پێشڕەوی سەید برایمی: کام سەرنجی دەقناسی؟! وەڵامێکی لیکسکۆنی بۆ دکتۆر سەروەر!
دکتۆر سەروەر هاوکات لەگەڵ مامۆستا سوداد دەمێکە چەند سەرنجێکی دەقناسی دەربارەی دیوانەکەی زەینەب خان نوسیووە، بەرهەمی شیعری زەینەب خانیان بە (وەهم) و بە (گومان) لەقەڵەم داوە. هەردوو نووسەر زادەی یەک بیرو رێبازن، لە توێی نووسینەکانیان گومان و هەدان بەداخەوە دەبێتە ئامانج. چۆن لە ناو دنیای سەرجەم کایەکانی کوردستاندا ( باشوور) پەشیوی و دڵەڕاوکێ نا بڕوایی دروست بووە، هەمان کارەساتیش لەناو ئەدەبی کوردیدا، بەدەستی چەند کەسانێک سیمایەکەی دەشوێندرێ. نمونەیە بۆ خوێنەر دەهێنمەوە: زمانزانێک لە دەستنیشانکردنی چەند وشەیەک، کە لەناو زمانی کوردیدا بەکار دێن، رەچەڵەکیان بۆ عەرەبی، فارسی و تورکی دەگەڕێنێتەوە، بە حسابی خۆی بە بەڵگەی ئەکادیمی و زانستی ئەو کارە دەکا. یەکێ بۆی نووسیبوو: مامۆستا پێم وایە رەچەڵەکەی کوردییە. وەڵامەکەی دەمکوتکەر بوو: گەر کوردایەتی بکەی! هەست دەکەی چ سووککردنێکە بە کورد و کەلتورەکەی. کاردانەوەکەی هەروەک کابرایەکی چاوچنۆکی بازرگانە بۆ ئەوەی کاڵای هاوردەی خۆی لە بازاری کوردستان ساغ بکاتەوە، پێشەکی دەکەوێتە رەزیلکردنی بەرهەمی کوردی، بەداخەوە ئەویش هەر ئەوها!!
دەسپێک بەو نووسینەی دکتۆر سەروەر دەست پێدەکەین: (هەموو لێكۆڵینەوەیەك لە بەرهەمی ئەدەبی بەگشتی و بەرهەمە شیعرییەكان و ساخكردنەوەیان كارێكی سانا نییە، بەڵكوو وردبوونەوە و هەوڵێكی زۆری بۆ دەوێت). قسەیەکی نەستەقە، دەبێ پێڕەو بکرێ. ئاخۆ دکتۆر سەوەر بۆ ئەو وتارەی خۆی قسەی خۆی پێڕەو کردووە؟ ئایا هەوڵێکی زۆری داوە و ووردبووە بۆ ساخکردنەوەی ئەو گرێیانەی باسی دەکا؟ سەرنجتان بۆ وشەی ( وردبوونەوە) رادەکێشم، کە دکتۆر بە نمونە هێناویەتی. دواتر دەیخەینە بەر باس وخواس.
دکتۆر دەنوسێ: ( نادروستییەکی دیار لە دروستیی و داڕشتەی ئەم تێکستانەی نێو دیوانی زەینەب خانەوە هەیە، ئەمەیش لەبەر چەندین هۆ، بە شێوەیەك دەكرێت لەم چەند گرێیەی خوارەوە چڕیان بكەینەوە) هەشت گرێ باس دەکا، کە وێدەچێ گرێ کۆرە بن و ئەویش هەوڵ دەدا بیانکاتەوە!
گرێی یەکەم: گرێی لیکسیکۆنی شیعری کوردی
نووسیویەتی: ( زۆرینەی تێكستەكانی نێو دیوانی زەینەب خان هاوتەریب نین لەگەڵ سیمای ماددەی لێكسیكۆنی شیعریی كوردی ئەو ساڵانەی تێكستی شیعری كوردی تیایدا نووسراوەتەوە، هەر یەك لەم تێكستانە بە بەراورد لەگەڵ ئەو ساڵەی بۆی داندراوە یەك ناگرنەوە. نموونەی ئەم ماددە لێكسیكۆنییانە یەكجار زۆرن تەنانەت سەرهەڵدانی هەندێكیان دەگەڕێنەوە ساڵانی دووهەزارەكانی ئەدەبیات وڕۆژنامەگەری كوردی واتا دوای مردنی شاعیرەكەیە بە ماوەیەكی درێژ). 13 وشەش بە نمونە دەهێنێتەوە.
