عوسمان عومەر: بۆچى شۆرشەکانى کورد هیچ وانەو پەندێکیان لە شۆرشى فەرەنسى وەرنەگرت؟
لە قۆناغى خویندنى ئامادەییمدا بەحوکمى ئەوەى لەبەشى وێژەیی بووم لە کتیبى مێژوو, مێژووى زۆرێک لەگەلان و ڕاپەرین و شۆرشى پیشەسازى و شۆرشى فەرەنسى و شۆرشى ئۆکتۆبەر لەپرۆگرامى خوێندن دا هەبوو، بەلام لەبەرئەوەى رژێمى عیراق رژێمێکى نەتەوە پەرست و بەناو باوەڕى بەسۆسیالیزم هەبوو کەمى لەسەر دەنوسرا، بەڵام سەبارەت بەشۆرشى فەرەنسى و داگیرکاریەکانى زۆر بەفراوانى لە بابەتەکانى خوێندن لەسەرى دەنوسرا، هەروەها سەبارەت بەمێژووى ئیسلام و هەڵگەڕانەوە و ژیانى پەیامبەرو سەحابیەکان و شارستانیەتى ئیسلام ئەویشمان بەفراوانى لە قۆناغەکانى خویندن بەرچاودەکەوت و شۆرشەکانى عەرەب هەر لەفەلەستبن و جەزائر و لیبیا زۆر ولاتى تر بەرچاو دەکەوت، ئەوەش بۆئەوەى بیرى عروبەت لەمێشکى تاکى عیراقى و بەتایبەت تاکى کورد بچەسپێنن.
دواتر لەقۆناغێکى ژیانمدا ڕووم لەپێشمەرگایەتى کرد و ئاشنا بووم بەئەدەبیاتى شۆرش, شۆرشى نویی گەلەکەمان هەستم کرد کە زیاتر گرنگى بە شۆرشى ڤیەتنامى و شۆرشى ئۆکتۆبەرو شۆرشگێرەکانى وەک گیڤاراو هۆشى منە و سەرکردەکانى وەک لینین و ماوتسى تۆنگ و کارل مارکس و ترۆتسکى و… تاد. زۆر لە ووتارو نوسین ونامیلەکەو کتێب و بەیاننامەو و زاراوەى سیاسى و بیرو هزریان وەردەگێردران و چاپ دەکران و دەخرایە بەردیدى ریکخستن و ئەندامان و دۆستان و لایەنگران و هیزى پێشمەرگە.
ئەوەى بەلامەوە سەیر بوو کەمترین نوسین سەبارەت شۆرشى فەرەنسى وەرگێردراوەو خراوەتە بەردیدى جەماوەرو رێکخستن و هیزى پێشمەرگە و تەنها لە رۆژیادى ئەو شوۆرشەدا لە ئیزگەوە وتارێک یا چەند سەرەقەلەمێک خراوەتە روو.
شۆرشى فەرەنسى ئەو جیاوازییە گەورەیەی لەنیوان ئەو شۆرشەو شۆرشى کورد هەیە. ئاشکرایە بە درێژایی مێژوو کورد هەر خەریکى شۆرش هەلگیراسان بووە لە زۆربەى پارچەکانى کوردستان چ لەباکور و چ لە ڕۆژهەلات و چ لەباشوور کەمتریش لە رۆژئاوا, واتە کورد لەبوارى شۆڕش هەلگیرسان دەوڵەمەندو خاوەن ئەزمونێکى بەرچاویى هەیە. پرسیارەکە ئەوەیە بۆچى لەسەر شۆرشى فەرەنسى کەمترین بابەت نوسراوە یا وەرگێردراوە و تەنها بەراگوزەرێک لە ئیزگە یا ووتارێک یادى کراوەتەوە؟ هیچ پەند و وانەیەک نەک هەر لەشۆرشى فەرەنسى، بەڵکو شۆرش و ئەزمونى گەلانى دیکەش وەرنەگیراوە. وەلامەکەش زۆر ئاسانە، بەراى من بەحوکمى خوێندنەوەم بۆ شۆرشى فەرەنسى لەرێگەى چەند کتێبێک و سەردانى چەند پێگەیەکى ئیلکترۆنى گوگل جیاوازى لەگەل شۆرشى کورد ئەوەیە:
1- شۆرشى فەرەنسى لە شاخەوە دەستى پێنەکردووە و دواتر گوند و شارەدێ و شارۆچکەو شارەکان بگرێتەوە.
