بورهان شێخ رەئوف: بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و مەترسیی بۆ سەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
ئێستا 50 وڵات بەرەوڕووی دیاردەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بوونەتەوە، ئەمەش بۆخۆی مەترسییەكی گەورەیە، نیوەی ژمارەی ئەو وڵاتانەش لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدان و وڵاتی عەرەبین.
ئەوەی ئێستا بۆتە رۆژەڤ و باسی میدیا و ناوەندە زانستییەكان، كارەساتی گۆڕانكاریی كەشوهەوایە لە جیهان بە گشتی و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی، ئەو پرسیارەی زۆر مایەی سەرنج و لەسەر وەستانیشە ئەوەیە کە ئاخۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەتوانێت روبەڕووی ئەو دیاردە مەترسیدارە ببێتەوە؟
گۆڕانی كەشوهەوا
مەبەست لە زاراوەی گۆڕانی كەشوهەوا ئەو گۆڕانكارییە درێژخایەنانەیە، كە لە دۆخی كەشوهەوای هەسارەی زەویدا دێنە ئاراوە، گۆڕانكارییەكان خۆیان لە بەرزبوونەوەی زۆری پلەكانی گەرما، باران بارینی زۆر و بەخوڕ بەتایبەتی كاتێك دەبێتەهۆی لافاو و زریانی وێرانكەر. ئەم گۆڕانكارییە توندانە لە كەشوهەوادا، وا بەخێرایی دەبێتە هۆكاری شەپۆلی گەرمای پڕوكێنەر و گەردەلوول و كەمبوونەوەی ئاستەكانی ئاو و لە ئەنجامیشدا كەمبوونەوەی بەروبوومی خۆراك .
بۆئەوەی وێنە گەورەكە زیاتر روون ببێتەوە بۆ هەمووان، پلەی گەرمای هەسارەی زەوی (1.2) پلەی سەدی بەرزبۆتەوە لە سەرەتای شۆڕشی پیشەسازیی و بنیاتنانی كارگە گەورەكان، بۆیە هەر بەرزبوونەوەیەكی پلەی گەرما بەشێكی بچووك لە پلەیەكدا دەبێتە هۆكار بۆ سەرهەڵدانی دیاردە و گۆڕانكاریی توندوتیژ لە كەشوهەوای زەویدا.
بۆچی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە دیاریكراوی؟
راپۆرتێكی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەم دواییەدا ئاشكرای كردووە، كە پلەی گەرمای مام ناوەند لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (1.5) پلەی سەدی بەرزبۆتەوە لە ساڵی 1990ەوە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە، كە ئەم رێژەیە دوو جار هێندەی پلەی گەرمای مام ناوەندە، بە بەراورد لەگەڵ شوێنەكانی تری جیهان، ئەمەش بەڵگەیەکی حاشاهەڵنەگرە كە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو رووی كارەساتێكی مەترسیداری كەشوهەوا دەبێتەوە.
لەلایەكی ترەوە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست، نیوەی ئەو 50 وڵاتە پێكدێنن، كە بەرەو رووی دیاردەی بەرزبوونەوەی زۆری پلەی گەرما و زیادبوونی شێ دەبنەوە، پێشبینیش دەكرێت، كاریگەریی و زیانەكانی ئەم دیاردە سروشتییە بوارەكانی ئابووری و ژینگە و كۆمەڵایەتیش بگرێتەوە. هەربۆیە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 2019دا بۆ نموونە، هۆشداریی دا لەوەی كە جیهان لە سەرەتای سەردەمێكی جیاواز و توند و گۆڕاوی كەشوهەوادایە، بەرزبوونەوەی زۆری پلەكانی گەرما و شەپۆلەكانی گەرمای درێژخایەن دوور نییە هەموو هەوڵ و كۆششەكانی 50 ساڵی رابردوو لەناوبەرێت، كە بۆ گەشەپێدانی تەندروستی و لە ناوبردنی هەژاری و نەداری دراوان لە جیهاندا، ئەمە چ جای مەترسی هەژارتربوونی ملێۆنان کەسی تر .
