ره‌سوڵ بۆسكێینی: ڕۆڵی ژن له‌به‌یت و باوی فۆلکلۆری كوردی دا.
به‌پێی ئه‌و شاره‌زایانه‌ی له‌بواری گۆرانی و مۆزیك و فۆلكلۆریان كۆڵیوه‌ته‌وه، ده‌ربڕینی گۆرانی له‌هه‌ستی ناخی مرۆڤ دا زۆر كۆنه، له‌وانه‌یه سه‌ره‌تا به‌نزا و پاڕانه‌وه‌ی ئایینی بۆ خواوه‌ند ده‌ستی پێ كردبێ و دواتر به‌ئاوازی ئه‌ده‌بی جۆش و خرۆشی ناخی مرۆڤ گه‌شه‌ی سه‌ندبێ، تا له ئازار و نه‌هامه‌تی ڕۆژگار بحه‌سێته‌وه و كه‌مێ گوڕ و تینیان به‌به‌ردابێنێته‌وه.
كوردیش وه‌ك مرۆڤێكی خاوه‌ن زه‌وق و هه‌ست ناسك، بۆ كه‌یف و خۆشی، له‌گه‌ڵ دیمه‌نی دڵڕفێن و سروشتی سه‌رنجڕاكێشی نیشتمانه‌كه‌ی، له‌داوێنی كه‌ژ و كێو و بناری چیا و پێده‌شتی نیشتمانه‌كه‌یدا، له‌زه‌ماوه‌ند و ژنهێنان، له‌گه‌شت و سه‌یران، له‌كار و دروێنه و خه‌له و خه‌مان، ده‌نگی لێ هه‌ڵبڕیوه و گۆڕانی چڕیوه و هه‌رجاره‌ی له‌هه‌وایه‌ك ناخی خۆی هه‌ڵڕشتووه، كوڵی دڵی خۆی به‌گوێی چیاكان داداوه‌و ده‌روونی خۆی دامركاندۆته‌وه. له‌كاروانی به‌رده‌وامی ڕۆژگار و له‌ئاكامی هه‌وراز و نشێوی ژیاندا، به‌یت و حه‌یران و گه‌لۆ و لاوك و مه‌قام و قه‌تار و هۆره و سیاچه‌مانه و ئاوازه كوردییه‌كانی داهێناوه، به‌شی زۆری له‌و به‌یتانه‌دا لاواندنه‌وه و پێداهه‌ڵگوتن و شینگێڕانه، به‌مه‌ش خه‌می خۆی ڕه‌واندۆته‌وه.
بێگومان له‌ناو ئاواز و فۆلکلۆری کوردیدا ژنیش جێگای دیاری هه‌یه، له‌كاتی كار و هه‌ڵسوكه‌وتی ڕۆژانه‌یدا گۆرانی وتووه و ده‌نگی زوڵاڵی بردۆته پاناوك و لاپاڵی چیا و نێو ئه‌شكه‌وت و گوێچگه‌ی ئه‌و خانمه شۆخانه‌ی سه‌ركانی و كانیاوه‌كانی به‌ئاوازه خۆشه‌كانی پڕ كردووه، ده‌کرێ بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ئاوڕێك له‌به‌یته فۆلكۆریه‌كانی وه‌ك: مه‌م و زین، خه‌ج و سیامه‌ند، لاس و خه‌زاڵ، قه‌ر و گوڵه‌زه‌ر، بارام و گوڵندام، كاكه‌میر و كاكه‌شێخ، شۆڕمه‌حمود و مه‌زرزینگان… بده‌ینه‌وه، كه ژن لهم به‌یتانه‌دا ئاماده‌یی باشی هه‌یه، لهم ڕوانگه‌یه‌وه له‌دیدى زۆرێك له‌هونه‌ردۆستان، ژن ســێ وێناى هه‌یـه له هونه‌ردا:
یه‌كه‌م/ ژن وه‌ك به‌رهه‌مهێنـه‌رى هونه‌ر (سـه‌رچاوه‌ى هونه‌ر)
دووه‌م/ ژن وه‌ك بینـه‌رو بیسه‌رى هونـه‌ر (كارتێكراوى هونـه‌ر)
سێیــه‌م/ ژن وه‌ك بابه‌تى هونه‌ر
بێگومان ژن له‌هه‌رسێ بواردا ئاماده‌یی ته‌واوی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئێمه مه‌به‌ستمانه ژن له به‌رهه‌مهێنانی ئه‌ده‌بی فۆلکلۆردا چ ڕۆڵێکی هه‌بووه؟ یان چ ڕۆڵێکی پێ دراوه، چونكه ئه‌مه جیاوازی هه‌یه، له‌نێوان ڕۆڵ بینینی ڕاسته‌وخۆ یان ڕۆڵ پێداندا.