وردبوونەوە، وردبوویتەوە :
بە گەڕانێکی سەرپێیانەی ناو ئینتەرنێت توانیم 11 لە وشانە بدۆزمەوە، کە هەندێکیان سێ سەدە پێش ئێستا لە شیعری کوردی بەکارهاتوون. گوتم سەرنج بدەنە وشەی (وردبوونەوە، وردبوویتەوە) کە دەبوایە کاکی دکتۆر لە لێکۆڵینەوەکەیدا پێڕەوی کردبا. زەینەب خان وشەی ( وردبوویتەوە) لە شیعری خەرمانەی پرسیار ل 206 باس کردووەو دەڵێ:
هەر رۆژێ مەتەڵی شیعری
حاجیت زانی
لە مەم و زین ورد بوویتەوە
وەکو خانی
بێگومان بە
دەبیتە پاشای سەرتەختی
کامەڕانی
ئەو شیعرە ساڵی 1956 وەک لە دیوانەکە دا هاتووە نووسراوە، پێش مردنی زەینەب بە حەوت ساڵ، نەک خۆت گوتەنی ( ماوەیەکی درێژ). بە هەوڵدان و لێکۆڵینەوە دەتواندرێ مێژووی بەکارهێنانی ئەو وشەیە لە دقێکی ئەدەبی دەست نیشان بکرێ.
وردبوونەوەکە مەمان کردمان، تا ئێستا لە دوو دەقدا ( دەقێکی پەخشانی و ئەوی دی شیعری) بەکارهاتووە. جەمیل سائیب (1887- 1951 )، لە نۆڤلێتی (خەوما) چیرۆکی ( چیم بینی لەو ژوورەدا) وشەی ( وردبوونەوە) ی باس کردووە. ئەوچیرۆکە بە زنجیرە لە ژمارەکانی (ژیانەوە) لە 1. 7. 1925 بڵاوکراونەتەوە. چیرۆکەکەش هەر لە سالێ 1925 نوسراوە. چەندین جار چاپ و بڵاوکراوەتەوە، فەرهاد پیرباڵیش لە کتێبی (ئەو کتێبانەی ژیانیان گۆڕیم) بڵاویکردۆتەوە.
واتە زەینەب 25 ساڵان بووە، کە ئەو چیرۆکە بڵاوکراوەتەوە، ئەوەی زەینەبیش بناسێ دەزانێ چ خوێنەرێک بووە.
پیرەمێرد لە هۆنراوەی ( پیاوێ، کە پیاو بێ ئەبێ تێفکرێ ) دەڵێ:
شافیعی باشی لێک کردوونەوە
چاک تێیان ئەگەین بە وردبوونەوە
لە رۆژنامەی ( ژین) ژمارە 575 ساڵی 1939 بڵاوکراوەتەوە. گەر زەینەب بە ( لەخەوما) لە 1925 رانەگەیشتبێ خۆ دەبێ بەو وشەیە شاد بووبێ، کە لە 1939 لەلایەن پیرەمێردەوە نووسراوە. بەتایبەتی گەر بزانین دۆستایەتی کۆمەڵایەتی و ئەدەبی بنەماڵەی خادیم سوجادە لەگەڵ پیرەمێرد، بەتایبەتی لەگەڵ مەلا رەئووفی باوکی زەینەب چەند پتەو بووە.
دوای 31 ساڵ ئەوجا ( زەینەب) وشەی ( وردبوونەوە- وردبویتەوە)ی بەکارهێناوە. ئەو ماددە لیکسکۆنیانەی دکتۆر باسی دەکا، کە گوایە ( هاوتەریب نین لەگەڵ سیمای ماددەی لێكسیكۆنی شیعریی كوردی ئەو ساڵانەی تێكستی شیعری كوردی تیایدا نووسراوەتەوە) ئەوەتا لە ( لە خەوما 1925 ) و لە شیعرەکەی پیرەمێرد 1939 بە بێ ئەملاو ئەولا هاوتەریبن!!
وشەی ( شووم):
لە هۆنراوەی ( رۆح و ئیمان و نەفس)، کە لە ساڵی 1957 نووسراوە زەینەب ناوی ( شووم) دەهێنێ:
مەمخەرە زەلزەلە
ئەی دووپشکی ژەهراوی
ئەی ماری قێزەون
ئەی نەفسی بەد و شووم
بمرە..بمرە..
توخا بمرە
ئەدی بابزانین لە لیکسیکۆنی شیعری کوردی کەی بەکارهاتووە. بەڵام پێش ئەوە دەمەوێ بڵێم وشەی (شوم)، کە رەچەڵەکەکی عەرەبییە، رۆژانە لەسەر زارانە، وشەیەک نییە کوردییەکی پەتی، یان زاراوەیەکی دەگمەن بێ. بەتایبەتی لە فەرموودەیەکی پێغەمبەریش دا هاتووە، سەحیحیشە: (عن عبد الله بن عمر، قال: سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: إنما الشؤم في ثلاثة: في الفرس، والمرأة، والدار. ) واتە: شووم لە سێ شتانە: لە ئەسپ، ژن و خانوو!