2- شۆرشى فەرەنسى خاوەن هێزێکى دیاریکراو نەبووە.
3- شۆرشى فەرەنسى خاوەنى ڕێکخستن و شانەى چەکدار نەبووە کە لەشاخەوە خۆى تەییار بکات.
4- شۆرشى فەرەنسى هیچ کارو چالاکیەکیان لەناو شەقام و شارو رێگە سەرەکیەکان و هێرشى سەر مۆلگەى سەربازى بکەن.
5- لە هەمووى گرنگتر هیچ پشتیوانیەکى نێودەولەتى نەبووە.
6- شۆرشى فەرەنسى لەساتەوەختى بەرپابونیدا هیچ سەرکردەیەکى دیاریکراو نەهێزێکى چەکدارى لەپشت نەبووە.
7- شۆرشى فەرەنسى خەلکێکى سادەوساکار تاساتى ڕوودانى شۆرشى فەرەنسى خاوەن چەکێک یادەمانچەیەک نەبوون.
8- شۆرشى فەرەنسى تەنانەت خاوەن هیچ پلان و نەخشەیەکیش نەبوون, هیچ کەسێ خۆى نەکردووە بە ئەندازیارو بیریارى شۆرشەکە.
9- لەشۆرشى فەرەنسى تەنها لەبەرەبەیانى شۆرشدا خەلک پەلامارى قەلاى باستیل و مولگەو عەمبارى چەک و تەقەمەنییان داو چەک و چۆڵیان دەستکەوت.
10- شۆرشى فەرەنسى شۆرشێکى چەکدارانە نەبوو لەنێوان دووبەرەدا بەرپا بووبێ, دووهیزى چەکدار بوونى نەبووە.
11- شۆرشى فەرەنسى لە ئیزگەو ڕادیۆکانى شۆرشەوە هیچ بەیاننامەیەک نەبووە بۆ هاندانى گەل بۆ هەلگیرسانى شۆرش.
لەهۆکارەکانى شۆرشى فەرەنسى کەتا ئیستا مایەى رای جیاوازە لەنێوان میژوونوساندا کە هەندێکیان دەلێن جەنگى حەوت ساڵەو جەنگىى سەربەخۆیی ئەمریکا و حوکمەتى فەرنسى تا بینەقاقاى لە قەزردارى دابوو, کاتی ویستیان بارودۆخى دارایی وولات باش بکەن بە دانانى باجى زیادە بەسەرهاوولاتیان کە ئەوەش نیگەرانى نارەزایەتى هاوولاتیانى لێکەوتەوە، چونکە توشى قات و قڕی ببون و بووە مایەى گڕو کلپەى شۆرشەکە.
گەر تێبینى شۆرش و راپەرینەکانى کورد بکەین هەست بەوە دەکەین کە تا ڕادەیەک گەر دژە شۆرشیش بوبن چەک بەدەست بون و شۆرشى کورد خاوەنى ڕێکخستن و سەرکردەو حیزب و چالاکى و تا ڕادەیەک لەهەندێ بارو دۆخ دا تەنگیان بەحکومەت هەڵچنیوە و ناچارى گفتوگۆبوبێ و دان بە مافەکانیان دا بنێ. واتە شۆرشى فەرەنسى دوورو نزیک پەیوەندى لەگەل شۆرشى کوردا نەبوە، ئەم لێک نەچوونە واى لە حیزب و نوخبەى خوێندەوارو سەرکردە سیاسیەکان کردووە کە گرنگى بەو شۆرشە نەدرێ. نەبیتە هۆى گفتوگۆ و بیرکردنەوەى سیاسى. ئاوڕ لێ نەدانەوەو گرنگى پێنەدانى و سەرکردە سیاسیەکان، نەیانویستوە گەل لەدەرەوەى شۆرش و بەرنامەى خۆیان و ڕەنگبێ ئەوەشیان پێ خۆش نەبوبێ گەل لەوە بگات کە دەتوانرێ و ڕێگاوشێوازى تر هەیە بۆخەبات دژى دەسەڵات و گەندەلى و ناعەدالەتى. شۆرشێ بەرپابکرێ، چونکە ئەوە وادەکات لەبەرپا کردنى ئەوجۆرە شۆرشە، حیزب و هێزەچەکدارەکانى رۆڵێکى ئەوتۆیان نەمێنێ.
