ئارش رەیسینەژاد: شای ئێران و کوردی عێراق و شیعەی لوبنان.
وەرگێڕانی/ عەتا قەرەداخی
بەشی یەکەم: پێشەکی
“پێویستە ئێمە بجەنگین دژی هەڕەشە لەسەر کەناری دەریای ناوەڕاست و دەوری بگرین بۆ ڕێگاگرتن لە رشتنی خوێن لەسەر خاکی ئێران”( 1 ). ئەم وشانە لەسەر زمانی کۆڵۆنیل موجتەبای پاشاییەوە درکێندران، کە سەرۆکی بەڕێوەبەرێتی ساواک بوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ساواک دامەزراوەی هەواڵگری و ئاسایشی نیشتیمانی ئێران بوو، بۆ لاوازکردنی پان عەرەبیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەدوای کودەتای ساڵی 1958ی عێراق. ئەوە دەستپێکردنی ستراتیژی نەخشەی سەوز بوو لە باشووری لوبناندا. نەخشەی سەوزی ئێرانی تۆوی پێکەوەبەستنەکانی لەگەڵ کۆمەڵی- پێکهاتەی- شیعەی لە لوبنان چاند. لەگەڵ رۆیشتنی کەسێتی کاریزمی لەداێکبووی ئێران سەید موسا سەدر بۆ لوبنان، پەیوەندییەکانی تاران لەگەڵ شیعەی لوبنان خولێکی نوێی دەستپێکرد.
شاهەنشای پەهلەوی ئێران دیسان لایەنگیری کوردی عێراقی کرد دژی عێراق. کودەتای ساڵی 1958ی عێراق پاشایەتی سەر بە رۆژئاوای ژێرەوژوورکرد و کۆمارێکی پان عەرەبی سەر بە مۆسکۆی لە سنووری رۆژئاوای ئێراندا دامەزراند. لەم چوارچێوەیەدا، ساواک لە لایەن شاوە رێنومایی کرا کە پێکەوەبەستنێکی ستراتیژی لەگەڵ کوردی باکووری عێراقدا دروست بکات، کە لە لایەن مەڵا مستەفای بارزانیەوە سەرکردایەتی دەکرا، گەریلا کوردەکان- پێشمەرگە- سوپای عێراقیان لەجووڵە خستبوو، بەغدایان لە دروستکردنی هەڕەشە بۆسەر پارێزگاکانی رۆژئاوای ئێران و کەنداوی فارسی دوورخستبووەوە. بە پێچەوانەی بیروڕای گشتیەوە، پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوەیی شا، وڵاتە یەکگرتووەکان لە سەرەتاوە پشتگیری ستراتیژی ئێرانی بەرامبەر بە کوردەکان لە ماوەی نێوان 1961 و 1972 نەکرد. سەرباری پاراستنی پەیوەندیە نزیکەکانی لەگەڵ شادا، کۆشکی سپی بەشداری هەڕەشەی هەڵسەنگاندنی شای بەرامبەر بە عێراق نەکرد. تەنیا دوای لوتکەی تارانی ساڵی 1972، سەرۆک ریچارد نێکسۆن فەرمانی کرد بە برێکاری هەواڵگری گشتی ( سی ئای ئەی) تاوتوێی هاریکاری لەگەڵ ساواک لە کوردستانی عێراق بکات.
پەیوەستبوونە ستراتیژییەکانی ئێران لەگەڵ کوردەکانی عێراق و شیعەی لوبنان مژدەی ستراتیژێکی بەرامبەر بە پێکهاتە نادەوڵەتیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەخشی. ئەوەش سەرەتای “سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێران” بوو، واتە سیاسەتێکی تایبەتی دەرەوە کە مەبەستی بنیادنانی پەیوەندییەکان بوولەگەڵ گروپە سیاسی و میلیشیاییەکان و بزووتنەوەکان. سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئاماژە دەکات بۆ پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتێک و کارکەرێکی نادەوڵەتی سیاسی میلیشیایی. ئەم سیاسەتە پەیوەندی هەیە بەوەی چۆن دەوڵەتێک رایەڵەکان لەگەڵ کارکەرێکی- کارکەرانێكی- نادەوڵەتی بینا دەکات و بەڕێوەدەبات لە ڕێگای چەند مێکانیزمێکەوە لە پشتی سیاسەتی گشتی دەرەوەدا. سەرباری ئێرانی شۆڕشگێڕ، سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی لە لایەن یەکێتی سۆڤێتەوە جێبەجێکراوە لە پشتگیریکردنی پارتە کۆمۆنیست و بزوتنەوە چەپ و میلیشیا لیبرالەکاندا لەماوەی جەنگی سارددا. وڵاتانی تریش لە جۆری چین و کوبا و بەشێوەیەکی زۆر گرنگتریش وڵاتە یەکگرتووەکان دوای هەمان سیاسەت کەوتوون.
نزیکەی نیو سەدە دواتر، سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێران فراوانبوو بۆ ئاستێکی پێشتر لە وێنە نەبوو. لە کۆتایی ساڵی 2004دا، مەلیک عەبدوڵای ئۆردۆن دەربڕینێکی جێگا مشتومڕی بڵاوکردەوە کە تاکو ئێستا هەژموونی بەسەر دڵی جیۆپۆلەتێکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە، کە بریتیە لە “هیلالی شیعی”. ئەگەر پارت یان سیاسیەکانی سەر بە ئێران دەسەڵات بەسەر حکومەتی نوێی ئێرانیدا بکەن، “هیڵالێکی نوێ”ی بزوتنەوە هەژمووندارە شیعەکان یان حکومەتەکان لە ئێرانەوە درێژدەبێتەوە بۆ سوریا و لونبان، کە دەشێت ئەوە وا دەربکەوێت بۆ گۆڕینی هاوسەنگی نەریتیانەی هێز بێت لە نێوان دوو تایەفە سەرەکیەکەی ئیسلامدا و لە رووداوەستانی نوێ بۆ بەرژەوندیەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان و هاوپەیمانان دروست بکات. لە چاوی سەرکردە عەرەبە سونەکانەوە، هیلالی شیعی پێکدەهات بەدەوری قەڵغانی پەیوەندیە ستراتیژییەکانی نێوان ئێران و پێکهاتە شیعیە نادەوڵەتیەکاندا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم بۆچوونە شکستیهێنا لە ناسینەوەی رەگوڕیشەی سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێران لە پێش کۆماری ئیسڵامیدا. لە واقیعدا، سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران لە ناوەڕاستی جەنگی سارددا دەرکەوت.