پێدەچێ بۆ یەکەم جار لە دەقێکی شیعری کلاسیکی کوردی لە هۆنراوەی ئاخ پەی مناڵی ( بێسارانی 1645 – 1702) بەکارهاتبێ:
ئیسە جە شوومی زەمانەی باتڵ
نازاران یەک یەک لێم مەکەران سڵ
خانای قوبادی (1704- 1778)یش لە کتێبی ( سوڵتان ئیبراهیم و نۆشافەرین) بە بۆنەی هاتنی شازادە بۆلای نۆش ئافەرین و سەرەڕێ لێ گرتنی لەلایەن مەلیک محەمەدەوە باس دەکا و دەڵێ:
واتش ئەی دوزدان شووم نا بێکار
عەزمتان چێشەن نەی زوڵمات تار
لەوح گرتش بەدەست ڕووبەڕووی ماران
یەکسەر فەرار بین شووم بەدکاران
نالی ( 1800 – 1877) دەفەرمووێ :
سایەیی پایە وەکوو باڵی هوما و بازی سپیم
نە وەکوو بوومی قەدەم شووم و، نە هەمڕەنگی قەلم
ئەوجا سالم ( 1800- 1866) لە هۆنراوەی ( وەختی فیراقت، سەنەما ویسعەتی کاخ)
ڕەنگی شوومیمە سیاهی کە بەسەر بەختا دێ
ئەو ئەگەر میسلی ئەدیمە، ئەمە جوزئێکە لە زاخ
دوایی مەستوورە (1802- 188 )، لە هۆنراوەی ( بەزاتی شای لامەکانە)
هەی هاوار هەی من بەدبەختم
چارە شووم و زامان سەختم
وەکی بەختم سیان ڕەختم
مەرگی تۆم دی بەم چاوانە
دواتر، فەقێ قادری هەمەوەند ( 1830 – 1890)
ئەلخەنناس شووم، ئیبلیس مەردوود
هەردوو مەنفی بین جە موڵک وجوود
دوایی ئەو مەحوی ( 1836 – 1906).
مەحویا بازێکی تۆ، قودس ئاشیان
بوونە بوومی شوومی ئەم وێرانە بۆچ!
مەولەوی ( 1806 – 1882)
باوەرە بسات تەمام تەیار کە
شەوخەفتەنی شووم بە ژاری مار کە
سەید یاقۆی ماییدەشت ( 1808- 1881)
وە ناخون سینە شووم کەردم وەشانم توخمی میهری ئەو
وە داسی ئەبرووان درویم، جگەر کەردم وە قەلبیرێ
ئەحمەدی کۆر ( 1771 – 1856)
نووح هەر چەندی کە عاقڵ بوو و زیلفەهمی عولووم
با زەلیلی ڕایدەبوارد با میللەتی ئەشڕاڕ و شووم
هەروەها ( جەهانئارا ( 1859- 1911) ، سابیری ( 1881- 1944)، زێوەر ( 1875- 1948)، پیرەمێرد ( 1867 – 1950) مەلای جەباری _ 1806 – 1876)، شێخ رەزا ( 1831- 1910)، حەمدی ( 1876 – 1936)، عەبدوڵڵ بەگی میسباح دیوان ( 1859 -1916) هەروەها ناری ( 1874- 1943)،
و … هتد
گەر وای لێکی بدەینەوە، بڵێین ( بیسارانی) پێش مردنی بە چەند رۆژێک کۆچی دوایی کردووە،کە دەکاتە لەو 1702 لەو مێژووە وشەی ( شووم)ی بەکارهێناوە، کەواتە زەینەب خان دوای 255 ساڵ ئەوجا ئەو وشەی بەکارهێناوە، کەچی بە قسەی کاك دکتۆر بێ، ئەوە هیچ زەینەب بە شاعیر نازانی و ئەو وشانەی هەن لە شیعرەکاندا بۆی داندراون، ئەوجا حەفتا ساڵ پێش سەرهەڵدانی ئەو وشەیە لە لیکسیکۆنی شیعری کوردی بۆ زەینەب داندراوە!
نەنگی :
لە لاپەڕە 216 زەینەب خان لە دێڕی یەکەمی هۆنراوەی ( هەموومان) نەنگی بەکارهێناوە:
قبوڵی ناکەین نەنگی
نان بەرامبەر
بێ دەنگی
لەساڵی 1958 ئەو هۆنراوەی داناوە
دکتۆر ئەو وشەی ( نەنگی)، کە لەتوێ ئەو دەقەوە هاتووە پێی پەسند ناکرێ، چونکە پێی وایە ( ئەم تێکستانە ناگەڕێنەوە بۆ کردەو دەرهاوێشتەی سەردەم و ساتەوەختی نووسینەوەیان و ئەو ڕێكەوتانەی كە لە سەر تێكستەكان داندراون لەگەڵ پێکهاتە و پەرەسەندنی مێژووی ئەدەبی کوردی لە سەدەی بیستەم ناگونجێت) . باشە دەبێ ئەو دەقانەی خوارەوە، کە ( نەنگی) یان لەخۆگرتووە دەبێ نە گەڕێنەوە ( بۆ کردەو هاوێشتەی) سەدەی نۆزدەهەم دا؟
بۆ نموونە مەولەوی (1806 – 1882) دەبێژێ:
بوڵبوڵی گوڵشەن بێ نام و نەنگی
تەزەروی سەر سەرو باغچەی بێڕەنگی
یان وەلی دێوانە (1826 -1881)
ئازادش بکەر ئامان جە دامت
یە خەیلێ نەنگین مەبۆ پەی نامت
دواییش عەبدوڵڵا بەگی میسباح دیوان ( 1859- 1916)
تازە من دەربەندی نام و نەنگی خۆم بۆچی ببم
ئیسمی رسوایی، سەری کۆڵان و بازاڕم بەسە
گەر کێشە هەبوو لە نەگونجان لەو سەردەمەدا، دەبێ لە سەدەی بیستەم هەمان کێشە هەبێ، وەک ئەو دەقەی پیرەمێرد، کە لە ساڵی 1937 دایناوە.