له‌خاڵی دووه‌م و سێیه‌مدا ڕۆڵی ژن وه‌کو که‌سایه‌تی بینه‌ر یاخود كه‌سایه‌تی چیرۆک ده‌بێته پرس، به‌ڵام ئه‌وه‌ی به‌لای ئێمه‌وه گرنگه خاڵی یه‌كه‌م پرسی سه‌ره‌کی بریتیه له‌ڕۆڵی ژن، وه‌کو به‌رهه‌مهێنی چیرۆک، له‌و باره‌یه‌وه ڕه‌هبه‌ر مه‌حمودزاده ده‌ڵێت: “پرسیاری یه‌که‌م له چۆنیه‌تی ئۆبژه بوونی ژن له‌ناو ئه‌ده‌بی فۆلکلۆری ده‌کۆڵێته‌وه و پرسیاری دووه‌م له چۆنیه‌تی سووژه بوونی ژن له کۆمه‌ڵگای نه‌ریتی کورد ورد ده‌بێته‌وه، پرسیاری یه‌که‌م وه‌کو فانتازیایێکی خوڵقاوی ده‌ستی پیاو گرنگی به ژن ده‌دا، به‌ڵام پرسیاری دووه‌م واقیعێک، ژن بۆخۆی دروستی ده‌کا و به ناوی ژن ده‌یناسێنێ، به‌رجه‌سته ده‌کاته‌وه، پێم وایه وه‌باڵ کێشان بۆ ئه‌و ڕاستییه زۆر دژوارنییه، له کۆمه‌ڵگایه‌کی نه‌ریتی دا ده‌وری ژن وه‌کو ئۆبژه به‌رچاوتربووه، هه‌تا وه‌کو سووژه، ژن فانتازیای پیاوبووه، ڕاسته جوانترین و زۆرجاریش گرنگ‌ترین فانتازیای پیاوبووه، به‌ڵام کاتێک خودی ژن فانتازیایێکی هه‌بووه نه‌یتوانیوه به ئازادی بیکا به به‌رهه‌مێکی ئه‌ده‌بی و هونه‌ری، هه‌ر نه‌بێ هێنده‌ی پیاو ئه‌و ئازادییه‌ی نه‌بووه، که‌وایه سه‌یرنییه ئه‌گه‌ر بڵێین له کۆمه‌ڵگای نه‌ریتی‌دا سیمای ژن زیادتر له چوارچێوه‌ی ئۆبژه دا له قالب دراوه و که‌متر له چوارچێوه‌ی سووژه‌دا خۆی نواندووه.
