك و هاریكاری بۆ ئەو وڵاتانەی بەرەو ڕووی برسێتی بوونەتەو، تا ئەوكاتەی دۆخی ئۆكرانیا ئاسایی دەبێتەوە.