نەنگی دنیایی لە لای من خۆشە
بە نەنگی لای خۆت من دامەپۆشە
یان خادیم ( 1895- 1953) کاتێ دەڵێ:
زاهید لەعەشق و مەستی تەفرەی ئەدا لە ڕێیدا
ئەم حاڵە بۆ تۆ نابێ ڕسوا ونەنگی تێدا
رەخنەگر گەرەکە خوێنەر حاڵی بکا بۆ ( زۆرینەی رەهای ئەم تێکستانە) ناگونجێن، نەک هەر گوتەیەک و چەند رستەیەکی بریقەدار رێز بکا وسەلکی بلەنگێنێ لە نا چەمکی. حەزدەکەم بزانم تێکستەکەی زەینەب خان، کاتێ دەڵێ :
قبوڵی ناکەین نەنگی
نان بەرامبەر
بێ دەنگی
لەگەڵ گوتەکەی ئیبراهیم ئەحمەد (1914 -2000) لە ژانی گەل (1956)، کە دووجاران ناوی ( نەنگی) هێناوە :
کە دوژمن باوەڕم پێ بکات نابێ بە مایەی نەنگی و سەرشۆڕی بۆ خۆم و ماڵ و مناڵم؟ ل17
یان:
دوژمن ئەشمانکات بە داخی نەنگی بە ناوچەوانی گەلەکەمانەوە ل 7
ئەو دوو دەقە دووساڵیان نێوانە، واتە تێکستەکەی ئیبراهیم ئەحمەد دوو ساڵ لە هی زەینەب بەتەمەنترە، کەسێکیش نەهاتووە بڵێ بۆ ئەو مێژووە گونجاو نییە!
وشەی تەکان
زەینەب خان لە هۆنراوەی (شەکەت) لە ساڵی 1959بەم شێوەیە ناوی ( تەکان) دێنێ:
هەموومان
دەستی یەکترمان گرتووە
وەلێ تەکانی رۆینمان نییە
دکتۆر وشەی ( تەکان)ی پێ نامۆ و دروستکراوە ( لەلایەن کەسی نادیارەوە) لەو دەقەی زەینەب دا، دەبا بەراوردی بکەین لەگەڵ ئەو دەقانەی، کە ( نەنگی) تێدایە لە شیعری شاعیرانی کلاسیک:
خانای قوبای هەفت جاران بەکاری هێناوە، بۆ نمونە هەر دوو دێڕە بڵاودەکەینەوە :
شازادە فەورەن تەکان دا بەوێش
بێ تەرس و بێ بیم بێ خۆف وئەندێش
تەکان دا بە وێش شێر دڵاوەر
شی وە باڵای بام وێنەی کەبووتەر
حاجی قادری کۆیی (1816- 1897)
یەک یەکی هێنایە دەر، گەردی کەسادی لێ تەکاند
دایە من فەرمووی درێغا کەس نییە سەوداگەری
سالم (1800- 1866)
بێتە بەندی کەمەندی تۆ، ئیکلیل
سەگی کێیە کە بیبڕێ بە تەکان
وای بۆ حاڵییی کەمتیاری فەقیر
تووشی ئەم بەبرە ئەگەر لە بەیان
ئینتیقامی سەگی دەبێ زاهیر
تووتکی هەرچی خواردبێ بە تەکان
ناری ( 1874 -1943)
خەم کۆ بووە لە دڵما بە تەرزی کێوی ئارێز
ماوم لە بەحری غەمدا هەم، بێ تەکان و بێ هێز
پیرەمێرد
ئێستا حیزبەکان هاتوونە مەیدان
بە گوێچەپچوڕکێ کەوتوونە تەکان
هیچ گوێی نەدایە هەر تەکانی دا
نەترسی هەبوو نە وچانی دا
لە کامە دەقییان دا ( نادروستییەکی دیار لە دروستیی و داڕشتە) یان هەیە، وەک دکتۆر بۆ تێکستەکانی زەینەب خان دەری دەبڕێ. ئەوەی دەقەکەی زەینەب جیا دەکاتەوە دەرچوونی زەینەبە لە بازنەی شیعری کلاسیکی بەمەبەستی هەنگاونان بەرەو شیعری ئازاد. لە واتا و چەمکدا هەر یەکەو زەینەب درێژەپێدەرە بە روخسارێکی نوێخوازییەوە. بە داخەوە ئەوەش لە زەینەب قبوڵ ناکرێ، کە شیعری ئازادی نوسیووە، کە بەلای منەوە پێشەنگی شاعیرانی ئازادی کوردییە.