به‌سه‌رنجێكی دڵگیرانه له‌زۆربه‌ی به‌یته‌كوردیه‌كاندا به‌ڕواڵه‌ت ژن هۆنه‌ر و داڕێژه‌ری به‌یته‌كه‌یه، به‌ڵام ئێمه هه‌ر له‌زاری پیاوانه‌وه بیستومانه، ده‌نگی هیچ ئافره‌تێك به‌تۆماركراوی نه‌ماوته‌وه، به‌یتی كاكه‌میر و كاكه شێخ، ئازیزێ، به‌شێكی زۆر له‌حه‌یرانه‌كان، به‌یتی سوارۆ، زۆر به‌یتی دیكه‌مان هه‌ن، له‌ڕواڵه‌تدا خوڵقێنه‌ری ئه‌و به‌یتانه ژن بووه، كه‌چی به‌ده‌نگی ئافره‌ت به‌رهه‌مێكمان له‌به‌رده‌ستدانیه، ئه‌وه‌ی هه‌یه له‌زاری پیاوانه‌وه به‌ئێمه گه‌یشتووه، هه‌رچۆنێك بێت وردبوونه‌وه له‌و به‌یت و حه‌یرانانه ڕاستیه‌كمان بۆ ڕوون ده‌كه‌نه‌وه، به‌هۆكاری نه‌ریتی كۆمه‌ڵگا یان نه‌بوونی ده‌رفه‌ت، ژنی كورد وه‌ك پیاوان مه‌یدان و ڕێگای پێ نه‌دراوه، له‌مه‌یدانی گوتن و خوڵقاندنی حه‌یران و به‌یته فۆلكۆریه‌كاندا ئه‌سپی خۆی تاو بدا،عه‌لی خزری نووسه‌ر و ڕووناكبیری ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌دیمانه‌یه‌كدا له‌باره‌ی حه‌یرانه‌وه ئاوا وه‌ڵامی دیمانه‌كار جه‌عفه‌ر حسین پوور (هێدی) ده‌داته‌وه:
“هه‌ندێك جار ده‌گوترێت حه‌یران له‌لایه‌ن ژنانه‌وه گوتراوه، یا كاری پیاوان نه‌بووه، بۆچوونێكی ته‌واو ئه‌قڵ په‌سنده، ڕه‌نگه بووبن، یان تائێستاش هه‌بن ژنانێك حه‌یران بڵێن، دڵنیام له چوارپارچه‌ی كوردستان ڕاده‌یان ناگاته ده‌كه‌س، به‌پشتیوانی كام به‌ڵگه و بنه‌ما ئه‌م قسه‌یه‌ده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ی ده‌یڵێن باللۆره‌یه، حێ بووكێ یه، هه‌ی ته‌خته ته‌خته‌یه، هه‌وای مه‌شكه‌ژاندن و مانگا لاواندنه‌وه‌یه، لای لایه‌ی منداڵ و شینی مردوو…یه، نه‌ك حه‌یران، له‌كاتێكدا هیچ پیاوێك به‌دی ناكه‌ی باللۆره یان هه‌وای مانگا لاوانده‌نه‌وه‌ی تایبه‌ت به‌ژنانه كوتبێته‌وه، یان وه‌ك شتێكی پیاوانه بیڵێته‌وه، به‌ڵێ حه‌یران خۆشتربوو، ژن گوتبای، به‌ڵام ژنی كورد هه‌رچه‌نده له‌چاو ژنانی نه‌ته‌وه هاوسێیه‌كانه‌وه سه‌ربه‌ستی زیاتر بووه، به‌ڵام هیچ كات ئه‌و سه‌ربه‌ستیه نه‌گه‌یوه‌ته ئه‌و ڕاده‌ی له‌مۆسیقادا چالاكی هه‌بێت، ئه‌گه‌ر كوڵ و كۆیه‌كی له ده‌رووندا بووبێ، به‌بیانوی لاواندنه‌وه‌ی منداڵ، ئه‌گه‌ر ویستویه‌تی ڕه‌خنه‌بگرێ و ڕق و كین بڕێژێ به‌باللۆره و ئه‌گه‌ر ویستوویه‌تی به‌ڕیتم ده‌روونی له‌گرفته‌كانی ڕۆحی پاك بكاته‌وه، به‌ئاهه‌نگی مه‌شكه‌ژاندن سوكنایی هاتوه‌تێ، ژنی كورد زگماك هۆنه‌ربووه، ئه‌وه‌ی ئه‌و له لایه‌لایه و باللۆره و مه‌شكه‌ژاندن و شینگێڕی مردوو و …دا، وه‌ك هۆنراوه خوڵقاندوویه‌تی له‌باری ناوه‌رۆك و جوانیناسیه‌وه بێ وێنه‌یه و پیاوی كورد له‌كاری مۆسیقادا، ئه‌و سوژه و دیالێكتانه‌ی له‌ژن وه‌رگرتووه و له‌حه‌یران دا له‌زمان كیژه‌وه ده‌گوترێ، ئه‌مانه‌تدارییه‌كه له‌لایه‌ن پیاوه‌وه، ئه‌گینا ژن ئه‌ویش ڕاسته‌وخۆ، كه‌ی ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی بووه، توانا‌كانی خۆی له مۆسیقادا بێنێته مه‌یدان، ئه‌ویش له‌سه‌رده‌مێكدا ته‌نانه‌ت بۆ پیاویش گۆرانی كوتن به‌كارێكی سووك دانراوه.
