عیماد عەلی: لە هزری مەلا بەختیار تێدەگەیت؟
بیریاری گەورەی میسری ( زەکی نەجیب مەحفوز) لە کتێبی ( رۆشبیریمان لە روبەروبونەوەی سەردەمەکەدا ) دەڵێت: بۆ هەڵسەنگاندنی بیروبۆچون و رەفتاری هەر کەسێک، کە فکری بێت یان فەلسەفی یان ئایدیۆلۆجی، یان تەنانەت جوڵەی ئاسایی و چۆنێتی بەرٍێکردنی کاری رۆژانەی کەسێکی سادەی خاوەن بیر و فکر بێت یان هەر شتێک تایبەت بێت بە تاکێکی ئاسایی، دەبێت خۆت لە پشتخانی فکری و فەلسەفی تایبەت بە خۆت راماڵیت و هاورێیەتی و دۆستایەتی یان ناکۆکی و نەیاری لەگەڵ ئەودا بخەیتە لاوەو بە روتوقوتی ئاوەزی تایبەتی خۆت دوور لە هەر بیروباوەرێک و بە پشتگوێخستنی روانگەی کەسی و، داماڵراو لە بۆچونی تایبەت و تەنها بەهزر و بیری ساکار و ئەندێشەی گوزەری ئەو کاتەی هەڵسەنگاندنەکە و توانا و هێزی بێلایەنی و بە کارایی عەقڵی خۆت و بە قووڵی تێگەیشتن لە بابەت یان شتی هەڵسەنگێنراو، رۆچیتە نێوی و خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی زانستی بۆ بکەیت.
من بەش بە حاڵی خۆم پەیوەندیم هەر چۆنێک بووبێت لەگەڵ مەلا بەختیاردا بە باش و خراپ، زۆرینەی رەهای نوسین و کتێبەکانیم خوێندۆتەوە، بەڵام لە دوو توێی دواکتیبیدا ( دیموکراسی و چەپ گلان و راسان)، بۆم دەرکەوت کە ناوەرٍۆکی ئەم کتێبە زۆر جیاوازە و بەرهەمی هیلاکیی چەندین ساڵەیە و جیاواز لەوانیتر زۆر بە قووڵی و سانایی و ئاسان بە شێوەی فکر و فەلسەفی بیرکردنەوەی حۆی و بە راڤەکردنی ئایدیۆلۆجی و سیاسیی نەرم و نیان خۆی لەقەرەی بابەتەکانی داوە و مەسەلەکانی خستۆتە روو و ئامانجە نزیک و دوورمەوداکانی پێکاوەو تەنانەت بە روونی بۆ خوێنەری قاڵنەبووی فکرو فەلسەفەش وردەکاریەکانی ئەو چەمک و بابەتانەی باسی کردوون، بەجوانی دەریخستون و روونی کردونەوە، لە لایەکی ترەوە ئەوەی خستۆتە روو کە ئێمە لەم دونیایەی سەردەمی نوێگەری و بارودۆخی هەمەچەشنی گۆرٍاودا بە تایبەتی بۆ چەپی ریاڵیستی چیمان پێویستە و چی بکەین و چۆن خۆمان لەو هەڵانەی لە مێژودا کردومانن بە دوور بگرین و دووبارەی نەکەینەوە.
ئەم کتێبە باسێکی تیۆریە و دەکرێت خۆی وەکو پرنسیپە گشتیەکانی ئەوەی ناوی چەپی رادیکاڵ لێناوە یان هەر ناو و زاراوەیەکی تایبەت و گونجاو بەوە بێت، ئەوەی دیارە کە تیۆریەکە کتومت لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی هەژار و نەدار و کەمدەرامەت و چوساوە و بە شێوەیەکی گشتی خەڵکی پەراوێزخراو دەگونجێت و دەکرێت بەو شێوە بیرکردنەوەیە و کارکردن لەو سیاقەدا چی لە رووی تیۆریەوە بێت یان کردەیی دەتوانرێت جێبەجێبکرێت بۆ ئەوەی ئەو خەڵکانە بگەنە ئامانجی گشتی و تایبەتی خۆیان.