فرێودان: فرێوتدەدا
بۆ دەبێ پەیڤی( فریودان) یان وەک زەینەب ( فریوت دەدا)ی بەکاری هێناوە سەیر بێ و دکتۆر ( لەو باوەڕە دوور دەکاتەوە، کەوا ئەم تێکستانە لەو کاتە نووسراونەتەوە، کە لەسەر تێکستەکان تۆمار کراون). ئەم شیعرە لە ساڵی1961 نووسراوە
تورکە میر ( 1750- 1820)
بازەندەی بازار، بازیان شێوەن
بەزاز بازار، بەندەی فریوەن
خانای قوبادی
فەڵەک کار تۆ فریو و جەورەن
نازانم مایەی تەورت چ تەورەن
کوردی (1809 – 1850)
بۆ فریوی عاشقان و جەزبی دڵ وا ماهیری
ڕەنگە شاگردیت بکەن میهتەر نەسیم و سامری
مەلا مارفی کۆکەیی ( 1875 – 1945)
کە جارجار بۆ فریو و خودنمایی دەچتە سەرقەبران
دەڵێ ئەم قەبرە ئەهلی نارە ئەوهەش بۆتە فیردەوسی
شێخ نوری شێخ ساڵی ( 1896-1958)
فریویشت بدەن، تەبعت نەکا مەیلی فریوی کەس
لەکەس دڵ پڕ نەبی و نەڕوانییە کەس، تۆ بەچاوی سووک
ئەدیب 1874-1932
غەرقی غەم و سەوداسەر و ئاشوفتە و شەیدام
بۆ دانەیی خاڵت بە فریو چووم، دڵی کێشام
مەلای جەباری ( 1806-1876
شەڕەن شۆڕشەن غەوغان غەریوەن
مەر جلوەی جەمال دڵان فریوەن
وەفایی (1844-1902)
دڵی بردم، فریوی دام بە ماچی لێوی مەرجانی
ئەسیری ئیلتفاتی سەر زبانی بووم و نەمزانی
پیرەمێرد
ئەگەر فریوی شەیتان نەبوایە
هەموو باوەڕمان ئەکرد خوا، خوایە
رۆژنامەی ژین ژمارە 751
حەریق (حەریق ( 1856 -1909)
بەشەوقی شەوچرای کوڵمت فریوت دا کە مورغی دڵ
بە شێوەی زولفەکەت زانیم کە من گیرۆدەیی داوم
نافیع مەزهەر (1913 -1998)
وتی ئەمانە قسەی شەیتانە
دینیان لا مەنزوور بۆ فریودانە
1965
حەقیقی ( 1902 -1996)
ویژدان بڕوانە ئەو فریودانە
خۆ دان نەچوو بۆ نێو جیکڵدانە
1978
(ڕەزامەندی) :
زەینەب وەشەی (رەزامەندی) لە دەقێکی ئاسایی، ئیدیۆم ئاسا بەکارهێناوە، کە دەتوانم بڵێم لەوەتی ئیسلام هاتۆتە کوردستان وکوردی کردووە بە موسڵمان هەمیشە لەسەر زاری خەلکی کوردە، لەوە حاڵی نابم ئەو وشەیە لەو دەقە شیعرییەی، کە لە 1962دا نوسراوە :
(گەر بتەوێ
ڕەزامەندیت لای خودا بێ
بۆ خۆت چۆنی و
بۆ ئاشنایان دەبێ وابێ)
بۆ ( ئەم ماددە لێکسکۆنییانەی، کە بە ئاڕاستەی گۆڕانی ئیستێتیکی تێکستی شیعری گەشەیان سەندووە یەکناگرنەوە)؟ وەک دکتۆر دەبێژێ.
دەفەرموو خوێنەری خۆشەویست بە ئەسپایی ووشەی ( ڕەزامەندی) لە دەقەکەی زەینەب لەگەڵ هەمان وشە لە دەقی شاعیرانی کلاسیک بەراورد بکە، با من لەوە پتر نەڵێم!