شۆرشى فەرەنسى گۆرانى لە سیستەمى سیاسی کرد لە پاشایەتیەوە بۆ کۆمارى.
شۆرشى فەرەنسى گۆرانى لە سیستەمى ئاینى دا ئەنجامدا.
شۆرشى فەرەنسى گۆرانى لە کلتورى سیاسى دا ئەنجامدا.
گەر بەراوردێکى سەرپێیی بکەین لە شۆرش و ڕاپەرینى باشورى کوردستان، گۆرانى کرد لە سیستەمى دیکتاتۆرى، بەلام سیستەمێکى بنەمالەیی و قۆرخکارى هینایە ئاراوە،بەتایبەت لەم چەند سالەی دواییدا و هەروەها لەرووى ئاینیەوە هیچى نەکرد ،بەلام وایکرد بیروهزرى ئیخوانى و سەلەفیەت تەشەنە بکات. لەرووى کلتورى سیاسیەوە جگە لە قۆرخکارى گەندەلى و دزى و بەهەدەردانى سامانى نەتەوەیی و پەنابردن بۆ دوژمنانى کورد بۆ ئەوەى بەرژەوەندى بنەمالەو حیزبێک بەسەر بەرژەوەندى و هەمو گەل و تاک بەبەتاکى بسەپینرێ. یەکێ لەکلتورە خراپەکانى ڕاپەرین و شۆرشى کورد لەباشور کوشتنى گیانى نەتەوەیی و بەرەنگارى چاوشۆرکردنى چینێک بە بندیوار کردنیان, هەروەها یەکێ لەکلتورە خراپەکان گزىکردن لەهەلبژاردنەکان و پێش هەلبژاردنەکان بەخشیش و دیارى پێشکەش کردن بەهەندێ خەلک بۆ کرینى وەلاو بیرو هزر و ویژدانیان.
کە باس لە ڕووە جوانەکانى شۆرشى فەرەنسى دەکرێ، وەنەبێ ئەو شۆرشە ڕووى دزێوى نەبێ, بۆنمونە مێژوو نوسى فەرەنسى بییرکارۆن سالى 1935 لە کتێبەکەى باسى لەو کوشت و بڕەى کردوە کە لەزیندانەکانى پاریسدا بەفەرمانى ڕۆپسپیر ڕوویان داوە ئاماژەى پێکردووەو دەلێت: کوشتنى بە کۆمەلى بەندکراوان ڕێوڕەسمێکى سەیرى هەبوو.
سەرەتاى ڕاپەرین کۆمەلێ کەس و چەکدار لەرانیەى دەروازەى ڕاپەرین پەلامارى دیلە سەربازەکان و هەندێ لەبەعسیەکان دا, خۆ ڕەنگبێ هەندێکیان تاوانبار بوبن، بەلام ماناى ئەوە نییە تۆ لەسەربانێکى بلندەوە فڕێیان دەیتە خوارەوە، ئەوە چ گیانێکى شۆرشگیرى بووە؟ ڕاستە خەلک توڕەو بەدواى تۆلەسەندنەوە لەدوژمنێکى سەرسەخەت دەگەڕا. لەکۆتایی دا گەر شۆرشێکى وەک شۆرشى فەرەنسى دژى برسیەتى و نادادپەروەرى و خراپى بارو گوزەران و تەخشان و پەخشانکردنى سەروەت و سامانى وولات قۆرخکارى و خیانەتکارى ئەم گەل و نیشتیمانە بکرێ، ئایا سەردەگرێ؟ یا بەدەردى ئەوانى پێشو دەچێ و نوخبەیەک دەبنە سەردەست و ئیتر گوێ بەنەهامەتیەکانى گەل نادرێ.