پێش هەموو شتێک باس لە ئاشتی و ئازادی و دیالۆگ دەکات و باوەرٍی بەهێزی بەوەیە کە دەکرێت ئەم چین و کەسانە، کە بە خەڵکی نەدار و چەوساوەو کرێکاری هزر و بازوو و جوتیار ناودەنیت بەم رێگەیەوە و دوور لە رەفتاری توند و سەربازی و بەهێزی نەرم بگەنە ئامانج، هەموو هەوڵەکانی بۆ واقعیبونی چەپە بەدوور لەوەی کە لە مێژوودا بە هەڵە کراوە و لە زیان زیاتر هیچی لێ سەوز نەبووە، ئەمەش لە دەرئەنجامدا خەیاڵ و بان خەیاڵ و فەزای بیرکردنەوەی ناواقعی وەلادەنێت و شەوارەی تیۆری ناهێڵێت، بە تایبەتی لەم ناوچەیەی کە تژیە لە فکر و بیر وبۆچونی خەیاڵی ئیسلامگەرا و زیادەرۆییکەری نەتەوەیی و فاشیەت و شۆفینیەت.
لەم کتێبە ئەوە هەلدەهێنجێنیت کە بۆچی چەپ لە زۆر ماوەی خەباتیدا بەرکەنار و پەراوێز خراوە و پاشکۆی ئەوانیتری بەناو نیشتمانی و بۆرژوا و خەڵکیتر بووە. مەیدانەکە لە خەڵکی تایفەگەری و پۆپۆلیستی و ئیسلامی سیاسی پربۆتەوە و، ئەوانیش لە بێ ئاگاییان بێت یان بە نەزانی، داردەستی سەرمایەداری جیهانی بوون و بەداخەوە هەر لەو رێگەوە چەواشەکاری جێگەی لە حەقیقەتی رەوتی فکری و فەلسەفی راستودروست لەق کردووە و تەنانەت هاوسەنگی فکری و سیاسی لەم ناوچەیەی لارکردۆتەوە و تەنانەت بواری دیالۆگیشی لەو بەینەدا نەهێشتۆتەوە، بۆیە لەم بینین و دیدەوە مەلا بەختیار دەیەوێت یان هەوڵ دەدات گەڵاڵەی تیۆریزەکردنی فکری چەپی نوێی هاوچەرخ بکات.
جێگەی خۆیەتی و دەکرێت بڵێن لە ناوەخنی نوسینەکەدا مەلا بەختیار هەوڵیداوە ئەو بابەت و پرسیارانەی بەسەرچوون و و کاتی خۆی هەموو هیلاکی و خەباتی چەپگەرایی تێدا زیانی گەورەی کردووە، ئەمرٍۆ بارودۆخی تازە رێگە نادەن دووبارە هەڵتۆقن با جێبهێڵرێن بۆ زەمەن راستودروستی و واقعیبوون و ئەگەری پراکتیزەکردنیان دەرخات و ئەگەر ئایندە بوار بدات راستی ئەو بابەتانە بسەلمێنرێت و بە پێی زەمینەی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی روونبکرێتەوە، ئەوسا ئەو چەمکە دەبێتە جێگەی مشتومرٍ و دیالۆگ و بەو پێیە تیۆریزە دەکرێت، هەر لەوکاتەشدا زەرورەتی مێژوویی هاندەر دەبێت بۆ دروستبونی رێکخراوی سیاسی لەو ناوەندەدا. دەکرێت ئەو بارە نوێیەی رەوتی کۆمەڵایەتی و سیاسی لەم ناوچەیە بەگشتی کە خۆی لە ژێر کاریگەریی هاتنەئارای ئامرازی نوێی هاوشێوەی سۆشیال میدیا و زانیاریە ئەلکترۆنیەکان و پێشکەوتنە زانستیەکاندایە، خۆیان رێکبخەنەوە و خەباتی خۆیان بکەن.
مامۆستا جەعفەر پێشەکیەکی نیمچە توێژینەوەی جوانی بۆ ئەم کتێبە نوسیوە و بە وردی باسی لە ناوەخنی کتێبەکەی کردووە و لە زۆر رووەوە ئاماژەی بە واقعی ئەوکاتانەی کە روداوەکانی کتێبەکە باسی دەکات لەزۆر لاوە شرۆڤەی کردووە و هەڵیسەنگاندووە و کێماسیەکانی چەپی بەرزەفرٍی دەرخستووە و ئەو ناکۆکیانەی ئەو کاتانە باسکردووە و تا رادەیەک چۆنێتی مامەڵەکردن لە گەڵ ئەدەبیاتی چەپی هەمەجۆری ئەم ناوچەیەی خستۆتەبەر قەڵەمی رەخنە و لەو وتە و رەفتارە گونجاو و نەگونجاوانەی خەڵکی لەسەر چەپ حسابکراو لەمەرٍ مامەڵە کردن لەگەلڕ پرسە هەمەجۆرەکانی ناوچەکە و بە تایەبتی پرسی کورد و ئیسرائیل و هەڵوێستەکانی پێشتری ئەو خەڵکانە لەوبارەوە و پرسیاریان دەرباەری سۆشیالیزم و ململانێ چینایەتیەکان لە نوسین و هەڵویِستی مەلا بەختیار لەمەرٍ پان چەپەکان باسکردووە .