سالم ( 1800 -1866)
جوز بووسەیی ئەییامی ڕەزامەندیی دڵدار
نەمدی لە جیهانا بە ئەبەد نۆشێ بەبێ نێش
ئەحمەد موختار جاف ( 1896 – 1935)
لە کتێبی مەسەلەی ویژدان باسی ( رەزامەندی) دەکا
ئەو خانووە جوانە، ئەمینم کە زۆر کەس بە ناڕەزامەندی ئیشی تیادا کردووە،
مەلا عەبدوڵڵای زیوەر ( 1875 – 1948)
لە کتێبی گەنجینەی مەردان ( سوڵتان عەبدولحەمید) نووسیویەتی :
پادشا ڕەزامەندیی نواند
بڕوانە گەنجینەی مەردان و یادداشتی رۆژانی دەربەدەری، مەلا عەبدوڵڵای زێوەر، محەمەدی مەلا کەریم پێشەکی و پەراوێزی بۆ نووسیوە، بەغدا 1985 ل60
بێکەس ( 1905 -1948 )
بۆ ڕەزامەندیی تۆ تێ ئەکۆشم
لەبەر تۆ زەربەم داوە لە خۆشم
بێکەس ئەم شیعرەی ساڵی 1946 لە سلێمانی داناوە
پیرەمێرد (1867 -1950)
بە هونەری خۆت، خۆت هەڵمەکێشە
ڕەزامەندی خەڵک بۆ تۆ لە پێشە
لە رۆژنامەی ( ژین) ژمارە 600 لە 12/6/1940 بڵاوکراوەتەوە
عاسی ( 1885 – 1975)
ڕوو کە ڕێبازی نەدامەت بۆ ڕەزامەندی خودا
مژدە بێتن لەو شەقامە تووشی عەفوی خوا دەبی
(ئاشنایان )
ئەگەر بۆ خۆت
ورگ تێرو
ئاشایانت
پەرێشان بێ
خودا
هیچت لێ وەرناگرێ
ئاشنایان کۆی (ئاشنا) یە، واتە: دۆست، ناسیاو، کرێڤ، یار و برادەر. کاک دکتۆر پێی وایە ئەو دەقە و دەقەکانی دی لەناو شیعری زەینەب خان دا ( ناگەڕێنەوە بۆ قۆناغ و شێوازی نووسینەوەی شیعری کوردیی ساڵانی سیی و چل و پەنجاکان وکۆتایی شێستەکانی ئەدەبی کوردی)!! دەقەکەی زەینەب لە ساڵی 1962 دا نوسراوە، بەڵام ئەم دەقەی عەبدوڵڵا بەگی میسباح دیوان ( 1859 – 1916) دەتوانین بیخەملێنین، کە پتر لە 150 ساڵ پێش دەقەکەی زەینەب نووسراوە :
عەرزی حاڵی؛ حاڵەتی زارم ئەوا نووسی لە تۆ
گەرچی نامەی ئاشنایانت لە لا؛ نامەحرەمە
بێکەس ( 1905 – 1948) بە هەمان واتا پێش 38 ساڵ لە شیعرەکەی زەینەب ( ئاشنایان) ی بەکارهێناوە، کە دەکاتە ( قۆناغ و شێوازی نووسینەوەی شیعری کوردی) بیستەکان، نەک سیی و چل و …وەک دکتۆر بانگەشەی بۆ دەکا.
لەلام وا باشە ئێستاکە بەکەس پشتێ نەبەستی تۆ
لە خزم و دۆست و ئاشنایان هەتا ئەتوانێ هەر ڕاکە
بێکەس وەک لە دیوانەکەی نووسراوە لە ساڵی1924 لە سلێمانی ئەم شیعرەی نووسیوە.
https://books.vejin.net/ck/text/28993?h ئاشنایان=
بە مەزەندە ئەگەر هەیە مەلا حەسەنی دزڵێ ( 1859 – 1946) لە دەیەی یەکەم یان زۆر زۆر دووەمی سەدەی رابردوو ئەو دەقەی نووسیبێ:
ئەسکەندەر، چەنی باقی برایان
قەومان و عەشرەت، هەم ئاشنایان
شێخ نوری شێخ ساڵح (1896 -1958 )، کە بە یەکێ لە شاعیرانی نوێخوازی کورد دەناسرێ لەمبارەوە دەڵێ:
ل. لەم قسانە لادە، نۆبەی ئیحتراماتە و سەلام
ا. ئاشنایان با نەڵێن هەر بۆ حەجی خۆی تیل ئەکا
شیعرەکە لە تەقتەق ساڵی 1948 دایناوە
سەرنگووم :
لە فەرهەنگی خاڵ دا سەرنگوم : (سەرنگوون)ە. بە گوێرەی فەرهەنگی ( کاوە)ش، وشەی ( سەرنگوون) فارسییەو ئەو هاوواتایانەی هەیە : ئاوەژوو، بەراوپشت، بەراوەژ، بەلۆڤاژی، بەلەڤاژی، پاشەوپاش، پشتوڕوو، پشتەوڕوو، دەرنخون، دەرنخوون، دەڤنخووین، دەمەوخوار، دەمەوڕوو، دەمەوقڵپ، دەمەونخوون، ڕەدیمان، ژێروبان، ژیروڕوو، ژێروژوور، ژێرەوڕوو، ژێرەوژوور، سەرابن، سەراونخون، سەربەرەوژێر، سەرنخوون، سەرنگووم، سەرنگوون، سەرنوخوون، ، سەروژێر، سەرەنخوون، سەرەوژێر، سەرەو قوون، سەرەونخوون، سەرەونگووم، سەرەونگوون.