پشتگیری ئێرانی پێش شۆڕش بۆ پێکهاتە بێ دەوڵەتەکان لە چوارچێوەی پشتگیریدا بۆ کوردی عێراق و شیعەی لوبنان نەدرابوو. شا پاڵپشتی هێزە شاهەنشاییەکانی متەوەکیلی دژی پشتگیری سۆڤێتی و کۆمارییە سەربە ناسرییەکانیەمەنی باکووری لە ساڵانی شەستەکاندا کرد. لە دوا مانگەکانی فەرمانڕەواییەکەیدا، دەستیکرد بە لایەنگیری موجاهیدینی ئەفغانستان دژی کابوولی کۆمۆنیست و سوپای سووری ئەفغانستان. شا لە رووی دارایی و لۆجیستێکیەوە پاڵپشتی ئەنیتایەکی دووری سەربە رۆژئاوای کرد ( یەکێتی نیشتیمانی بۆ سەربەخۆیی تەواوی ئەنگۆلیا) لە شەڕکردنی پاڵپشتکراو لە لایەن سۆڤێتەوە، ماپلا ( بزووتنەوەی خەڵک بۆ ئازادی ئەنگۆلا) لە ئەنگۆلا(2). ئەوانە سەرباری گرنگییان، هیچ کامیان دەوری سەرەکیان لە سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێراندا وەکو کوردی عێراق و شیعەی لوبنان نەبوو.
یەکەم/ پەیوەندییەکان لەگەڵ کوردی عێراق و شیعەی لوبنان هێشتا گرنگن. لە شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە، ئێران لایەنگری هەردوو کارکەرە نادەوڵەتیەکەی دژی نەیارە هەرێمایەتیەکانی کە ئیسرائیل و بەعسی عێراقی کردووە.
دووەم/کوردی عێراق و شیعەی لوبنان لە رووی جیۆگرافی و کەلتوورییەوە نزیکترن لە ئێرانەوە. شیعەی ئیسلامی لە سەرەتای سەدەی شانزەیەمەوە ئایینی باڵادەستبووە لە ئێراندا. کوردەکان گروپێکی ئیتنێکی ئێرانین، کە کەلتورو زمانەکەیان زۆر نزێکترە لەو خەڵکانەوە لە ئێرانی هاوچەرخدا دەژین لەچاو تورکەکان یان عەرەبەکاندا.
سێیەم/ هەردوو کوردی عێراق و شیعەی لوبنان کاریان لە کۆمەڵگای ئێرانی و سیاسەتی ناوخۆی کردووە. لەگەڵ ئەوەی کوردی عێراق لە لایەن شاو کۆماری ئیسلامیەوە پشتگیری کراون، جیاخوازی کوردی لە عێراقدا کاریگەری زۆر بڵاوی لەسەر کوردی ئێران هەبوو. لە سەردەمی پێش شۆڕشدا، ژمارەیەک شۆڕشگێڕی ئێرانی لە باشووری لوبنان مەشقیان لەسەر بنەما سەربازییەکان پێکرا. سەرباری ئەوە، رایەڵە ئایینیەکانی نێوان سەدر لەگەڵ مەرجەعی شیعە، ئایەتوڵای خومەینی کاریگەری گەورەیان لەسەر داینامیکیەتی شۆڕشی ساڵی 1979 هەبوو.
پەیوەندیەکانی ئێران بۆ نزیکەی چوار دەیەیە لەگەڵ پێکهاتە میلیشیا سیاسیە نادەوڵەتیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ناوچەرگەی ئاسایشی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیدا ئامادەبوونی هەیە، لەکاتێکدا پشتگیری کۆماری ئیسلامی بۆ پێکهاتە نادەوڵەتیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەجۆری حیزبووڵا لەبەرچاوەو، وێنەی وڵاتەکەی واتە ئێرانی وەکو دەگوترێت بە دەوڵەتی لوتکەی “پشتگیریکەری تیرۆریزم” کێشاوە. پشتگیری شا بۆ کوردی عێراق و شیعەی لوبنان هەرگیز وەکو هەڕەشەیەکی جدی بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی وێنە نەکراوە. سەرباری ئەوە، پانی و قوڵی ئەم پەیوەندییانە، بەدرێژایی لەگەڵ پێگەی جیۆستراتیژی ئێران و پەیوەندی نەیارانەی لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکاندا لە ماوەی زیاتر لە سێ دەیەی رابردوودا، بوو بەهۆی دەرکەوتنی پێکهاتەیەکی ئەدەبی لەبارەی سیاسەتی دەرەوەی ئێرانەوە. لەکاتێکدا زۆر پەیوەستبوون لەسەر ئەم دۆزە سەرڕێژیان کردووە، بۆشاییەک هەبوو لە شیکردنەوەی پەیوەستبوونەکانی وڵاتەکەدا لەگەڵ پێکهاتە نادەوڵەتیەکان. سەرباری کاریگەری قوڵیان لەسەر رێکخستنی دەسەڵات یان هێزی ناوچەکەو ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتە یەکگرتووەکان، ئەم پەیوەندییانە بەشێوەیەکی نیمچەیی نەزانراو بوون بۆ جەماوەری رۆژئاوا. لەراستیدا، هەستیاری و ئاڵۆزی ئەم دۆزە، هەروەها کەمی گەیشتنی سەرچاوە ئێرانی و بەرپرسەکان، بووە بەهۆی ئەوەی زۆرینەی شارەزایان کۆششی تایبەتکراوی فراوان بۆ ئەم مەسەلەیە بەلاوە بنێن.
ئەدەبیاتی ئێستا لەسەر پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ کارەکتەرە نادەوڵەتیەکان دەشێت پۆلین بکرێت بۆ چوار جۆر.