کاک بەختیار لەم کتێبەدا بە وردی خۆی لەقەرەی رەوتی سیاسی چەپ و مێژوی ناوچەکە و عیراق و کوردیش داوە و بارودۆخە بابەتی و حودیەکانی ئەو رەوتەی شیکردۆتەوە و رۆچۆتە بنجوبنەوانی هەڵویٍستی رێکخراو و حزبە عیراقی و کوردیەکان و بریار و کردەوەکانیانی بە بێ لایەنانە شیکردۆتەوە و دەریخستوون. ئەوەی زۆر روونە لێرەدا کە فاشیەتی عەرەبی و شۆفینیەتی لایەنەکانی عیراقی میژوی کۆن و نوێی خستۆتە بەر قەڵەمی رەخنەی بابەتی و دەکرێت هەموو کەسێک بە تایبەتی کورد سودی لێ ببینێت و بەو پێیە خەڵکی عیراق و رێکخراو و لایەنەکان و سەرکردە و هزری خەڵکەکە و بیرکردنەوەیان بناسێت و مامەڵەی گونجاو لەگەڵ واقیعی نوێی ناوچەکە و عیراق لە روانگەی حەقیانەتی پرسەکەمانەوە بکات.
مەلا بەختیار لەم کتێەدا باسی لە حزب و گروپەکان بە چەپ و راست لەگەڵ ململانێ و دووبەرەکی و هەڵویٍستی بۆرژوا و پێشهاتەکانی سەردەمەکە و هێزە نەرم و پێگە رەقەکان لە رووی سسیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و شۆرشەکان و دەستکەوتەکانی و کێشەی کورد و ئافرەت و تایبەتمەندیەکانی دیموکراسی و چۆنێتی گەیشتن بە سۆشیالیزمی ریالیستی کردووە و باسی لە چەپ بە گشتی و بەتایبەتی لەسەردەمی جەنگی سارد و بزوتنەوەی کۆمۆنیستی و خەباتی نەتەوایەتی و چەمکە کۆن و نوێکانی بەگشتی کردووە. خۆی لە باسکردنی جیهانگیری و فاکتەر و گرفتەکانی دیموکراسی و گۆرٍانکاریەکان و تایبەتمەندیەکانی ئیسلامگراش نەبواردووە. تەنانەت باسی لە شۆرشەکانی چین و فیتنام و لاوس و کۆریا و کەمبۆدیا و دەستکەوتەکانی خەڵکی زەحمەتکێش کردووە، ئەمە جگە لە شۆرشی ئۆکتۆبەر و ئەوەی پەیوەندی بەم شۆرشەوە لە جیهان هەبووە، تاگەیشتۆتە سەر شۆرشی ئەیلولی کوردەکەی خۆمان و راپەرین و مانگرتنەکان و بەستنەوەی بە دیموکراسی وەکو خۆی باسی کردوون و هەڵیسەنگاندون و ئاستەنگ و تەگەرەکانی بەردەم ئەو جۆرە خەباتانەی وەکو خۆی دیاریکردووە.
ئەوەی جیگای وتنە لێرەدا کاک بەختیار کە وەزعی سیاسی گشتی ئەو قۆناغانەی عیراق و هەڵوێستی لایەنە سیاسیەکانی شیکردۆتەوە، بە وردی و فراونی قسەوباس لەسەر کورد و مامەڵەکردنی لەگەڵ پێشهاتەکاندا لەبیرنەکردووە و بە فراوانی باسی لە واقعی ئەو کاتە و کەرەستەکانی چەپگەرێتی و پەیوەندیەکانی کوردستان و لایەنە عیراقیەکانی لەگەلڕ کورد و مەسەلەکەی کردووە، بێ ئەوەی عیراق بە وڵاتێکی گونجاو بزانێت بۆ ژیانی کورد بە تایبەتی بۆ ئەوەی بە هاوبەشی لەگەلڕ ئەوانیتر تێیدا بژێت. ئەمەش ئەو بوختانە زۆر و ناحەقیانەی ئەو نەیارانەی لەمەر عیراقچێتی مەلا بەختیار دەخاتەروو و بۆچۆنی مەلا بەختیار لە پێویستی مانەوەی دڵخوازی کورد خۆی لە چوارچێوەی عیراقدا رەتدەکاتەوە و بۆ هەموو لایەکی روون دەکاتەوە کە ئەو بوختانانە لە رەوتی ململانێ سیاسیەکان زەقکراون و چەواشەکاریەکی بێفەرٍ بوون. ئەوەی گرنگە لێرەدا باسی لە چەپی گونجاوی کۆمەڵگەکەمانی بە پێکهاتە جیاوازەکانیەوە کردووە، لە پێناو چۆنێتی بەرجەستەکردنی چەپی ریالیستی لەو واقیعە ئاڵۆزەی راڤەی کردووە نەک عیراقچێتی بوون.
