ڕووسیاو دۆلار.!
وەرگێران و ئامادەکردنى/ عوسمان عومەر
کەناڵى روسیا الیوم لەیەکێ لە ئەلقەکانى بیرەوەرى و یاد، کە پسپۆرێکى ڕوسى ئەم پرسیارەى خستە ڕوو: وا دایبنێین کەسێک دەیەوێ تابلۆیەکى نەخشێنراو بفرۆشێ بە 100 دۆلار. کابراى عەرەب وتی بە بە بەهای 100 دۆلار بە نەوت دەیکڕم، کابرایەکی ڕووسی لەولاوە هەڵدایەو وتی: من بە بەهای 100 دۆلار بە ئاڵتوون دەیکڕم، بەلام ئەمریکیەک وتی: من بە سێ گەڵای کاش دەیکڕم، واتە 300 دۆلار. کێ بڕى زیاترى داوە؟ دیارە ئەمریکیەکە لەهەموان زیاترى پێداوە، بەلام لەراستىدا ئەمریکیەکە تەنها 3 سەنتى پێداوە. ئەویش نرخى چاپکردنی 3 وەرەقەکەیە. چۆن ئەمریکیەکان توانیویانە دراوێک بەسەر جیهاندا بسەپێنن کە خۆیان چاپی دەکەن و ڕێڕەویى ژیانى ئابورى و سەربازى و شتى ترىشىان سەپاندووە.
پسپۆرێکى ئابورى چینى لەکەنالى جەزیرە وەلامى ئەو پسپۆرە ڕووسەى دایەوە و گوتى: ئەوەى وایکردووە دۆلار ئەو هێزە داراییە بەهێزەى هەبێ لە گشت جیهاند، دواى ئەوە هات کە بەرامبەرکەى بە زێر لابرد و چەند هۆکارێکى دەست نیشان کردو روونیکردەوە لەوانە:
1- شێخەکانى کەنداوى عەرەب هەموو نەوتى خۆیان بە دۆلار دەفرۆشن، کەواتە ژاپۆن ناچار دەبێ کەوا دۆلار کۆبکاتەوە لە بانکەکانى بۆ کڕینى نەوتى عەرەب. هەروەها فیلپین ناچار بوو وابکات و بەرازیلیش بەمان شێوە دۆلار کۆبکەنەوە تا بتوانن نەوتى عەرەب بکڕن. هەروەها چین و هیند و هەندێ وولاتى تر بەهەمان شێوەى ئەوانى دیکە ناچاربوون کە دۆلار لەبنکەکانیان کەڵەکە بکەن تا بتوانن نەوتەکەى عەرەب بکڕن. ئەوە وایکردووە کە دۆلار ببێ بەدراوێکى جیهانى. کاتێ پێشکەشکارى جەزیرە پرسیارى لە پسپۆرە چینیەکە کرد ئایا گەر عەرەب جۆرى پارەکە بگۆڕن لەکاتى نەوت فرۆشتن؟ پسپۆڕە چینیەکە بە یەک ووشە وەلامى دایەوە: واتە نرخى دۆلار لەهەمو جیهاندا دەشکێ، ئەوەش سوپاى ئەمریکا ناچار دەکات کە بیرە نەوتەکان لەجیهان کۆنترۆڵ یا داگیر بکەن.
2- گەورە کۆمپانیاکانى بوارى ووزەو چەک لەلایەن ئیمپراتۆریەتێکەوە بەرێوە دەبرێ، چەند خێزانێکى ئەوروپى رەگەزیان جولەکەیە و سیاسەتێکى توند بەکار دەهێنن تا دۆلار بەبەهێزى بمێنێتەوەو لە دوو گەورەترین بانکى جیهانى ئەویش بانکى فیدرالى ئەمەریکى و بانکى سەنترالى لەندەنى کە سەر بەخێزانێکى جولەکەو چەند دەزگایەکى دارایی گەورە کە هەموو مامەلە داراییەکانى جیهان کە لە لەندەن ستى و واشنتۆن و نیویۆرک بەڕێوەبرێن.
3- سیستەمى دارایی ئەمریکا کە بەسیستەمى سوێفت ناودەبرێ کۆنترۆلى هەرچى مامەڵە بازرگانیەکانى قۆرخ کردووە لەجیهاندا پاڵپشتى دەکرێ لەلایەن ئابورى وولاتانى خۆرئاواى ئەوروپا.