یەکەمجۆر/ جەخت دەکاتە سەر گروپە میلیشیا سیاسیە هەرێمیەکان وەکو خۆیان و تەنیا ناڕاستەوخۆ و رووکەشانە تاوتوێی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئێراندا دەکات. ئامانجی سەرەکی بۆ ئاشکراکردنی سندوقە رەشە شاراوەکەی چوارچێوە کۆمەڵایەتیە- سیاسیەکەو ملمڵانێی هێزە ناوخۆییەکان و پرۆسێسەکانی دروستکردنی بڕیارو رێ وشوێندانانە دامەزراوەییەکانی هەر پێکهاتەیەکی نادەوڵەتیە(3).
جۆری دووەم/ بەگشتی ئەدەبیاتی سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ئێرانی لەخۆدەگرێت، بەتایبەتی پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ وڵاتە یەکگرتووەکان(4). لەگەڵ ئەوەشدا، ئەدەبیاتێکی تایبەتی رۆڵی سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێرانی کەمکردەوە لە ڕێگای کەمکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئێران و وڵاتە یەکگرتووەکان لەسەر حیسابکردنەکانی کودەتای 1953 و سەرکەوتنی شۆڕشی ئێرانی ساڵی 1979. چاندنی” تۆوی پەیوەندیە تایبەتیەکانی” ئێران- ئەمەرێکا وەکو رێبازێکی راست لە کودەتاکەوە بۆ شۆڕشەکە، وەکو گێڕانەوەیەکی زۆر ئاسان قۆناغی یەکلاییکەرەوە لە نێوان ئەو دوو رووداوە سەرکیەدا فەرامۆش دەکات.
جۆری سێیەم/ سەیری تۆڕەکانی تیرۆریستی دەکات لە بەهێندگرتنی پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ ئەو گروپانەدا، کە جێگای گومانی گەورەیە. نابیناکردنی ئەو شتانە بە گوتاری مەحکومکردن، ئەم دەقە کتێبیانە چوارچێوەی پەیوەستبوونەکانی ئێران دەکێشێت وەکو سەرچاوەی ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا(5).
دواین جۆر/ جەخت دەکاتە سەر شیعەگەرێتی و کۆمەڵەو پێکهاتە شیعەکان و هەروەها کۆمەڵەو پێکهاتە کوردیەکان. ئەم کتێبانە گرنگن بۆ سەرنجدانێکی درێژ لە میژووی شیعەو کوردەکان(6). هاوەشێوە، پەیوەندییەکان لەگەڵ ئێراندا تەنیا ناونیشانە دووەمیەکانن لەم جۆرە کتێبەدا.
شاڵاوی سەرەکی دەستنووسەکان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێرانی پێش شۆرش لەلایەن شاوە داڕێژراوە، لە دوا وشەدا، ئەو دەسەڵاتە وەکو بووکەشووشەی وڵاتە یەکگرتووەکان نیشان دەدات، کە سیاسەتی دەرەوەی شا، بەنزیکەیی تەواو لەسەر هێڵی کۆشکی سپی بوو. بە پێچەوانەوە، دەستنووسی پێداچوونەوەکراوی ئەو ئەدەبیاتە کە وەکو لە رێگالادەر باس دەکرێت، لەم دواییانەدا شایان لە چوارچێوەیەکدا بەرجەستەکرد، کە وەکو سەرۆکێکی چاوچنۆک ناسەرکەوتووانە هەوڵیدەدا بۆ بەدەستهێنانی سیاسەتێکی زیاتر سەربەخۆ لە ناوچەکەو دەرەوەی ناوچەکەشدا. بەپێچەوانەی روانینی هەردوو شەپۆلی سەرەکی و لە رێگالادەر بەرامبەر بە سیاسەتی دەرەوەی شا، ئەم کتێبە نیشانی دەدات چۆن پەهلەوی ئێران سیاسەتێکی دەرەوەیی کاریگەری نادەوڵەتی بنیادنا بۆ ئیحتیواکردنی- رکێفکردنی یان لەکارخستنی هەڕەشە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆییەکان. هەروەها نیشانی دەدات کە چۆن شا سەرکەوتووانە رووبەڕووی بەرژەوەندییەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان بووەوە لە ناوچەکەدا و بەکاریهێنا لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێراندا. بەکورتی، ئەم کتێبە باسی پاش ریڤیژنیستە- باسی پاش لە رێگالادەرانە.
لەم راونگەیەوە، ئەم کتێبە روناکیەکی نوێ دەخاتە سەر پەیوەندیە بەپەلەو ناجێگیرەکانی ئێران لەگەڵ پێکهاتە نادەوڵەتیەکان لە عێراق و لوبنان لە سەردەمی شیعەدا. ئەم کتێبە مەبەستی نەبوو لایەنە جیاوازەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە سایەی فەرمانڕەوایی شادا تاوتوێ بکات. لەبری ئەوە، چیرۆکی سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێران دەگێڕێتەوە لە رێگای چڕکردنەوەی روانین لەسەر هەڕەشە جیۆپۆلەتێکی و جیۆکەلتووریەکان و دەرفەتەکان لە ماوەی نێوان 1958 بۆ 1979دا. دیسان ئەم کتێبە ئەو دامەزراوە ناوخۆییانە هەڵدەسەنگێنێت کە پاڵیان نا بە رژێمی پەهلەویەوە بۆ بنیادنانی سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی. ئەم کتیبە بە چەندین رێگا بەشداری دەکات لەو ئەدەبیاتەدا. شوینی داجوون و هەڵچوونەکان دەکەوێت لەناو سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا لە سایەی فەرمانڕەوایی شادا. جەختکردنی سەرەتایی- سەرەکی لەسەر پەیوەندییەکانی دەوڵەتێک کە ئێرانە لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتیەکاندایە کە کوردی عێراق و شیعەی لوبنانن.
دووەم/ ئەم کتێبە لە روودا دەوستانی روانینی فراوانی هاوپەیمانە نادەوڵەتیەکانی ئێران دەکات وەکو تاکە هاوپەیمان لە دوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵی 1979، بە رووناکی خستنە سەر دەوری شا لە پێک‌ێنانی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا.