لەدوای خوێندنەوەی ئەم کتێبە، لە بواری تیۆریزەکردنەوە، لە دەرئەنجامی گەڵاڵەبونی ئەو بیرەی لەوێم دەستکەوت، دەشێت بڵێین پێویستە لەسەر مەلا بەختیار وەک داهێنانێک بۆ کورتکردنەوەی جەوهەری ئەو فکر و فەلسەفەیەی لەم توێژینەوە ئەکادیمیە داهاتووە، پێویستە زاراوەیەک یان دەستەواژەیەکی گونجاوی تایبەتی بۆ چەپی نێو ئەم ئاڵۆزی و پشێویەدا دابهێنێت، لە وشەیەک یان دوو وشە پێکبێت و گفتوگۆی هەمەلایەنی لەسەر بکرێت و بخرێتتەروو، کە کتومت دەربرٍی بۆچونە تایبەتەکانی خۆی بێت و ئەو تەمومژە ناحەقیانەش برەوێنێتەوە کەلە نێو ململانێ سیاسیەکانی شۆرشی نویًی کوردە حەیەاتەکەدا بۆ چەواشەکاری باس لە عیراقچێتی ئەو هزرەی مەلا بەختیار دەکەن، کە هیچ فرٍی بە عیراقچێتیەوە نیە، بۆ ئەوەی واتای تێکرٍای دەربرٍینەکانی، کە خۆی لە چەپی ریالیستی یان چەپی نەتەوەیی و چینایەتی یان چەپی مۆدێرن یان ئەوەی لای ئەو پێویستە بە شێوازی خۆی و بەو شێوەیە دەیبینێت، بیخاتەروو، جیا لەوەی هەیە و لەم چەند ساڵەدا لە ئارادابووە و ئەوەی کاری پێکراوە، بەڵام بۆ کاروباری سیاسی و فکری و فەلسەفی و ئایدیۆلۆجی ئەم ناوچەیە کتومت نەگونجاو بووە، بە خۆی وشەیەکی گونجاوی پر بە پێستی خۆی بۆ تێکرٍای ئەو بۆچونانە لەمەرٍ چەپی دروستی ناوچەکە بدۆزێتەوە یان دابتاشێت وەک دەستپێشخەریەک بۆ دروستبونی زاراوەیەکی فکریی نوێی سەردەمەکە بۆ ئەوەی لە رەوتی تیۆری ئایندەدا شوێنی تایبەتی خۆی بگرێت، تاوەکو بکەوێتە فەرهەنگی فیکری و فەلسەفی ناوچەکە و جیهانیشەوە، وەک چۆن جەوهەری کتێبەکە لە خستنە رووی رووداوەکانی کۆن و نوێ، تازەترین بیر و فکر و ئەندێشەی لەخۆ گرتووە، بە خۆی دەتوانێت کورتکراوەی ئەم کتێبە بخاتەروو، بۆ ئەوەی ئەم بۆچونە کۆن و نوێیانەی کە زادەی رەوتی سیاسی و فکری و بیر و هەڵسەنگاندنی خۆیەتی لە زاراوەیەکدا چرٍ بکاتەوە، دەکرێت لە چمکێکدا دەریبرٍێت و لەمە ودوا ناوەرۆکی ئەم نوسینە واقعیەی کتومت لەو وشە فکری و فەلسەفیەدا فەراهەم بێت ولێی تێبگەیت و زاراوە نوێکە رەنگدانەوەی ناوەرۆکەکەی بێت و سەرجەم رۆشنبیر و خوێنەران بە خوێندننەوە و بیستنی ئەو زاراوەیە یەکسەر لە ناوەخنەکەی تێبگەن و راڤەی ناوەرٍۆکی بۆچونەکانی بە مێشکیاندا بێتەوە و هەمان واتا بە دەربرٍٍینێکی زانستیانەوە لە عەقڵی بیسەر و خوێنەردا بەرجەستە بێت.