به‌سه‌رنجدان له‌وه‌ی ئه‌ده‌بی فۆلكلۆر ئه‌ده‌بی به‌ر له خوێنده‌واری و قوتابخانه‌ی گه‌له، ده‌بێ ئاوڕ له‌و شوێنانه بده‌ینه‌وه ئه‌و ئه‌ده‌به‌ی لێ به‌رهه‌م هاتووه، له‌وێوه په‌ره‌ی پێدراوه، هه‌موو به‌ڵگه‌كان ئه‌وه ده‌سه‌لمێنن، شوێنی په‌ره‌پێدانی به‌یت و پشتگیری به‌یتبێژان دیوه‌خانی ئاغا و ده‌ره‌به‌گه‌كان بووه، پێشتر دیوه‌خان باڵاترین ده‌سه‌ڵاتی نێوكۆمه‌ڵگای كورده‌واری بووه، له‌دیوه‌خانه‌كاندا حه‌یرانبێژ و خۆشخوان كۆكراونه‌ته‌وه و پاداشت و به‌خشیخش كراون.
له‌لایه‌ك دیوه‌خان شوێنی كۆبوونه‌وه‌ی پیاوان بووه و ژن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ڕێی نه‌كه‌وته‌وه‌ته دیوه‌خان و له‌ئاكامدا هیچ پاڵپشتێكی نه‌بووه، كه‌سه‌یری ئه‌و لایه‌نه‌ی دیكه‌شیان ده‌كه‌ین، ته‌نانه‌ت پیاوه‌كانیش ڕێگای هونه‌ره‌كه‌یان بێ كۆسپ و له‌مپه‌ر نه‌بووه، به‌رده‌وام مه‌ترسی فتوایه‌كی ئایینیان له‌سه‌ربووه، ده‌ی ده‌بێ ژن چ ڕێگایه‌كی له‌به‌ر بووبێت، ئه‌و چه‌ند نمونه‌ی هێنامانه‌وه ڕوون و ئاشكرا پێمان ده‌ڵێن هۆكاری ون بوون و دیارنه‌مانی ده‌نگی ژن چ بووه، پێوه‌ندییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگا زۆر که‌م تر بواری ئه‌وه‌یان پێ داوه خۆی تابڵۆیه‌ک بنه‌خشێنێ.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ئه‌ده‌بی به‌رهه‌مهاتووی فۆلکلۆری دا ژن ڕۆڵی دیاری هه‌یه، ته‌نانه‌ت له‌باری جوانی‌ناسانه‌وه سیما و ئادگاری به شێوه‌یێکی زۆر ناسک و مینیاتۆریش نه‌خشاوه و ده‌ستی ته‌واو نه‌به‌ستراوه، ڕاسته سیمای ژن وه‌کو سووژه له‌ناو ئه‌ده‌بی فۆلکۆری دا کاڵ‌تره، به‌ڵام ته‌واو ون و نادیاریش نییه، بۆ نموونه له ئه‌ده‌بی فۆلکلۆری دا حه‌یرانی ژنان و گۆرانیی ژنان هه‌یه، لهم بهرههمانهدا تێم و گۆشه‌نیگا به‌ڕاستی له‌گه‌ڵ گۆشه‌نیگا و تیمه باوه‌کانی ناو ئه‌ده‌بی فۆلکلۆری‌دا جیاوازییان هه‌یه، له‌و بهرههمانهدا ژن ده‌ورێکی کارا ده‌بینێ و خۆی تابڵۆ ده‌نه‌خشێنێ و تا ڕاده‌یێک فانتازیاکانی له کروته‌ونێکی هونه‌ری‌دا ده‌چنێ. به‌یتی لاس و خه‌زاڵ یان قه‌ر و گوڵه‌زه‌ر نموونه‌یێکه بۆ ئه‌و به‌یت و چیرۆکانه، له گه‌ڵاڵه‌ی چیرۆکی ئه‌م به‌یتانه دا ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی ژن وه‌کو سه‌رۆک عه‌شیره‌تێکیش ده‌ور بگێڕێ، هیچ سڵه‌مینه‌وه‌یه‌ک له‌گۆڕێ دا نییه.