سێیەم/ ئەم کتێبە هێشتا نموونەیەکی تری ئەوە پێشکەش دەکات کە چۆن درێژەی جەنگی ساردو سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داڕێژرا لە لایەن یەکێک لە هیزە باڵا هاوپەیمانەکانەوە لە جیهانی سێیەمدا، کە ئەویش ئێرانە. شا وەکو سەرکردەیەکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەشێوەیەکی چالاک لە رێگای بەکارهێنانی زلهیزەکانەوە هەڕەشەکانی لەکارخست. ئەم کتێبە لەگەڵ لێکۆڵینەوەی هەمەلایەنەیدا لە سیاسەتی دەرەوەی نادەوڵەتی ئێران، نیشانی دەدات کە ئێران و وڵاتە یەکگرتووەکان شڵەژانێکی گرنگیان لەسەر شەڕی کورد هەبوو لە ماوەی نێوان 1961 بۆ 1972. ئەم کتێبە تێگەیشتنی ئێمە لە پەیوەندییەکانی ئێران و ئەمەریکا روون دەکاتەوەو پرسی پەیوەندییەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان و ئێران لە لوتکەیدا لە 1960 ەکان و 1970 کان دادەڕێژێتەوە.
چوارەم/ ئەم کتێبە جەخت دەکاتە سەر گرنگی پێکهاتە میلیشیاییە سیاسیە نادەوڵەتیەکان لە جیهاندا، بەگشتی و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەتایبەتی. تەشەنەکردنی ئەم پێکهاتانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە رووی گریمانە تەوەرییەکانی واقیعیەتدا وەستاوەو سیاسەتی نێودەوڵەتی چەقبەستوو لەسەر دەوڵەت و ئیدیعای دەوڵەتی نەتەوەیی نەریتی وێستفالیانی- یان سەروەری دەوڵەتی- بێ ناوەرۆک کردووە. لە دەستپێکردنی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و چەکدارییەوە بۆ کارکەری نیمچە دەوڵەت، کارکەرە نادەوڵەتیەکان کاریان کرد لەناو و لەسەر سیستێمی نێودەوڵەتی. لەم تیشکە نیگایەوە، ئەم کتێبە هەنگاوێکە بۆ باشتر تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان دەوڵەت و پێکهاتە نادەوڵەتیەکان.
پێنجەم/ ئەم کتێبە لە رووی روانینی باڵادەستی پرۆسێسەکانی بڕیاردروستکردنی سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا دەوەستێت. روانینی باڵادەست سیاسەتی دەرەوەی ئێرانی وەکو سیاسەتی دەرەوەی شا داڕشتووە. بەپێچەوانەوە، ئەم کتێبە نیشانی دەدات کە دامەزراوەکانی تر بەتایبەتی ساواک دەوری سەرەکی بینیووە لە پێکهێنانی رێڕەوی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا.
شەشەم/ ئەم کتێبە رێڕەوی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران هەڵدەسەنگێنێت بە رووناکی خستنەسەر هەڕەشە جیۆپۆلەتیکی و جیۆکەلتوورییەکان و دەرفەتەکان، لەبری ئایدیۆلۆجیا لە ناوچەکەدا.
حەوتەم/ کتیبەکە تەنیا جەخت ناکاتە سەر سیاسەت، لەبری ئەوە لێکۆڵینەوەیەکی فرە پسپۆڕیە، تاوتوێی بوواری جۆراوجۆرو زانستی کۆمەڵایەتی دەکات. شانبەشانی سیاسەت، ئەم کتێبە گرنگی کەلتوورو ئایین بۆ توێژینەوەی ئەوەی چۆن پەیوەندیەکان لەگەڵ ئێراندا کاریان کردووە لە پتەوی کۆمەڵێ پێکهاتە نادەوڵەتیەکان دەردەخات. لە دوایدا، ئەم کتێبە مێژوویەکە. گرێچنێکی تیۆریی بۆ گێڕانەوەی چیرۆکێک پێشکەش دەکات، چیرۆکی مێژووی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران لە سایەی فەرمانڕەوایی شادا.
ئەم کتێبە هەوڵدەدات بۆ راوکردنی سیاسەتی نادەوڵەتی دەوەرەی ئێران لە مەرج و بەندی خواست و ویستی سەرکردایەتی ئێراندا بۆ هێز. هەروەها دەشێت ئەوە تەنها وەکو شێوەیەکی ئیتنیکی یان ئایینی روونبکرێتەوە. پاڵپشتیکرنی ئێران بۆ کورد دژی عێراق دەشێت وەکو خولێکی تری بەربەرەکانێی درێژخایەنی نێوان ئێرانیەکان و عەرەب دابنرێت. وەکو گروپێکی بنەماداری گەلی ئێران، کورد لە رووی کەلتووری و زمانیەوە پەیوەندیدارە بە شارستانێتی ئێرانیەوە. یارمەتیدانی ئێران بۆ شیعە لە باشووری لوبنان دیسان دەشێت وەکو ئاڵۆزی درێژخایەنی نێوان شیعەو سونەی جیاواز لە ئیسلامدا لێکبدرێتەوە. بە دانیشتوانی هێجگار زۆری شیعەیەوە، ئێران تەوەری شیعە بووە لە جیهانی ئیسلامدا. دەشێت کەسێک جەخت بکاتە سەر کێبڕکێی بەغداو تاران و قاهیرەو تاران بۆ زاڵبوونی دەسەڵاتی هەرێمایەتی وەکو پاڵنانی هێزەکان لە لایەن ئێرانەوە بۆ پشتگیری کردنی کوردی عێراق و شیعەی لوبنان. لەبەرئەوەی هەریەکە لە ئێران و عێراق لە ناوچەکەدا خاوەنی بڕی گەورەی یەدەکی نەوتبوون و هەوڵیاندا هەژموون بەسەر سیاسەتی نەوتیدا بکەن لە بەرژەوەندی خۆیان. هەروەها کێبڕکێی وزەی ئابووری دەشێت وەکو دواین سەرچاوەی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران دابنرێت. لە هەمان کاتدا، ئێرانی پەهلەوی گەورەترین هاوپەیمانی وڵاتە یەکگرتووەکان بوو لە سەردەمی جەنگی سارددا، لەکاتێکدا بەغدا بەشێوەیەکی گشتی لە نێوان کامپی سۆڤێتی و بێ لایەنیدا دەهات و دەچوو. لەبەرئەوە، مەودای تەواوبوونی جەنگی سارد دەشێت وەکو دواین جوڵاندنی هێز بۆ سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران بناسێنرێت.
