بەهرۆز جەعفەر: ئایا سیستەمی جیهانی و هەرێمایەتی نوێ چۆن ئەبێت؟
تا مانگێک بەر لە ئێستا تورکیاو ئەردۆگان لە هەرە کەسایەتیە نا- مەرغوبەکانی ئەم جیهانە بون. ئێستا هەم تورکیاو ئەردۆگان بەرگی هاژوهوژی عاتیفی و ئیخوان موسلیمینیان فڕێ داوە، هەم دوای دە ساڵ لە سزادانی تورکیا خۆرئاوا و ناتۆ بە تەواوی تێگەیشتون بە بێ تورکیاو ئەردۆگان هیچیان نە لە دەریای ڕەش پێ ئەکرێ نە لە هەموو سنوری دەریای سپی ناوەڕاست.
لە دوای بەهاری عەرەبیەوە، تورکیاو ئیمارات لە هەموو شوێنێکی ئەم گۆی زەوییە لە دژی یەکتری پرۆژەی ئابوری و سیاسی و هەواڵگرییان بەرپائەکرد، پەیوەندییەکانیان ئاسایی کردەوە. تورکیاو ئیسرائیل دوای 12 ساڵ لە ئەوپەڕی خراپی پەیوەندییە سیاسی و دبلۆماسیەکانیان پەیوەندییەکانیان ئاسایی ئەکەنەوە. تورکیاو سوریا «بەشار ئەسەد و ئەردۆگان» یش ئەبینن پێکەوە دائەنیشن و گفتوگۆ و هاریکارییەکانی پێش 12 ساڵیان درێژە پێ ئەدەنەوە. هەروەک چۆن ئەسەد سەردانی ئیماراتی عەرەبی کرد.
ئێمە بە چرکەساتێکی مێژوویی هەستیاردا تێ ئەپەڕین، بابەتەکە هەر ئەوە نییە کە یونسێڤ ئەڵێت«. لەهەر دوو منداڵ دانەیەکیان لە ئۆکرانیا چارەنوسی نادیارە»، هەر ئەوە نییە ئیدارەی بایدن 1 یەک ملیار دۆلاری بۆ هاوکاری سەربازیی یوکراین تەرخان کرد لە چوارچێوەی لوتکەی (G7)، زیاتر لە 8 ملیۆن کەس ئاوارە بون ئەمە تەنها وەک هەواڵێکی ڕۆژنامەوانییە. بەڵکو پرسە بنچینەییەکە ئەوەیە جیهان و مرۆڤایەتی لە لێواری گۆڕانکارییەکی وەها نوێدایە کە ڕەنگە هەفتەی ئایندە وەک ئەمڕۆ نەبێت. بەدڵنیاییەوە جیهان بێی بیسمیلای لە قۆناخێکی مێژوویی دیارکردوە.
بەلای منەوە، دوو فاکتەری سەرەکی لە پشت ئەم یەکتربڕینە نوێیەی سیستەمی نوێی جیهانی و هەرێمایەتیەوەیە؛
یەکەمیان، جیوپۆڵەتیکی ووزە (نەوت و گازی سروشتی )، ئەمە بە پلەی ئیمتیاز جەنگێکی جیۆپۆلەتیکییە.
دووەمیان، شکسهێنان و بێ تاقەتبونی ئەمریکاو بەریتانیا لە باوەشکردن بە دونیادا، ئەزمونی ئێستاو دە بۆ پانزە ساڵی پێشوتر نیشانی دا کە خۆرئاوا لە کشاندایە. ئەمە هەر کشان و داڕمانی کەسێتی و شارستانیەتی خۆرئاوا نییە، بەلکو داڕمانی « ئابوریی بازاڕ»ە. لە هەموو مێژووی ئەمریکادا تەنانەت ساڵی 1982 ش وەکو ئەم چرکەساتەی ئێستا هەڵاوسانی ئابوریی لەناوخۆیدا ڕووی نەداوە. ئەو هەڵاوسانە ئابورییەی ئێستا لە ئەمریکا هەیە لە تەنانەت هیچ وڵاتێکی ئەم جیهانەدا نییە!.
ئەمریکایەکی دۆڕاو لە جەنگی ئەفگانستان ( درۆڕاندنێکی ئێجگار ناشیرین لە مێژوودا)، ئەوەش وایکرد پۆتین هانی خۆی بدات و زاتی ئەوە بکات پەلاماری ووڵاتێکی ئەوروپا بدات و هەڕەشەش لە هەموو ئەوروپا بکات. ئەمریکایەکی دۆڕاو لە عێراق. ئەمریکایەکی دۆڕاو لە 20 ساڵی شەڕی دژە تیرۆر لە جیهاندا کە زیاتر 6.7 شەش تریلیۆن و حەوت سەت ملیار دۆلار کەوتوە لەسەر خۆرئاوا. ئەمریکایەکی دۆڕاو لە بڵاوەپێکردنی دیموکراسی و دەرفەتی یەکسان لە ئابوری لیبراڵەکەیدا لە جیهانی سێ دا. ئەمانەن هۆکاری تێکشکانی لەنگەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان.
کورد لە باشوری کوردستان بڕیارێکی دروستی داوە کە لەم قۆناخەدا لە چوارچێوەی عێراقدا سیاسەت بکات (بگەڕێتەوە بۆ بەغدا)، چونکە کورد نە دەوڵەتی هەیە نە ئەرتەش و هێزێکی جوگرافی و ئابوریی و دیبلۆماسی گەورەی وەها کە خۆی تێکەڵ بەو دۆخە جیهانی و هەرێمایەتیە نوێیە بکات (کە لەسەرەوە باسمان کرد). هەرێمی کوردستان ناوجەرگەی ڕێگای ئاوریشمێکی نوێیە بەرەو دەریای سپی ناوەڕاست، ئەوەش هۆکاری ئەو بایەخە زۆرەی تورکیاو ئیمارات و فەڕەنساو ئیسرائیل و میسر و یۆنانە بە هەرێمی کوردستان. بەڵام دواجار هەرێمی کوردستان پێویستە لە بەغدا بێت، گەڕانەوەی هەرێمی کوردستان لەم قۆناخەدا بۆ بەغدا عەیبەیەکی سیاسی نییە بەڵکو دەستکەوتێکی گەورەیە، ئەگەر وایە ئیسرائیل و تورکیا زۆرترین پەنجەیان دژی یەک ڕاوەشاندو دەیان کەسی مەدەنی تورک لەناو کەشتی ( مافی مەڕمەڕە) ەدا لە 2010 دا لەلایەن کۆماندۆی ئیسرائیلەوە کوژران، ئەوەتا دوای دوانزە ساڵ گەورەترین مەراسیمی شاهانە لە ئەنکارە بۆ سەرۆکی ئیسرائیل ڕێکخرا. دوای دوانزە ساڵ لە بە تیرۆریست ناساندنی یەکتر لە لایەن ئەسەدو ئەردۆگانەوە ئەوەتا ژێر بەژێر قسە ئەکەن و لەم ماوەیەش سەردانی یەکتر ئەکەن!. پێداویستی قۆناخەکە ئەوەیە کورد لە چوارچێوەی عێراقدا هەنگاو بنێت، عێراقیش یان خەزعەلیە، یان سەدرو سوننەو بەعسیەکانن.
ڕەشەبایەکی توند هەڵیکردووە و بەرەو ڕووی هەموو لایەک دێت، باشترین شت ئەوەیە سەری خۆت داخەیت و خۆت بدەی بە زەویدا تا ئەو ئەڕوات ، ئینجا هەستیتەوە.
