نەوزادى موهەندیس: لێپرسراوان لە تەرازوى هەڵسەنگاندندا.!

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

شارڵ لوى دى سیکۆندا ناسراو بە (مۆنتسیکۆ) 18- 01- 1689 تا 2- 1689 ز،کە دادوەر و پیاوى ئەدەب و فەیلەسوف و سیاسى فەڕەنسى بوو.کە خاوەنى تێورى ( جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکانە ) کە لەئێستادا زۆرێک لەدەستورەکانى جیهان پشتى پێدەبەستن دەڵێت: ئەگەر ویستت ڕەوشتى کەسێک بزانیت، ئەوا دەسەڵاتى بدەرێ و دواتر سەیریبکە چۆن هەڵسوکەوت دەکات.
ئاشکرایە ئیدارە و بەڕێوەبردنى هەر یەکەیەکى ئیدارى بچوک بێت یان گەورە بەنمونەى فەرمانگەیەکى بچووک تا لوتکەى دەسەڵاتى وڵات یان حیزب و ڕێکخراوى سیاسى یان مەدەنى و پیشەیى و… هتد. بۆخۆى هەم هونەرە هەم زانستە هەم لێپرسراوێتى و هەم ڕەوشتە. بۆیە لێپرسراوێتى ئیداریى یان حیزبى ئەرک و فەرمانە و خزمەتکردنە پێش ئەوەى ئیمتیازات و کەشخەیى و خۆدەوڵەمەندکردن بێت. بەهەمان شێوە لێپرسراوێتى دەبێت وەک وەزیفەیەکى خزمەتگوزارى لێیبڕوانرێت بۆ ماوەیەکى کاتى دیاریکراو نەک وەک میراتیەکى بەجێماوى باو و باپیران کە ئازادانە مامەڵەى لەگەڵدا بکرێت و بەویست و خواستى خۆت هەڵیبسوڕێنێت و تەخشان و پەخشانى بکەیت. بەشێوەیەکى گشتى کەسى لێپرسراوى سەرکەوتوو دەبێت خاوەن دیدوتێڕوانین بێت بۆ ئایندە لەمیانەى دیاریکردنى ئامانجە گشتیە دیاکریکراوەکان و میکانیزمە گونجاوەکان بۆ جێبەجێکردنیان و دانانى پلانى زانستى و واقعى و دواتر چاودێریکردن و بەدواچوونیان.

جا بەشێوەیەکى گشتى کەسى لێپرسراو گەرەکە کە هەندێک سیفاتى تیادا بێت بۆ ئەوەى ببێتە لێپرسراوێکى سەرکەوتوو لەوانە:
1. کەسى لێپرسراو پێویستە، وشیارتر و تێگەیشتووتر و کامڵتر بێت لە وتە و کردار و مامەڵەکردنیدا لەگەڵ پۆست و ئیدارە و دەوروبەریدا. چونکە ئیدارە و لێپرسراوێتى بریتیە لە سەرکردایەتى و ڕابەرایەتیکردنى کۆمەڵێک کەس جا گەورەبن یان بچووک لەڕووى ژمارە و فراوانى جوگرافیاى دەسەڵاتەکانەوە، بۆیە هەر هەڵە و کەموکوڕى و کەمتەرخەمى و گەندەڵیەکى کەسى لێپرسراو بەسەر هەمواندا بەخراپى دەشکێتەوە و لانى کەم دەبێتە هۆکارى ناوزڕاندن و ناشیرینکردنى هەموان، هەروەها کەسى لێپرسراو لانى کەم دەبێت لەزۆربەى بەردەستەکانى. بۆیە کەسى بێتوانا و ئاست نزمى هوشیارى و زانستى و ئیدارى هەرگیز کەسێکى سەرکەوتووى لێدەرناچێت.
2. کەسى لێپرسراو دەبێت هەمیشە خاوەنى دەستپێشخەرى بێت. بەمەبەستى گۆڕانکارى و بەرەوپێچشچوون و گەشە و پێشکەوتنى ئەو دامودەزگا و یەکە ئیدارى و حیزبیەى کە لەبەردەستیدایە. نەک پاشکەوتەى بیر و فەرمانى سەروو خۆى بێت و دەستەوستان دابنیشێت و پاڵى لێبداتەوە و هیچ زیادە و داهێنانێکى خۆیى نەبێت.
3. کەسى لێپرسراوى سەرکەوتوو دەبێت عەقڵکراوە و خاکى و سادە و بەڕەوشت و نەرمونیان بێت لەگەڵ هەموان و دەوروبەردا. چونکە ئیدارە و زانستى ئیدارەى نوێ کارى پێکەوەیى و هەمئاهەنگى و بنەماى بەتیم کارکردنى بە سەرکەوتووترین شێواز داناوە لەبەرامبەر ئیدارەیەکى کلاسیکى توند و توڕە و تاکڕەو و خۆسەپێندا.