سەرباری گرنگی، شیکردنەوەیەکی قوڵ دەریدەخات کە ژمارەیەک کارکەر هەبوون لەبری ئەوەی یەک کارکەر هەبووبێت، کە کاریگەرییان لە پێکهێنانی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا هەبووە. وەکو دەوڵەتانی تری ناوچەکە، ئێرانی پەهلەوی، رووبەرووی “هەڕەشە”و “دەرفەتە” گەورەکان بووەوە کە چڵ و پەلێ یەکلایێکەرەوی هەبوو بۆ سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران. بۆ نموونە سیستێمێکی پێکەوە گونجاو هەڕەشە-دەرفەت پێکەوە لەسەر سێ ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆ کارێکرد. رێکخستنی دامەزراوەیی ناوخۆی ئێران لە سایەی فەرمانرەوای شادا زیادکرا بۆ یەکتربڕینی ئاڵۆزییەکانی سیستێمی هەڕەشە- دەرفەت. لەم روانگەیەوە، ئەم چوارچێوە تیۆرییەی ئیستا گێڕانەوەیەکی هەردوو جیۆپۆلەتێکی و دامەزراوەیی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران دەردەخات.
دامەزراوە ناوخۆییەکانی ئێرانی پەهلەوی جەختیان کردە سەر ئاڵۆزی بەردەوامی و گۆڕانکاری سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران. دامەزراوەکان نموونەی ناسراوی یاساکان و پیادەکردنەکانن. هەر دامەزراوەیەک پەیڕەوی- پێوانەی- رەسمی و ناڕەسمی، رۆتینەکان، پێوەرەکان و رێساکان لەخۆدەگرێت، کە لە بنیادی رێکخراوەیی شێوەی فەرمانڕەوایدا رەگیان داکوتاوە، کە گۆڕانکارییە سیاسیە- کۆمەڵایتەکان بەرهەمدەهێنن(7). دامەزراوەییبوونی نوێ رۆڵی سەرەکی دامەزراوەکان روون دەکاتەوە لە گۆڕانکاریە سیاسیە کۆمەڵایتەکاندا. ئەم لێکۆڵینەوەیە سوود وەردەگرێت لە دامەزراوەییبوونی نوێی مێژوویی کە جەخت دەکاتە سەر کارلێکەکانی نێوان دامەزراوەکان لە بەیەکگەیشتنە دیاریکراوە مێژووییەکاندا. لەبەرئەوە، گواستنەوەکان لە راڕەوی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا لەناو رێکخستنە دامەزراوەییەکاندا لە قۆناغە جیاوازە مێژووییەکانداروویانداوە.
جیۆپۆلەتێک دەکۆڵێتەوە لە پەیوەندییەکانی نێوان جیۆگرافیاو دەسەڵات و رێکخستنی جیهان و جەخت دەکاتە سەر رۆڵی سنووربۆدانانە جیۆگرافیەکان و دەرفەتەکان لە بەڕێوەبردنی سیاسەتدا. کۆمەڵێکی دیاریکراو لە هەڕەشەو دەرفەت ئێرانی پەهلەوییان قایلکرد بەوەی پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ باکووری میسۆپۆتامیاو کەناری رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا دروست بکات. ئەم کۆمەڵە هەڕەشەو دەرفەتانە لایەنی سیاسی و کەلتوری و ئابوورییان هەبوو. لەم روانگەیەوە، تیۆریی موحێدین میسباهی چوارچێوەیەکی پتەو بۆ گەشەکردن و داینامیکی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران پێشکەش دەکات. ئەم چوارچێوەیە” سیانە”روانینێکی سیستێمی نێودەوڵەتی نیشان دەدات ” بە سێ بنیادی پێکەوە لە پەیوەندیدا، بەڵام هێشتا جیاوازدا، کە بریتین لە سەربازیی زۆرەملێ- تجنید- و کۆمەڵایەتی پێوانەیی و ئابووری( 8 ). هاوشان لەگەڵ کارکەرە جیۆگرافیەکاندا، هەر دەوڵەتێک ئەزموونی کاریگەری ناچوونیەک دەکات لە کارلێکی ئاڵوگۆڕدا لەگەڵ سیانە بووارو هێزدا. لەم روانگەیەوە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سەردەمی جەنگی سارد سێ پەیوەندی ئاڵوگۆڕی ئاشکرای هەبوو، کە هێشتا جیاواز دیار بوون و بریتیبوون لە بووارەکانی جیۆپۆلەتیک، جیۆکەلتوور و جیۆئابووری. ئەم ناوچەیە لەگەڵ دابەشبوونی ئایینی ئیتنێکی کەلتووری بەهێزی پێش مۆدێرنەدا پارچەپارچە بوون. هەروەها ئەو خاسێتە ئایدیۆلۆجیە دیارانەی لەخۆگرتووە کە بوون بەهۆی دەرکەوتنی هێزە جیۆکەلتووریە بەهێزەکان لەناوچەکەدا. کێڵگە نەوتیە گەورەکان و ناکۆکیەکان و لەسەر نرخی نەوت و هەروەها رێگاکانی بۆرییەکانی نەوت، هێزە جیۆئابوورییەکانیان پێكهێنا. لەدوایدا، پێگەی جیۆستراتیژی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دراوسێبوونی بۆ یەکێک لە دوو زلهێزەکەو ناکۆکیە ناوخۆییە هەرێمایەتیەکان و کێبڕکێکانی دەسەڵات لە نێوان دەوڵەتە هەرێمایەتیەکاندا، هێزە گەورە جیۆپۆلەتیکەکانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پێکهێناوە.