4- تا ئیستا قۆرغکارى زۆر بەرچاو دەبینرێ لەلایەن کۆمپانیا تەکنۆلۆژیەکانى و سیستەمى پێگەیی جیهانى و دەزگاکانى ئینىنێتى جۆراوجۆر وەک بازارى گوگل پلەى لە زلهێزترین کۆمپانیا تەکنۆلۆژیە زانیاریەکانن, بۆنمونە گەر هەوالێک بلاوببێتەوە کە سعودیە بریارىدا نەوتەکەى بە (یوانى چینى) بفرۆشێ و دەولەتانى کەنداویش هەمان شت بگرنەبەر، ئەوە بە سەرەتاى ئاوابونى خۆرى دۆلار دادەنرێ و واتە ئاوابونى خۆرى ئەو ئیمپراتۆریەتە ئەمریکیە ئەمەش لە ئەنجامى ڕەنگدانەوەى دژایەتى سعودیە بۆ حیزبى دیموکراتى ئەمەریکى و سەرۆک بایدن بەرئەنجامى ئەو لێدوانەنەى سەبارە بەقاشەقچى و نەرمى سیاسەتى دیموکراتەکان لەگەڵ ئیران لەناوچە عەرەبیەکان و ئیهانەکانى سەرۆکى کۆمارى ترامپ کە ووتى پارە بدەن، پارێزگاریتان لێدەکەین گەر نا پێویستمان بەنەوتى ئیوە نییە. دژایەتى هەر بەوە نەوەستاوە هەلوێستى سعودیەکان سەبارەت جەنگى روسیاو ئۆکرانیا و محەمەدى کورى سەلمان لەرێگەى گوشى تەلەفۆنەکەیەوە وەڵامى پەیوەندیەکى بایدنى دایەوەو رەتى کردەوە کە سعودیە قەرەبوى کەمى نەوتى جیهانى بکاتەوە لە ئەنجامى ئەو ئابلوقە خراوەتە سەر روسەکان، بەلکو چەند هەنگاوێکى دیکەشى بەدوادا دێت وەک فرۆشتنى نەوتى سعودیە بە یوانى چینى لەچوارچیوەى پەیماننامەیەکى نێوان سعودیەکان و چین، واتە چین تەنها کاتەو هیچى تر تا ببێتە سەردەستە. بەلکو چین بەو هەنگاوە زەبەلاحەى لەبوارى ئابورى دا هەر لەبەرنامەى قەلاچۆکردنى هەژارى و بەرزکردنەوەى ئاستى داهاتى تاکى هاوولاتى چینى و پرۆژەى ریگەى ئاوریشمى و بەرزخوازى(طموح) چینیەکان بۆ تۆرەکانى رێگاوبان و تۆرى هێلى ئاسنى، نەک تەنها بۆ ناوەخۆى شار و گوندەکانى و بۆ نۆژەنکردنى رێگاى ئاوریشمى بەشێوەیەکى مۆدیرنە بۆ گواستنەوەى کالا پێشەسازیەکانیان تا دوورترین شوێنى جیهان، لەبەرامبەردا چین پێداویستیەکانى ووزە وەدەست بهێنێ لەسەرچاوەکانیەوەو هەروەها دروستکردنى شەمەندوفەرى موگنانیسى تیژەرەو لەناو چین خۆى و هەروەها دروستکردنى ئۆتۆمبیلى کارەبایی کە ترسى خستە دلى زلهێزە پیشەسازکارانى بوارى ئۆتۆمبیلى ئەوروپا بەکارهێنانى سوتەمەنى (أحفورى)بەعەرەبى و بە ئینگلیزى پێى دەگوترێ fossil fuel واتە (ووزەى نوێ بۆوە کە هەرگیز کۆتایی نایەت وەک ووزەى خۆر, ووزەى با, ووزەى کارۆئاوى, ووزەى ئەحفورى ئەو ووزەیەیە لە دەرئەنجامى شیبونەوەى زیندەوەران لە ناخى زەوىدا دواى سەدان ساڵ لە خەلوزى بەردین و گازى سروشتى دەردەهێنرێ لەداهاتودا وەک سەرچاوەیەکى ووزەى سەرەکى لە جیهان بەکار دەهینرێ (وەرگێڕ) ئەو وولاتانە ترسیان لێنیشتوە کە چین بازارى جیهانى کۆنترۆل بکات لە چەند ساڵى ئایندە بۆیە ئەلمانیا پەلەدەکات لە بەرهەمێنانى ئۆتومبیلى مۆتۆرى جۆرى دوولایەن EX کارەبایی بۆ داهاتوو.