4. کەسى لێپرسراوى سەرکەوتوو دەبێت دەرگاى ئاواڵا بێت بۆ هەموان و هەمیشەش ئامادەبێت بۆ بینین و گوێگرتن لەهەموان لەکێشە و گرفت و داواکارى و پێشنیاز و زۆرجارانیش بۆخۆى داوایان بکات بۆ ڕاوێژپێکردنیان. نەک وەک زۆربەى ئێستاى لێپرسراوە حکومى و حیزبیەکان کاتێک دەگەنە پلەیەکى تایبەتى لە بەڕێوەبەرى گشتى و سەرووتر یان لە حیزبدا دەبنە سەرکردایەتى و مەکتەب سیاسى و… هتد. ئیتر نەخۆیان دەناسنەوە نە کەسان و هاوڕێ و هاوکارەکانى ڕابووردوشیان دەناسنەوە و بەهەزار تەلەفۆن و واسیتە و داواکارى ئینجا نابینرێن،سەرەڕاى بونى ژمارەیەکى زۆرى نوسینگە و سکرتاریەت کە هەموانیان حەرجیەکى زۆریان هەیە.هەرئەمەشە بەداخەوە کەلەم هەرێمەدا بە حکومەت و حیزبە سیاسیەکانیشەوە ڕۆژ بەڕۆژ لە پاشەکشە و دوورکەوتنەوەدان لە جەماوەر وشەقام و تەنانەت لەکادر و لایەنگران و دڵسۆزانى حیزبەکانى خۆشیان. جاهەر کات لێپرسراوێک ڕۆژانە لەکاتى ڕەسمیدا دەوامى نەکرد و دەرگاى واڵا نەبوو بۆ هەموان و گوێشى لێنەگرتن،ئەوا بەلاى بەندەوە چەند هۆکارێک هەن بۆ ئەو خۆدزینەوەیە، وەک ئەوەى کە ئەو لێپرسراوە یەکەم جار کەسێکى ترسنۆکە و بوێرى بینین و ڕووبەڕووبونەوەى نیە لەگەڵ کەسانى تردا گەر لەخوار خۆشیەوە بن، بەهەمان شێوە کەسێکى ئاست نزمى ئیدارى و هوشیارى سیاسى و نەخوێندەوار و خاڵى خاڵى لەتوانا و لێهاتوویى و لێوەشاوەییە. هەروەها کەسێکە هەست بە نەخۆشى و ئاست نزمى و کەموکوڕى دەکات و بوێرى ڕووبەڕووبونەوەى نیە.
5. کەسى لێپرسراو گەرەکە چواردەورەکەى و بەتایبەت سکرتێر و بەڕێوەبەرى نوسینگەکەى کەسانێکى پێگەیشتووى خاوەن عەقڵ و کردار و خاوەن ئەتەکێتى ڕێز و ناسینى کەس و کەسایەتیەکان بن و خاوەن مامەڵەى باش و ڕووخۆش بن. کەسانێک بن کە بتوانن ڕووى لێپرسراوەکانیان جواتر بکەن نەک ناشیرین و قێزەونتر لەوەى کە هەیانە. چونکە ئەو کەسانە ڕووى یەکەم و سەنگەرى یەکەمى بینینى لێپرسراوەکانیانن گەر ئەوان ناشیرین ڕەفتار و گوتار و مامەڵە بکەن ئەوا ڕاستەوخۆ ڕەنگدەداتەوە بە خراپى بۆسەر لێپرسراوەکانیان.
6. کەسى لێپرسراوى سەرکەوتوو گەرەکە بۆخۆشى ڕووخۆش و بە ڕێز و کەس ناس بێت، نەک ڕووگرژ و مۆن و توڕە و تڕن بێت. هەمیشە بترسێت لەوەى کە خەڵکى داواى پارە و یارمەتى و پڕۆژە و پۆست و پلەى لێدەکەن، ڕەنگە زۆر کەس تەنها بەمامەڵەیەکى جوان و بە وتە و کردارێکى بەڕێزانە داواکاریەکەشى بۆ جێبەجێنەکرێت ڕازى دەبێت. بەداخەوە لێپرسراوانى ئێستاى حکومى و حیزبى لەم هەرێمەدا وادەبینن چەندە توڕە و گرژ و مۆنبن و کەمترین کەسان ببینن ئەوا لێپرسراوى سەرکەوتوون نازانن کە ئەوان بەدبەخترین لێپرسراون و ناشیرین و قێزەونترینیشیانن.
بۆیە گەر بمانەوێت ئاڕاستەى ئیدارە و بەڕێوەبردن لە حیزب و حکومەت و هەموو ئۆرگانەکانى ژیان لەم هەرێمەدا ڕاستبکەینەوە و لانى کەم چاوێک بە وڵاتانى دەوروبەر و ڕۆژئاواییەکاندا بخشێنین گەرەکە بەسەر هەموو کار و کردار و گوتار و سلوکى ئیداریماندا بچینەوە و موڕاجەعەیەکى جدى خۆمان بکەینەوە و بەڕوویەکى گەش و کراوەوە ڕووبەڕووى هاوڵاتیان و شەقام و لایەنگرانى خۆشمان ببینەوە و ئاشتیان بکەینەوە تەنها بەبزەیەکى ڕاستگۆیانە نەک بە بەخشینەوەى پارە و ماڵى دزراوى بێئارەقى حەرامى گەل و میلەت.