لەهەمان کاتدا، سێ بوواری جیۆپۆلەتێک و جیۆکەلتوورو جیۆئابووری لە سێ ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆیدا دەچەسپێنرێت. وەکو نموونەیەکی تەواوی پێکهاتنی ناکۆکی لە سەردەمی جەنگی سارددا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئاستێک لە سەربەخۆیی هەرێمایەتی و ناوخۆیی ئاسایشی هەبوو. نەبوونی ئاسایش لە فەرمانکردنی دەستبژێردا لە رووی ناوخۆییەوە، رۆڵێکی گرنگی دیاریکرد لە پێکهێنانی داینامیکی ئاسایش لە ناوچەکەدا(9). لە رێکەوتننامەی سایکس-پێکۆی ساڵی 1916، وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێکهاتن (بێجگە لە ئێران) کە بریتی بوون لە رژێمە بێ ئاسایشەکانی پاش کۆڵۆنیالیزم، کە هاوکات کەموکورتی شوناسی دەوڵەت و شوناسی نیشتیمانی و شوناسی رژێمیان هەبوو. نەبوونی دەوڵەتێکی بەهێز لە ناوچەکەدا درێژبووەتەوە بۆ سیاسەتی ئاسایشی هەرێمایەتی کە لە هەرەسی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیەوە دەرکەوتبوو. ئەوەش لە لایەن ئەجیندایەکی ئاڵۆزی کێبڕکێی ئایدیۆلۆجی و دابەشبوونە ئایینیە ئیتنێکیە درێژخایەنەکان و ناکۆکیەکانی سنوور و دۆخی دەسەڵاتەوە جوڵێنرابوو. هەروەها رۆژهەڵاتی ناوەڕات بابەتی کاریگەری بەردەوام و قورسی بەربەرەکانێی جەنگی ساردی نێودەوڵەتی بوو. پێش ئەوە، سیستێمی هەرێمایەتی دەوڵەتەکەی پێکهاتبوو لە میانەی دەستتێوەردانی بەریتانی و فەڕەنسیەوە. لە ئەنجامی کارەساتی جەنگی دووەمی جیهانیدا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەزوویی بوو بە زەمینەی شەڕی سێیەمی جەنگی سارد دوای ئەوروپاو ئاسیا. بەشێوەیەکی قورس نموونەکانی ” دوژمنایەتی- هاوڕێیەتی” ئاشکرابوون( 10)، کە دوژمنایەتی ئێرانی-عەرەبی و دوژمنایەتی شیعە- سونەی لەخۆدەگرت، داینامیکە هەرێمایەتیەکان زۆر بەهێزو خۆڕاگربوون کە نە وڵاتە یەکگرتووەکان و نە یەکێتی سۆڤێت دەسەڵاتێکی کاریگەریان بەسەر ناوچەکەدا نەبوو.
لە ئاکامدا، چواچێوەی تیۆریی ئێستای یەکتربڕینە مێژووییە شلۆقەکان و هێزەکانی( ناوەوەو دەرەوە)و کارکەرەکان ( سیاسەت دروستکەران \ دەستەبژێر \ دامەزراوەکان) نیشان دەدات کە رۆڵی سەرەکیان بینی لە راڕەوی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا. هەروەها ئەو چوارچێوەیە نیشانی دەدات کە رەگوڕیشەو کاریگەری سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران دەشیا بەرەو سێ بوواری جیۆپۆلەتێک و جیۆکەلتوری و جیۆئابووری بڕۆیشتایەو لە هەمان کاتدا، بۆ سەر سێ بووارەکەی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆیی بڕوات.
ئەم کتێبە رێبازی” شیکردنەوەی مێژوویی” بۆ سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران بەکاردەهێنێت. من سێ جۆر لە سەرچاوەم بەکارهێناوە. گرنگترین جۆرەکانی زانیاری پۆلێن دەکرێن بۆ بەڵگەکان کە زیاتر لە کۆکراوەی ئارشیفە گەورەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان و ئێران کۆکراونەتەوە.
لە لایەنی ئێرانەوە بۆ ئەم چیرۆکە، کتێبەکە بەشێوەیەکی قورس وەستاوەتە سەر ئەو بەڵگەنامە گەورانەی کە لە وەزارەتی کاروباری دەرەوەو ساواک دەستکەوتوون و لە لایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی و پەروەردەی وەزارەتی کاروباری دەرەوەو ناوەندی بەڵگەنامەی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و کتێبخانەی نیشتیمانی و ئارشێفی کۆماری ئیسڵامی ئێرانەوە کۆکراونەتەوە. سەرباری ئەوە، ئەم کتێبە پشتی بەستووە بە بەڵگەنامە بڵاوکراوەکانی حکومەت، تیایاندا ئەوەی پەیوەندی بە موسا سەدرەوە هەیە بەپێی بەڵگەنامەکانی ساواک، سێ بەرگە، پارتی دیموکراتی کوردستان عێراق لە بەڵگەنامەکانی ساواکدا، هەروەها پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و عێراق بەپێی ساواک، بێجگە لەم بەڵگەنامە فارسیانە، حیساباتی ئەو گفتوگۆ کەسییانەی کە لە لایەن پرۆژەی زانکۆی هارڤارد بۆ میژووی زارەکی ئێران کۆکراونەتەوەو دامەزراوەی توێژینەوە ئێرانیەکان کە لێخوردبوونەوە گرنگەکان لە هەڵسەنگاندنی هەڕەشەی شا و پرۆسێسەکانی دروستکردنی بڕیاری لەخۆدەگرت. لەپاڵ ئەوەدا، ژمارەیەک سەرچاوەی فارسی هەبوون کە روانینی شا بەرامبەر بە سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران نیشان دەدەن. ئەمانەش یادەوەرییەکانی ئەسەدوڵا عەلەم، نزێکترین راوێژکاری شا و سەرۆک وەزیرانی پێسترو وەزیری دیوانی دەوڵەت لەخۆدەگرێت، کە رووناکی دەخەنە سەر فەرمانڕەوایی رۆژ بە رۆژی شا بەسەر وڵاتەکەدا. هەروەها لەم یادەوەرییانەدا، یادەوەری کۆڵۆنێل عیسا پەژمان، سەرۆکی بەشی ” کوردستان” لە ساواک و ژەنەرڵ مەنسور قادر، باڵیۆزی ئێران لە بیروت هەن. سەرچاوەی تری گرنگ، بیرەوەرییەکانی شۆڕشگێڕە ئێرانیەکانن، لەناویاندا سادق تەباتەبایی، برازاکەی سەید موسا سەدر و یەکەم جێگری سەرۆک وەزیران لە دوای شۆڕش.