ئەم دۆخە نوێیە لە خۆرهەلاتی ناوەڕاستدا، لێكەوتەی تایبەتی تری دەبێت، لەكاتێكدا ناوچەكە خۆی گیرۆدەی كێشە و قەیرانەكانی كەمی وزەی كارەبا و نەبوونی یەكسانیی ئابووریی بۆتەوە، بەوەش زیانی مرۆیی زیاتری بۆ دەخوڵقێت، بە هۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماوە كە ژمارەی پێوانەیی تر تۆمار دەكات.
دۆخەكەش پێ دەچێت، خراپتر ببێت بۆ ئەو وڵاتانەی ناوچەكە، كە گەرمترن وەكو بەحرێن و جیبۆتی و قەتەر و مۆریتانیا و ئیمارات.
راپۆرتەكەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی باس لەوەش دەكات، كە ئەم وڵاتانە بەرەوڕووی دابەزێنێكی خێراش دەبنەوە لە تێكڕای گەشەكردنی ئابووری تاك.
وشكەساڵی
گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا هەر بە بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماوە ناوەستێت، بەڵكو دابەزینی رێژەی باران بارینیش لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، كە ئەمەش كێشەو قەیرانەكانی ناوچەكە زیاتر و سەختتر و ئاڵۆزتر دەكات، قەیرانی ئاویش قورستر دەكات كە ئێستا ناوچەكە بە دەستییەوە دەناڵێنێت.
چونكە قەیرانی ئاو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە خراپترین قەیرانەكانی جیهانە، بەهۆی كەشوهەوای وشكی ناوچەكەوە، هەروەها خراپ بەرێوەبردنی سێكتەری ئاو لەلایەن حكومەتەكانی ناوچەكەوە كە ساڵانێكی دوور و درێژە بەردەوامی هەیە، كە ئەوە كاریگەریی لەسەر كشتوكاڵ و بەخێوكردنی ئاژەڵیش دەبێت.
سەرهەڵدانی ململانێی ناوچەیی
كێشەیەكی تری ئەم گۆڕانكارییانەی كەشوهەوا سیاسییە و ئەوەیە كە بەشی زۆری سەرچاوەی رووبارەكانی ئەم وڵاتانەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆیانەوە دەڕژێتە خاکەکانیانەوە، بۆیە مەترسی زۆر هەیە بەهۆی كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاوەوە لەلایەن هەندێك وڵاتەوە، جەنگ و ململانێی قورس بێتە ئاراوە، لە بابەتی كێشەی بەنداوی نەهزە لە نێوان ئەسیوپیا لەلایەك و میسر و سودان لەلایەكی ترەوە، یان لە نێوان ئەفغانستان و ئێران، یاخود سوریا و عیراق و توركیا کە بەهۆی هەردوو رووباری دیجلە و فوراتەوە كە رووباری نێودەوڵەتین و توركیا دەیان بەنداوی دروستكردووە لەسەریان و پشكی عیراق و سوریاش دەخوات، هەروەها هیندستان و پاكستان كە ئەوانیش هەمان كێشەی هاوشێوەیان هەیە.
گەشەكردنی زۆری دانیشتوان
زیادەڕۆیی نییە باس لە مەترسییەكانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا بكەین، بەهۆی ئەو شرۆڤە و توێژینەوانەی لەسەر ئەو مەسەلەیە كراون، ئەمە چ جای زیادبوونی تێكڕای ژمارەی دانیشتوان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە پێدەچێت تا ساڵی 2050 دوو هێندە زیادبكەن، ئەو كاتەش تەنها 60 % ی دانیشتوان دەتوانن دەستیان بە ئاوی پاك بگات بۆ خواردنەوە.
ئەم بابەتە فرە رەهەندە و كاریگەریی و لێكەوتەی زۆری هەیە و دوورنییە ئەم گۆڕانكارییانە دواجار كۆچ و رەوی گەورەی لێ بكەوێتەوە و چۆن پەناهەندەی سیاسی هەیە لە مەودوا پەناهەندەی كەشوهەوا و ئاویشی ئابووری لێبكەوێتەوە.
