دکتۆر نازەنین عوسمان: گەنم و کەمیی ئاو.

دکتۆر نازەنین عوسمان

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

شەڕی نێوان رووسیا و ئۆکرانیا کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر هەبوونی گەنم و نرخەکەی لە بازاڕەکانی جیهاندا. ئەو دوو وڵاتە، لە سەدا بیست و پێنجی هەناردەی گەنمی جیهانیان دابین دەکرد. رووسیا وەک یەکەم وڵات 44 ملیۆن تەن و ئۆکرانیا وەک چوارەم وڵات 17 ملیۆن تەن گەنمیان هەناردەی بازاڕەکانی جیهان دەکرد. بەهۆی ئەو شەڕەوە، قەیرانی گەنم لە جیهاندا دروست بووە، بەتایبەتی بۆ ئەو وڵاتانەی راستەوخۆ بازرگانیی گەنمیان لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە دەکرد. ئێستا ئەو وڵاتانە تووشی کێشەی گەورە بوون، لەوانە: میسر، کە یەکەم وڵاتە لە جیهاندا لەسەر ئاستی هاوردەی گەنم، کە ساڵانە نزیکەی 12 ملیۆن تەنی لەو دوو وڵاتە هاوردە دەکرد، هەروەها چەند وڵاتێکی تری عەرەبییش بە هەمان شێوە.
ژمارەی دانیشتوانی وڵاتە عەرەبییەکان لە سەدا پێنجی کۆی دانیشتووانی جیهانن، بەڵام لە سەدا بیست و پێنجی بەرهەمی گەنمی دنیا بەکار دەهێنن بەهۆی کولتووری زۆر خواردنی گەنم.
ئەمەریکا چوارەم وڵاتی بەرهەمهێنەری گەنمە و دووەم وڵاتیشە لەسەر ئاستی هەناردەکردنی گەنم. هەندێک وڵات دژی بەرهەمی گەنمی ئەمەریکان بەهۆی دەستکاریکردنی جیناتی گەنمەکە کە لەو وڵاتەدا دەکرێت، هەروەها دووریی ئەو وڵاتە وا دەکات کرێ گواستنەوەی زۆر بێت، بەتایبەتی لەو کاتانەی کە کێشەی بەرهەمە سووتەمەنییەکان هەیە.
هەندێک وڵات هەوڵیان دا گەنمی زیاتر بخەنە بازاڕەوە تا بەشێک لە کورتهێنانی بڕی گەنم کەم بکەنەوە، وەک: هیندستان، هەرچەندە هیند وڵاتێکی سەرەکیی بازرگانیی گەنم نییە، بەڵام ئەمساڵ بڕیار بوو 11 ملیۆن تەن بخاتە بازاڕەکانی جیهانەوە. وەزیری کشتوکاڵ بە بڕیارێکی کتوپڕ ئەو بڕیارەی پێشووی هەڵوەشاندەوە، چونکە بەهۆی بەرزیی پلەی گەرما لە مانگی ئازاری ئەمساڵ، بەرهەمی گەنمی هیندستان کەم دەکات و ئەوەی بەرهەمی دەهێنن دەبێت بۆ بەکارهێنانی بازاڕی نێوخۆیی خۆیان بێت.
کەمیی گەنم، لەو وڵاتانەی باری ئابوورییان خراپە و کۆگای گەنمیان کەمە، کێشەیەکی گەورەترە. عیراق، بڕی هەڵگرتنی گەنم لە کۆگاکانیدا تەنیا بەشی یەک مانگی دەکات، کەچی وڵاتێکی وەک ئوردن بۆ ماوەی 15 مانگ گەنم کۆگاکانیدا هەیە. عیراق، گەنم لە کەنەدا، ئوسترالیا، ئەمەریکا و ئەڵمانیا هاوردە دەکات.
عیراق ساڵانە پێویستی بە (4.5 – 5) ملیۆن تەن گەنم هەیە بۆ دابینکردنی خۆراکی دانیشتووانەکەی، کە بە نزیکەی 38 ملیۆن کەس دەخەمڵێنرێت. بەرهەمی ساڵانەی، بەپێی رێژەی باران و بڕی چاندنی لەلایەن جووتیارانەوە دەگۆڕێت. ساڵی 2019، بۆ یەکەم جار بەرهەمی گەنم لە عیراق پێداویستیی ناوخۆی دابین کرد و بڕی 4.7 ملیۆن تەن گەنمی بەرهەم هێنا. لە ساڵی 2020، بەرهەمی گەنم بوو بە 4.5 ملیۆن تەن و بۆ ساڵی 2021یش بۆ 4 ملیۆن تەن دابەزی.