لە وڵاتە یەکگرتووەکان، من بەڵگەنامەم لە ئارشیفی نیشتیمانی لە پارک کۆلێج، ماریلاند کۆکردەوە. من بەڵگەنامەم لە ماڵپەڕی ئۆن لاینی کتێبخانەی سەرۆکایەتی ریچارد نێکسۆن (11)و ماڵپەڕی ئۆن لاینی کتێبخانەی سەرۆکایەتی جیراڵد فۆردەوە بەکارهێناوە(12). ئەم کتێبە سوودی لە بەڵگەنامە بڵاوکراوەکانی حکومەت وەرگرتووە، لەناویاندا بەڵگەنامە مێژووییەکانی پەیوەندیەکانی دەرەوەی وڵاتە یەکگرتووەکان ( FRUS )، CIA ) راپۆرتی پایک و نووسینە گشتیەکانی سەرۆکەکان: دوایت دی ئایزینهاوەر 1953، جیراڵد ڕ. فۆرد 1976-1977، پرۆژەی مێژوویی شەڕی ساردی نێودەوڵەتی لە ناوەندی نێودەوڵەتی وودرۆ وێڵسن بۆ توێژەران، ئارشیفی دەوڵەتی ئیسرائیل لە کۆکراوەی سەر ئۆنلاین و کۆکراوەی تایبەتی: ژیانێک لە هەواڵگریدا- کۆکراوەکانی ریچارد هیلمس ( CIA- Helms ). هەروەها من بەڵگەکانی ئارشیفی ئاسایشی نەتەوەیم لە زانکۆی جۆرج واشینتۆن کۆکردەوە( 13 ). ئامێری توێژینەوەی تۆمارکردنەکانی سی ئای ئەی ( CREST ) لە ئارشیفی نیشتیمانی کۆلێج پارک و FOIA ( ئازادی یاسای زانیاری) ژووری خوێندنەوەی ئەلیکترۆنی( 14 ) و کۆکراوەی مێژووی دەزگای CIA(١٥). من هەندێ گفتوگۆی قوڵم لەگەڵ ژمارەیەک چاودێری سەرەکی ئەنجامدا، کە ئەوان راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ئاڵاون لە سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێرانەوە. سەرەکیترین لە نێوانیاندا، ئیبراهیم یەزیدی بوو، دوای شۆڕشی ئیسلامی، ئەو دووەم وەزیری دەرەوە بوو، هەروەها سەید عەلی ئەکبەر موعتەشەمیپور، وەزیری پێشتری ناوخۆ لە ساڵانی هەشتاکاندا. هەردوو یەزدی و موعتەشەمیپور لە ریزی شۆڕشگێڕە دیارەکاندا بوون کە ئاڵابوون لە سیاسەتی باشووری لوبنانەوە. من هەروەها چاوپێکەوتنم لەگەڵ سەید حوسێن نەسر کرد کە فەیلەسوفێکی بەناوبانگی ئیسلامیە. وەکو سەرۆکی ئەکادیمیای فەلسەفەی ئیمپراتۆرێتی ئێرانی، نەسر پەیوەندییەکی هاوڕێیەتی نزێکی لەگەڵ سەدرو دیوانی شاهانەی ئێرانی هەبوو. ئەم گێڕانەوە زارەکیانە خزمەتیان کرد بۆ راستکردنەوەی بەریەککەوتنە نەگونجاوەکان لە بابەتی نووسراودا. لەگەڵ ئەوەشدا، بۆ دڵنیابوون لە متمانەپێبوونی ئەم چاوپێکەوتنانە، گێڕانەوەکانیان لەبەردەم پشکنیندا بوون. چاوپێکەوتنەکان لەگەڵ بەرپرسانی ئێرانیدا، بەتایبەتی ئەو وردەکارییانەیان ئاشکراکردووە کە هەتا ئێستا بەدەگمەن لە ئێران بەکراوەیی گفتوگۆ کراون- ئەگەر هەرگیز کرابێت-. زۆرێک لەم گێڕانەوانە هەرگیز پێشتر بۆ جەماوەر دەستەبەر نەکراون.
ئەم کتێبە سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران لە ماوەی نێوان کودەتای 1958ی عێراق و رووخاندنی رژێمی پەهلەوی لە ساڵی 1979، تاوتوێ دەکات. بەمەبەستی شیکردنەوەی پەرەسەندن و داینامیکی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران لە سایەی فەرمانڕەوایی شادا، ئەم کتێبە بنیادێکی کرۆنۆلۆجی- رووداوەکان بەپێی کاتی روودانیان- دەگرێتە خۆی. ئەمەش لە هەشت بەشی سەربەخۆدا ئەنجام دەدرێت. بەشی دووەم هەڵسەنگاندنی ئەو هێزە پاڵنەرانە دەکات کە لە پشتی پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی ئێرانەوەن لەگەڵ کوردی عێراق و شیعەی لوبناندا. ئەم بەشە سێ لق لەخۆدەگرێت.
یەکەمیان/ هەڵسەنگاندنی هەڕەشە جیۆپۆلەتیکی و جیۆکەلتورییەکان دەکات کە پاڵیان بە شاوە نا بۆ دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ پێکهاتە نادەوڵەتیەکان لە عێراق و لوبنان.
لقی دووەم/ باسی دەرفەتە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەکان دەکات کە شایان قایل کرد بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران.