مامۆستا هێمن موكریانی ده‌فه‌رموێت: “سه‌ره‌ژنی واش هه‌بوون، له‌وه‌ختی ئاساییدا به‌یت و حه‌یرانیان بۆ مه‌جلیسی ژنان ده‌گوت و له‌شینگایان به‌ئاهه‌نگێكی زۆر پڕسۆز به‌مردوویان هه‌ڵده‌گوت، قه‌تم ده‌نگی خۆش و ئاهه‌نگی پڕسۆز و به‌جۆشی فاته‌ڕه‌شی لاچینی و ژنی ئاغای له‌بیرناچێته‌وه، مه‌نیج حه‌یران و زڵه‌خا چوختیش، دووژنی بێباك و شاری مه‌هاباد بوون، ده‌فه‌یان لێ ده‌دا و گۆرانی داوه‌تیان ده‌گوت و شایه‌ری شایی بوون، هیچ له‌پیاوه‌كانی ئاواڵیان نه‌ده‌مانه‌وه، به‌تایبه‌تی مه‌نیج كه خه‌ڵكی سابڵاغ و له‌خێزانێكی ده‌وڵه‌مه‌ند و به‌ناوبانگ بوو، بۆ خاتری هونه‌ره‌كه‌ی ده‌ستی له‌خزمه‌كانی هه‌ڵگرتبوو.
مه‌نیج حه‌یران له سه‌رده‌مانێكدا هاتووه‌ته مه‌یدانى هونه‌ر و حه‌یرانبێژیدا، كۆمه‌ڵگا‌ى كوردى زۆر به‌چاوی گومانه‌وه رووانیویانه‌ته هونه‌ر و گۆرانی، له‌و سه‌رده‌مه هه‌موو پیاوێك زاتى ئه‌وه‌ى نه‌ده‌كرد بێته دنیاى هونه‌ر و گۆرانییه‌وه، نه‌خوازه‌ڵا ژنێك بیه‌وێ هه‌ڵبكه‌وێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگا‌یه‌ك كه زۆر له‌مێژ نه‌بوو رێ به‌ژنان درابوو بچنه قوتابخانه، ده‌بێ چه‌ند ئه‌سته‌م بێت بۆ ژنێك بیه‌وێ بێته ناو دنیای هونه‌ره‌وه، بۆیه لێره‌دا گرنگی ده‌ركه‌وتنی ئه‌م ژنه زیاتر ده‌رده‌كه‌وێت.
نه‌سرین شێروان یه‌كێكه لەو ژنه بوێرانه‌ی له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ڕابردوو له‌دایك بووه و دواتر ده‌ستی به‌گۆرانی كردووه، له‌و سه‌رده‌مه ئه‌و كاری هونه‌ری كردووه، ژن نه‌یوێراوه گۆرانی بڵێ، كه له تێڕوانینی باوی كۆمه‌ڵگای كوردی گۆرانی ووتن بە تایبەتی بۆ ژنان عه‌یبه و شوره‌یی بووه، ئه‌و ژنانه‌ی گۆرانییان ده‌گوت به‌په‌نجه‌ی ده‌ست ده‌ژمێردران، ئه‌و توانیی زاڵ بێ به‌سه‌ر به‌ربه‌سته نه‌ریتیه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئه‌و سه‌رده‌مه و ئه‌و كۆت وبه‌ندانه‌ی شكاند، به‌و په‌ڕی جورئه‌ته‌وه هاته ناو دونیای هونه‌ر و توانی گه‌نجینه‌ی گۆرانی فۆلكۆری ده‌وڵه‌مه‌ند بكات.