بەپێچەوانەشەوە گەر ئەو لێپرسراوە حکومى و حیزبیانە بەردەوام بن لەسەر ئەو ڕەفتارو مامەڵە نامرۆڤانە و ناشایستانەى کە هەیانە ئەوا بەدڵنیایى لاى جەماوەر و لایەنگر و هاوڵاتیان ناشیرینتر و بێزراوتر دەبن و ئایندەى دەسەڵاتەکانیشیان پوکانەوە و بچووکبونەوە و تەریکبوونى زیاتر دەبێت.
ئاشکراشە لە ئێستادا گۆڕانکاریەکانیش لەهەرێم و عێراق و ناوچەکەش بەڕێوەیە. جا وەک دەڵێن: تا کەوڵیان نەکردوون فریا ڕزگارکردنى ئەوەى دەتوانرێت ڕزگاربکرێت بیکەن. ئەگینا چارەنوس و قەدەرتان لە لێپرسراو و دەسەڵاتە بێزراو و ڕووخێنراو وناشیرینەکانى ناوچەکە باشتر نابێت. ئەو ڕاستیەش لەبیر نەکەن کە ئەو ڕێزە درۆینەى لێتان دەگیرێت لەکۆڕ و کۆبونەوەکاندا و دەچنە ڕیزى پێشەوەى کورسیەکان، تەنها لەبەر پۆستەکەتانە نەک کەسایەتى خۆتان، چونکە زۆربەتان نە لە خانەوادەیەکى خانەدان و نە پاشخانێکى دیار و بەناوبانگى سیاسى و ئابورى و زەنگین و کۆمەڵایەتى و ڕۆشنبیریەوە نەهاتوون، بەڵکو لەگەڵ ڕێزدا زۆربەتان تەنانەت لەناو خێزان و خزم و ناوچە و عەشرەتەکانى خۆشتاندا ئەگەر هەتان بێت ناسراو نین و ڕێزلێگیراو نین، و تەنانەت ئەو پۆست و پلانەشتان کە پێیانداون بەتوانا و لێوەشاوەیى خۆتان وەدەستان نەهێناوە، بەڵکو بە دیاردە قێزەونەکانى گوێلەمشتى و ئەشەدوبیلاى ناهەق و تەکەتول و خزمخزمێنە و مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و عەشرەت و ناوچەگەرێتى پێیانداون.
هەربۆیەش نەدەتوانن دەستپێشخەربن نەدەشتوانن داهێنەر و بەبەخشیش بن، بەڵکو تەنها وەکو بتێکى بێگیان و بێ زمان (کەڕ و کوێر و لاڵ) سەرى مانگانە چاوەڕوانى مووچە و نەسریە و بەنزینى ئۆتۆمبێلەکانتان دەکەن.کەواتە لێپرسراوە ناشیرین و ترسنۆکەکان (ئەوانە نا کە دوورن لەهەموو ئەو ڕەفتارە ناشیرین و قێزەونانەوە کە خۆشبەختانە ژمارەیەکى کەم نین)) لەپاڵ کورسى و پشتى پۆستەکانیانەوە سێبەرەکانى خۆیان لێ گەورە بوە. باش بزانن کە نەپۆست و نەدەسەڵات تاسەر بۆ هیچ کەس نامێنێت، بەڵکو ئەوە تەنها ناو و ناوبانگى باشە کە دەمێنێتەوە، و ئەوە جەماوەرە لەبەرامبەرتاندا شاخ و کێوە سەرکەش و لەبن نەهاتوەکانى کوردستانن و ئەوان سەرچاوەن و بۆ هەتاهەتایە دەمێننەوە و لەناوناچن. سەد ڕەحمەت لە گەورە شاعیرى کورد حاجى قادرى کۆیى بێت کە لە دوو جێگەدا وەک ئەوەى بۆ ئەم سەردەمەى وتبێت دەفەرموێت:
ژیان و مەرگ میسلى سێبەر و تاوە
ئەوەى باقى دەمێنێت هەر ناوە
بەهەمان شێوە دەربارەى خەڵکى ناکەس بەچە و نەناسراو و خاوەن بڕوانامە و عیلم و زانستیش دەفەرموێت:
ڕۆژێ دادێ شەهادە و تەحسیلى عیلمى نەفعێکى نامێنێ
مەکتەب و دانشگا چۆڵدەبن پەپو لەناویا دەخوێنێ
ماڵ وێران دەبن عالەم بەدەست جاهیلى بێ سەواد
نەزان دەبێتە کاربەدەست زاناش دەدرێتە بەر باد