هەروەها هەنگاوى زلهێزى چین لە بوارى چارەسەرى خەلوزو کردنى بەسەرچاوەیەکى خاوێن و وەبەرهێنانى گەورە لەبوارى دروستکردنى ووزەى کارەبا لە سەرچاوەى پاکەوە وەک هەوا, ووزەى خۆر و بەنداوەکان و یەکێک لەداهینانە سەمەرەکانى خۆرى دەستکرد, جگە لەهەنگاوە گەورەکانى لەبوارى فرۆکەسازی شارستانى هەرچەندە بەرەنگارى دەکرێ لەلایەن وولاتانى خۆرئاواوە ئاستەنگى بۆ دروست دەکرى لەبوارى سەلامەتى (safety) ئەمەش بۆئەوەى کۆتایی بە قۆرخکارى کۆمپانیاى بۆینگى ئەمەریکى و ئێرباصى ئەوروپى بۆ بازارەکانى جیهان لەبوارى فرۆکە دروستکردن بهێنێ. جگە لەوانەش چەندین داهێنانى پیشەسازى و تەکنۆلۆژیاى ئامێرە داهێنراوەکانى چین نەک copy …..past وەک پیشەسازى چین بەوە ناودەبرێ, نابێ ئەوەش لەبیربکرێ چۆن چین ئامێرى زەرافەى دروستکراو یا داهێنراو رۆلێکى کاریگەرى هەبووە لە ساردکردنەوە راکتەرى ئەتۆمى ژاپۆن کە بەهۆى بومە لەرزەوە کاری تێکرابوو. هەروەها کارە زەبەلاحەکەى هواوى چینى لە تەکنۆلۆژیاى گەیاندن و داهێنانى تەلەفۆنى زیرەک و خێرایی G5 و ئەنتەرنێت ئەو کالایانەى بەبەهێزى دەکەونە بەردەست لەشارە زیرەکان و ئۆتۆمبیل و پاصە بێ شۆفیرەکان و بەریوەبردنى ئامیرەکانى ناوماڵ لەگەل ئەوەى خۆرئاواییەکان هەولى پەک خستن و دواخستنى دەدرێ لەژێر فشارى ئەمریکیەکان کە هەولدەدن ئەو پەیماننامانەى لەگەل هواوى کردویانە پەکى بخەن، چونکە ئەمریکیەکان کۆنترۆلى ئەم سیستەمى دۆزینەوەى شوێنى کردووە بەتایبەت GPS و قۆرغکارى لە بازارى گوگل پلەى کەپارچەیەکە دەچیتە ناو سیستەمى دروستکردنى تەلەفۆنەوە لەگەل ئەوەش هواوى تەحداى هاوشێوەکانى کردووەو کۆنتراکتەکانى خەریکە وولاتانى خۆرئاواى ئەوروپا دەتەنێتەوە وەک ئەلمانیاو تەنانەت بەریتانیاش، بەلکو چین خوازیارى کاراکردنى رێگاى ئاوریشمى دەریایی و مۆرکردنى پەیماننامە مۆرکردن بۆ دروست کردنى چەند بەندەریکى دەریایی لە چەند وولاتێک بەهاوکارى چینیەکان تەنانەت چینیەکان بەوەش نەوەستاون، بەلکو لە هەولى کۆنترۆلکردن و کۆتایی هێنان بە قۆرغکارى کشتوکالی و باخدارى ئەمەریکى و جەوروستەمى دەستگرتن بەسەر زەیتى صویا و کیلگەى ماسیدارى و زۆرى تر, هەروەها لەبوارى تەکنۆلۆژیاى پیشەسازى سەربازى لە تەکنۆلۆژیاى رۆکیت و فرۆکەسازى ئامیرە سەربازیەکان و مانگە دەستکردەکان و چونە بۆشایی ئاسمان و چەکى لیزەرى و هەندێکیان دەزانین هەندێکیان نازانین. واتە بەگشتى جەخت لەوەکرێتەوە کە تەنینە چینیەکە نزیک بۆتەوە لەوەى کە ئەمریکا پەراوێزبخات بەتایبەت دیمەنى ئەو شەرەى رووسیاو ئۆکرانیا لەکۆتایی دا سەرنجى ئەوروپى بەتایبەت ئەلمانیا فەرەنسا و هەندێ دەولەتى ئەوروپى کە ئەمریکا سەرى رمەکە نییە بۆ پارێزگارى لێکردنیان و رزگار بوون لەو هاوپەیمانەتیە بیت کە کۆت و بەندى کردون بۆ پەیوەندى ئابورى بەهێز لەگەل چین یا لەگەڵ رووسەکان بە بەهیزى دێتە بەرچاو، وته‌یه‌کی سۆشیالیستی هەیە:
لکي ان تحصل على قوتك اليومية يجب أن تتعلم السياسية الدولية. واتە گەر بژیوى ژیانى رۆژانەت دەوێ پێویستە شارەزا یا فێرى سیاسەتى نیودەولەتى ببیت. بەداخەوە ئەوانەى خۆمان سەرى لێدەرناکەن و هەندێکیشیان بەکالۆریۆس یا ماستەریان بەدەست هیناوە لە زانستی سیاسى یا سیاسەتى نیودەولەتى.