بەپێی پێشبینییەکان، ئەمساڵ سێ ملیۆن تەن بەرهەم دەهێنێت. کەمکردنی ئاستی بەرهەمهێنانی گەنم دەگەڕیتەوە بۆ کەمیی ئاو و وشکەساڵی و بەکارهێنانی ئاو بەشێوەیەکی خراپ. لە عیراقدا تەنیا (3.5٪)ی زەوی کشتوکاڵی لە ڕێگەی دەزگای ئاودانەوە ئاو دەدرێت و نزیکەی لە سەدا شەست و نۆی زەوی کشتوکاڵیی بەرەو بەبیابانبوون رۆیشتووە.
عیراق ساڵانە بڕێک لە گەنمی باش هاوردە دەکات تا تێکەڵی گەنمی ناوخۆی بکات بۆ ئەوەی شیاو بێت بۆ نان. هەروەها گەنمی جووتیاری عیراقی دەکڕێتەوە و تێکەڵی گەنمی هاوردەی دەکات و دەیکات بە ئارد و بە بەشەخۆراک بەسەر هاوڵاتیدا دابەشی دەکات، کە مانگانە بڕی 450 هەزار تەن پێویستە بۆ دابەشکردنی وەک بەشەخۆراک.
جووتیارەکان هەندێک کێشەیان هەیە لەگەڵ حکومەتی ناوەند، کە بووەتە هۆی کەمچاندنی گەنم. حکومەت گەنمی خۆماڵیی تەنی بە نزیکەی 75 دۆلار هەرزانتر لە جووتیارەکان دەکڕێتەوە و هەندێک جار پارەپێدانەکە دوا دەخات، جگە لەوەی پشتگیریی جووتیار ناکرێت لە دابینکردنی پێداویستییەکانی کشتوکاڵ.
نانەواخانەکان جگە لەو گەنمەی دابەش دەکرێت، ناچارن ئاردی باش لە بازاڕ بکرن و تێکەڵی بکەن. لە ساڵی 2020 نرخی ئارد وەک نرخی هەموو خواردنێک لە عیراق بەرز بووەوە دوای ئەوەی لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە نرخی دۆلار بەرانبەر بە دینار بەرز کرایەوە. بەهۆی شەڕی رووسیا و ئۆکرانیاشەوە؛ لە مانگی شوباتەوە نرخی گەنم لە بازاڕەکانی جیهاندا بەرز بووەتەوە و بە هەمان شێوە لە عیراقیشدا. پێش ئەم شەڕە، فەردەی ئارد بە 25 هەزار دینار بوو، لە دوای هەڵگیرسانی شەڕ بەرز بووەوە بۆ 35 هەزار دینار.
کێشەی ئاو لە عیراق، ئەمساڵ کێشەیەکی گەورەترە لەچاو ساڵانی پێشوو. بەپێی وتەی وەزیری سەرچاوەکانی ئاوی عیراق، ئەمساڵ پاشەکەوتی ئاو لە سەدا پەنجا کەمترە لەچاو ساڵی پار، هەر بۆیە رووبەری ناوچە کشتوکاڵییەکان تا نیوە کەمکراوەتەوە. جگە لە کەمیی باران، ئاوی هەردوو رووبارەکە، بەتایبەتی رووباری دیجلە، کەمی کردووە بەهۆی ئەوەی ئێران 10 دەرچەی ئاوی لە عیراق گرتۆتەوە و تورکیاش رێژەی گلدانەوەی ئاوی لە بەنداوەکاندا زیاتر کردووە.
ئەگەر بێتو عیراق ستراتیژیەتی بەرانبەر بە ئاو و کشتوکاڵ نەگۆڕێت لەو چەند ساڵەی داهاتوو، کێشەی بەبیابانبوونی زۆر زیاتر دەبێت و جووتیاری زیاتر واز لە چاندن دەهێنن، ئەوکات دەبێت زیاتر پشت بە خۆراکی دەرەکی ببەستین و ئاسایشی خۆراکمان دەکەوێتە مەترسییەوە.