لقی سێیەم/ ئەو دەورە گرنگە دەردەخات کە دامەزراوەکان بینیوویانە لە پەرەسەندن و داینامیکی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێراندا. باقی بەشەکانی تر، لە بەشی سێیەمەوە بۆ بەشی هەشتەم، لە رووی مێژووییەوە شوێن سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێران دەکەون لە سەردەمە جیاوازەکاندا، هەریەکەیان دوو لق لەخۆدەگرێت: یەکێکیان جەختی کردووەتە سەر پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ کوردی عێراقدا، ئەویتریشیان جەختی کردووەتە سەر پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ شیعەی لوبناندا. بەشی سێیەم دەستپێدەکات بە پاشخانێکی مێژوویی سەبارەت بە پەیوەندییەکانی کوردی ئێران-عێراق و پەیوەندییەکانی شیعەی ئێران- لوبنان پێش کودەتای ساڵی 1958ی عێراق. بەشی چوارەم گێڕانەوەیەکی هەمەلایەنی ئەوەیە کە چۆن ئێران تۆڕەکانی بنیادناوە لەگەڵ کوردەکانی عێراق و شیعەکانی لوبنان لە نێوان 1958 و 1963دەتەنێت. بەشی پێنجەم بایەخ دەخاتەسەر پشتگیری بەربڵاوی ئێران بۆ کوردو هەروەها بۆ شیعە لە شەڕی رژێمی پان- عەرەبی بەغدا دا. سەرباری ئەوەی بە بایەخێکی کەمترەوە رووناکی دەخاتە سەر لە لەڕووداوەستانی ناسریزم لە رۆژهەڵاتەوە لە نێوان ساڵانی 1963 و 1958. بەشی شەشەم وردەکاری خولێکی تر نیشان دەدات کاتێ شا دەستێکرد بە کەمکردنەوەی پشتگیری بۆ هاوپەیمانە نادەوڵەتیەکانی ئێران لە ماوەی 1968 بۆ 1973. بەشی حەوتەم نیشانی دەدات چۆن تاران کۆتایی بە پێکەوەبەستنەکانی هێنا لەگەڵ کوردی عێراق و شیعەی لوبناندا لەنێوان ساڵی 1973 و 1977دا. لەکۆتایدا، دوا بەش پەیوەندی بە کۆششە سەرکەوتووەکانی ئێرانەوە هەیە بۆ زیندووکردنەوەی پەیوەندییەکانی. سەرئەنجامی کتێبەکە کۆتایی دەهێنێت بە گێڕانەوەی پەیوەستبوونەکانی ئێران لەگەڵ کوردی عێراق و شیعەی لوبنانداو ئاماژە دەکات بۆ “هێزە شارستانی و جیۆگرافیەکان” لە پشتی سیاسەتی نادەوڵەتی دەرەوەی ئێرانەوە. بە بنیادنانی سیستێماتێکانەو مەنهەجیانەوە، ئەم بەشانە شوێن مێژووی راستەوخۆی پەیوەندییەکانی ئێران دەکەون لەگەڵ کوردی عێراق و شیعەی لوبنان لە قۆناغی پێش شۆڕشدا.
سەرچاوەکان:
1- بۆ گفتوگۆی زیاتر لەبارەی نەخشەی سەوزەوە. بڕوانە:
-Letter from Isa Pejman, reprinted in Alamuti, Mustafa, Iran dar Asr-i Pahlavi[ Iran in the Pahlavi Era], Vol.11, Jang-I Qudrat dar Iran[Power Struggle in Iran](London, 1992), pp. 521-3.
2- جەنگی ناوخۆی مەنگۆڵا (1975- 2002) کە شەڕی نێوان دوو گروپی میلیشیایی پێشتر ئازادیخواز بوو کە ئەوانیش MPLA و UNTTA بوون.
3- حیزبووڵا: چیرۆکی حیزبی خودا، لە شۆڕشەوە بۆ بە دامەزراوەبوون، لە لایەن ئیتان ئازانی-یەوە، “حیزبووڵا” لە لایەن نەعیم قەسیمەوە، “حیزبووڵای دیمەشق: لە 1985 ەوە: نامەیەکی کراوە بۆ بەیاننامەی 2009″ لە لایەن جۆزێف ئەلاگاوە، شوێن پێی گەردوونی پارتی خودای لوبنانی” لە لایەن ماتیۆ لێڤیت،” حەماس” لە لایەن بیڤێرلێ میڵتۆن- ئیدوارد و ستیڤین فارێڵ و” برایەتی: دوژمنی داهاتووی گەورەی ئەمەرێکا” لە لایەن ئێرێک ستاکیلبێک.
٤-“دوای خومەینی” لە لایەن ئەنەوشیروان ئیحتەشەمی و ” خوێندنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە دوای 11ی سێپتێمبەر” لە لایەن عەباس مالیکی و کاڤی ئەفراسیاب؛” ئێران لە سیاسەتی دنیادا: پرسی کۆماری ئیسڵامی” لە لایەن ئارشین ئەدیبەوە. موقەدەمە: تێرامان لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران” و” ئایدیۆلۆجیا و پراگماتیزم لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا” هەردووکیان لە لایەن روحوڵا رەمەزانیەوە،” هاوپەیمانی ناپاکی” لە لایەن ترێتا پارسیەوە، ” بازو شێر- شێڕوخورشید” لە لایەن جەیمس بیڵەوە،” شەیتانی گەورە لەبەرامبەر مەلا شێڵگیرەکاندا” لە لایەن میهران کامەرانەوەو ” مەتەڵی فارسی” لە لایەن کینیس پۆڵاک.
5- Jihad Ultimatum” by J. D. Randall;”The Axis of the Evil: Iran, Hizbollah and the Palestinian Terror, Routledge” by Shaul Shay and Iran Hezbollah, hamasand Global jihadi: A New Conflict Paradigm for the West” by Dore Cold and Daniel Diker.
6- “The Shia Revival: How Conflicts within Islam will Shape the Future” by Vali Nasr;” The Shia Worlds and Iran” edited by Sabrina Marvin; Shiism and Politics in the Middle East” by Laurence Louer; ” A Modern History of the Kurds” By David McDowall, “ Invisible nation: How the Kurds Quest for Statehood id Shaping Iraq and the Middle East” by Quil Lawrence; “ The Kurds: A People in Search of Their Homeland” by Kevin Mckiernan; “ No Friends But the Mountains: The Trajic History of the Kurds” by John Bulloch.
7- Hall, Peter and Rosemary C. R. T Taylor, Political Science and The Three New Instittionalism. (1996), XL1v, p. 938.
8- Mesbahi, Mohiaddin, Free and Confined: Iran and the International System.
9- Buzan, Barry and Ole Waver. Regions and Powers: The Structure of International Security. (Cambridge University Press, 4 Dec 2003). P. 187.
10- Ibid. 11- Available at https://www.nixonlibrary.gov.
12- Available at https://www.fordlibrarymuseum.gov/collections-digital.aspx.
13- Also available at http://nsarchive.gwu.edu.
14- Available at http://www.foia.cia.gov.
15-Available at https//www.cia.gov/offices-of-cia/intelligence. analysis/history .
سەرچاوە:
Arish Reisinezhad, The Shah of Iran, The Iraqi Kurds & The Lebanese Shia(Plagravr: Macmllan, 2019),pp. 1-12.
تێبینی/ ئێمە ماوەیەکە ئەم کتیبەمان کردووە بە کوردی و ئامادەیە بۆ چاپ، بەڵام تا ئێستا سەرچاویەکی گونجاومان نەدۆزیەوە بۆ چاپکردنی، بۆیە بڕیارمان دا، بەش بەش بڵاوی بکەینەوە.