یه‌كێكی تر له‌و ژنانه زولێخا وه‌لی له‌باشووری كوردستان، ئاواز و گۆرانی ده‌خوێند و گۆرانی داوه‌تی ده‌گوت و شایه‌ری شایی بوو، ته‌نانه‌ت من (نووسه‌ر) بینیومه له‌شایی پیاواندا گۆرانی وتوه و هیچ له‌پیاوه‌كانی ئاواڵی كه‌مترنه‌بوو، زۆر ژنیش هه‌بوون به‌ئاوازی شینگێڕی له‌پرسه‌ی مردووه‌كانیان به‌رهه‌می جوانیان ده‌خوڵقاند، هه‌رچه‌نده له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بچووك و داخراوى ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، گۆرانی گوتن و ده‌فلێدان له شایى و زه‌ماوه‌ند به‌تایبه‌ت بۆ ژن كارێكی ناپه‌سند بوو، ئه‌وپه‌ڕی شاره‌زایی و هونه‌ری خۆیان نیشان داوه.
لهم تێڕوانینه‌وه ئه‌وه ده‌سه‌لمێندرێت حه‌یرانبێژ له‌هه‌ردوو ره‌گه‌زدا هه‌بووه و ته‌نانه‌ت زیاتر به‌لای ئه‌وه‌دا ده‌شکێته‌وه، حه‌یران زیاتر به‌رهه‌می راز و مرازی خه‌فه‌کراوی ژن بووبێت، تا له‌وه‌ی گوزارشت له‌وه‌ی پیاو بکات، ته‌نانه‌ت زۆرێک له‌و حه‌یرانانه‌ی پیاوانیش ده‌یچڕن، پڕن له داخوازی و حه‌سره‌ته‌کانی ژنان، که گوایه کچه‌تیم حه‌یران به کوڕه‌تیم حه‌یرانی وه‌ها و وه‌های گووتووه، ته‌نانه‌ت زێده‌ڕۆیی نابێت ئه‌گه‌ر بگوترێت؛ کاره‌کته‌ری سه‌ره‌کی و ته‌وه‌ری سه‌ره‌کی زۆرێک له حه‌یرانه‌کان ژن و راز و ئه‌ڤیندارێتی ژنه، ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو حه‌یران تاڕاده‌یه‌ک مۆرکی ژنانه‌ی پێوه دیاره، پاشان له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕبوونی قۆناخه‌کانی باڵاده‌ستی پیاوسالاریدا تاهاتووه پیاوانیش داخوازی و راز و حه‌سره‌ته‌کانی خۆیان تێوه ئاخنیوه و تێکه‌ڵی راز و نیازه‌کانی ژنان بووه، که دابونه‌ریت و باوه‌ڕییه کۆنه‌پارێزه‌کان خه‌فه و چه‌پاندوویانه، ته‌نانه‌ت هه‌ندێک له‌و حه‌یرانانه‌ی حه‌یرانبێژانی ژن ده‌یچڕن تایبه‌تن به خودی ژنانه، وه‌ک شێوازێکی لاواندنده‌وه و سه‌ردولکه و شیوه‌نگرتن له کۆڕ و مه‌جلیسی ژناندا گووتوویانه، له‌مه‌وه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت له‌به‌یت و گۆرانی كوردیدا ژن ئاماده‌یی ته‌واوی هه‌بووه، چ وه‌ك پرسی چیرۆك و چ وه‌ك خوڵقێنه‌ری چیرۆك له به‌یت و باوی فۆلكۆری دا.
تێبینی: سه‌رچاوه‌كان له‌لای نووسه‌ر پارێزراون.