لەسەرجەم دەقە شیعرەکانی کلاسیکدا شاعیرانی کورد ( سەرنگوون) یان بەکار هێناوە، بە لاساییکردنەوەی شاعیرانی فارس. لە شێوەزاری سلێمانیش هەر ( سەرنگوون)ە، کەچی لە شیوەزاری کۆیە ( سەرنگوم)ـە، هەر بۆیەش زەینەب بەکاری هێناوە. وشەیەکە ژنان بەمەبەستی تووککردن( نزای خراپ) دەریدەبڕن.
زەینەب دەڵێ:
نەوبەهارمان زەرد
پایزمان هەر شووم
ئاسۆی بەیانی
نادیار سەرنگووم
ئەو هۆنراوە ئازادە لە ساڵی 1963 هۆنراوەتەوە. شێخ نوری شێخ ساڵح ( 1896- 1958) لە هۆنراوەی ( ژیانی ئادەمیزاد) وشەی ( سەرنگوون) ی لە دەقێکی نوێخواز دا بەکارهێناوە. مێژووی دانانی نازاندرێ چ ساڵێکە، بەڵام با 1958 دابنێن ساڵی کۆچکردنی. کەوابێ بەلانی کەمەوە حەوت ساڵ پێش زەینەب وشەکە و دەقێکی وای نوسیووە :
لەناو شەپۆلی خەما، سەرنگوون و بێ ئارام
بە کێوی سەختی ژیانا، بەپێ و چنگەڕنێ
بۆ لە 1958ەوە رەخنەگرێ، وەک دکتۆر نەبوو بلێ : ( ئەو تێرمانە داندراوە، کە لە بنەڕەدا لە کاتێکی زۆر درەنگدا پەیدا بوونە)!! بۆ دەبێ دەقەکەی زەینەب نائاسایی و دروستکراو و داندراو بێ لە هەزارەی سێیەمدا، کەچی دەقی شێخ نوری بێ گرفت بێ، کە لە پەنجاکانی سەدەی رابردوو نوسراوە؟!
سەرنجی پتر بدەنە دەقەکانی دی ، وەک :
خانای قوبادی:
جە شۆڕش عیشق بەخت سەرنگوون
هامسەران وە قەیس مەواتن مەجنوون
ئەحمەدی کۆر
پڕ گوناهان دێن و چوونە، دەفتەری وان سەرنگوونە
فَاقْرَءُوا مَا تَفْعَلُونَ، قَدْ دَخَلْتَ فِي السَّقَرَ
شێخ رەزا :
ئیلاهی عومر و جاهت بەرقەرار بێ
عەدووت سەرنگوون بێ و خۆت مووەففەق
عەبدوڵڵا بەگی میسباح دیوان :
تۆی موبدیعی موحیتی سەماواتی سەرنگوون
تا کەشتی کەواکیب تێدا بکەن شەنا
ئەحمەدی خانی :
تەڕ دامەن و سەرنگوون و مەردوود
شەرمەندە بچینە پێش مەعبوود
بیسارانی ( 1645 – 1702)
ئەو سەر سەرنگوون گڵکۆی تازە بۆ
ئەو پا گەستەی مار بێ ئیجازە بۆ
نالی :
سم وەکوو یەشم و لە پەشم و تووکی پێدا سەرنگوون
چاو وەکوو بیجادە یا دوو شەو چراغی شوعلە ڕێژ
وەلی دیوانە :
ئەی ئیقباڵ من هەر سەرنگوون بای
سەرنگوون نە قەعر ئاب «هاموون» بای
جەفایی ( 1835 – 1890)
دەک فەڵەک دایم هەر سەرنگوون بای
نەیاوی وە کام هەر سەرنگوون بای
سەیفولقوزات (1876 -1945) :
خودا بکا دوژمنت هەر سەرنگون بێ
لە سەرتا بێ هەمیشە تاجی فیرۆز
سالم :
دڵ لەناو چاهی زەنەختا، قەد بە من نایێ بیروون
حەبس و زیندانی نییە وەک تۆ چ کافر، سەرنگوون!
مەستوورە :
فەڵەک، تۆ چو من خاتر حەزین بای
سەرنگوون و خوار، خەستەی غەمگین بای
بۆ دەبێ ( فەلەک، یار، بەزت، دوژمن، ئاسمان و… هتد) سەرنگوون ی بۆ نامۆ نەبێ، کەچی بۆ ( ئاسۆ) نامۆ و نەگونجاو بێ؟!!
حیكایەتخوان :
فرمێسکی چاومان
بەستە ئەلێت و
حیکایەتخوانە
ئەو دەقە شیعرییەی زەینەب، کە لە ساڵی 1963 داندراوە، بۆ دەبێ دەقی ئەو مێژووە نەبێ؟ بۆ دەبێ سەرچاوەکەی بگەڕێتەوە بۆ ( دوو هەزارەکانی ئەدەبیات و رۆژنامەگەری کوردی واتا دوای مردنی شاعیرەکەیە بە ماوەیەکی درێژ)؟ وەک دکتۆر جەختی لەسەر دەکا. با پێکەوە بەراوردی بکەین لەگەڵ ئەو دەقەی ناری ( 1874 – 1944)، کە دەڵێ:
نەفەس سەمتوورە، سینەم ساز و دڵ نەی
حیکایەتخوانی دووری تۆن پەیا پەی
بەهەشتی عەلائەدینی سەجادی (1907- 1984) لە کتێبی ( مێژووی ئەدەبی کوردی ) کاتێ دێتە سەر باسی (ناری) ئەم هۆنراوەیە بەمجۆرە لێکدەداتەوە: (ناری بەم شعرانەی دوایی جۆرە دڵخوازییەکی تر دێنێتەوە یاد و دەوری ڕابواردنی ڕابوردووی دۆستێکی ئەکەوێتەوە فیکر و پێی ئەڵێ: هەموو شعورێکم ئێستە حیکایەتخوانی دووری تۆیە) . سەرتاپا هەستەکانی حیکایەتخوانە. هەناسە بۆتە سەمتور مۆزیکی ئاخ و داخ لێدەدا. سینگی بۆتە ساز و ئاواز دەژەنێ، دڵیش شمشاڵە. هەموو ئەوانە پێکەوە چیرۆکی دووری دەگێڕنەوە. ( ناری) ئەو دەقەی بەلانی کەمەوە ( گەر ساڵی مردنەکەکەی 1944 بکەین بە ساڵی دانانی هۆنراوەکە) پێش 19 ساڵ لە دەقەکەی ( زەینەب) داناوە. بۆ ناگونجێ ( فرمێسکی چاو ) گۆرانی بڵێ و چیرۆکان بگێڕێتەوە و ببێتە حیکایەتخوان؟
ئەوە چ لۆژیکێک وچ لێکدانەوەی ئەدەبی و چ رێبازێکی ئەکادیمییە بۆ هەڵسەنگاندنی دەقە شیعرییەکان؟
فەرموون لای (سالم 1800 – 1866)یش، ( توتی دڵ) بۆتە حیکایەتخوان!
حیکایەتخوانە تووتیی دڵ، بە دەوری دامی گێسوودا
مەزەننە عەکسی خۆی دیبێ لەناو ئایینەیی ڕوودا
تاتەشۆر:
زوڵم تاتەشۆری
ئازادییەکانمانە
زەینەب لە هۆنراوەی ( زوڵم 1963) وا دەڵێ. پیرەمێردیش پێش 23 ساڵ لە هۆنراوەکەی زەینەب وای فەرمووە:
کە مەرگ ئەو بەرگەی لێ ئەکاتەوە
«تاتەشۆر» لەشی پاک ئەکاتەوە
جیاوازی هەر دوو دەق، رەنگبێ هەر ئەوە بێ، لە دەقەکەی زەینەب سیمای شیعری ئازادی پێوە دیارە، هی پیرەمێرد پوخت کلاسیک.
زەینەب زوڵمی بە تاتەشۆری ئازادییەکان واتە مەرگی ئازادییەکان، کامەڕان موکری تاتەشۆر بە گەرماوی مەرگ شوبهاندووە،کەلە جیاتی ئاو بە خوێن تەرمی تێکۆشەرێک دەشۆردرێ.
لەسەر تاتەشۆر بە خوێناوی خۆم
لێمگەڕێ بێ هەست تا خۆم خۆم ئەشۆم
کامەڕان موکری لە رۆژنامەی ژین ژمارە 1205 و 1206 لە 7/7/1954 بڵاوکراوەتەوە
لە دوماهیدا دەگەینە ئەو ئەنجامە ؛ گرێیەکە لێکسیکۆنی نییە، بەلکو دان نەنانە بە کەسایەتی زەینەب وەک شاعیرێک. بەلای دکتۆرەوە (تەنها ڕێژەیەكی دیاریكراوی لێنەبێت كە سیما زمانییەكانی زۆر گشتییە، ڕەنگە ئەو لاوازییە ئیستێتیكییەی كە بە تێكستەكانەوە دیارە لە لایەكی دیكەوە بەڵگە بن بۆ كردكاری تێكستەكان و دروستکردنیان لە لایەن کەسی نادیارەوە) ئەوەش ئەو زوڵم و تاتەشۆرەیە، کەدەیانەوێ کەسایەتی زەینەبی لەسەر بمرێنن!!
سەرچاوەکان:
１- دکتۆر سەروەر عەبدوڵڵا، دیوانی زەینەب خان و چەند سەرنجێکی دەقناسی لەمەڕ نادرووستیی تێكستەكانی.
２- دیوانی زەینەب خان کچە کورد، حیکمەت مەلا رەئووفەفەندی، پێداچوونەوە عەبدوڵڵا زەنگنە، هەولێر، 2018
３- https://books.vejin.net/ck
４- https://bradost.net/ferheng/
５- فەرهەنگی کاوە (https://kawedic.info/index.php)
６- https://allekok.ir/
７- فەرهەنگی خاڵ
