شـــوان خورشـــید: دروست بونی دەوڵەتی عێراق و پاشخانەکانی.
دیارە دروستبونی دەوڵەتی عێراقی عەرەبی، لەسەر دەستی ئینگلیزو لەسەروبەندی کۆتایی ئینتدابی بەریتانیادا، خۆێندنەوەیەکی زۆر هەڵدەگرێت لە دروستکردنی عێراق بەو فۆڕمە، چونکە ئەوەی ئینگلیزەکان لەپاش خۆیان بنیاتیان نا، مانەوەیان بوو بە جۆرێک و شێوەیەکی تر، تا بتوانن سەروەت و سامانەکەی بەتایبەت نەوت، هەر لە قوڕگی خۆیان دا بهێڵنەوە، چونکە ئەوەی ڕەچاو دەکرا لە بەریتانیەکان، خۆیندنەوەی دوور مەداو کێشانی نەخشەی ستراتیژی بوو لە ناوچەکەو، قەڵەمڕەوی ئینتدابەکەیان دا، دیارە ئینگلیزەکان و زۆربەی ووڵاتە زلهێزوو پێشکەوتوەکانی جیهان، نەخشەی دور مەدایان بۆ جیهان هەیە، بەتایبەت ووڵاتە تازە پێگەیشتوەکان، لە ڕوی جیوپۆلیتیکیەوە ئەو وڵاتانەی کە دەیانەوێت سامانەکەی دابدۆشن بازاڕی ساغکردنەوە بۆ کەلوپەلەکانیان بدۆزنەوە، ئایندەکەشی دیاری دەکەن و بڕیار لە چارەنوسی گەلەکانی دەدەن، بەڵێ ئەوە دەسەڵاتدارانی ئینگلیزە بۆ نەخشاندنی ئایندەی خۆیان و دەسەڵاتەکەیان، هەزاران ساڵە لە ڕووی جیوپۆلیتیکیەوە نەخشەی جیهانیان داڕێژاوەو، چەندین دەوڵەت و سنوری دەسکردیان کردۆتە ڕاستی، تا پەرە بە پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خۆیان بدەن، هەر بۆ پێکانی ئەو ئامانجانەشیان، دەیان زانکۆو دامەزراوەی جیۆپۆلێتکی زانای بەرزی ئەو بوارەیان دامەزراندوە، لێکۆڵینەوەی چڕی لەسەر دەکەن، تا بتوانن جێ دەست یان بەرژەوەندیان بەو شوێن و ناوچانەوە تا هەیە گرێ بدەن وەک وعێراق، دەبینین هەرلەسەرەتای داگیرکردنیەوەو بەر لە ئینتدابەکەشیەوە، دەیان گەریدەو شارەزاو سیاسی و سیخوڕی بە ناوچەکاندا چاند، تا لێکۆڵینەوە لە هەموو بوارەکانی ژیان لەو وڵاتە بکەن، وەک ناردنی یان ڕاسپاردنی میجەرسۆن وەک ئەفسەری سیاسی بەریتانیاو نوسەرو زمانناس، بۆ باشوری کوردستان دەرکەوتنی وەک وەک بازرگانێکی فارس بەناوی غوڵام حسێن شیرازی سەردانی هەڵەبجەی کردوە لە 1909 پتر لە شەش مانگ لە ماڵی عوسمان پاشا هاوسەری عادیلە خان، لە نزیک عادیلە خان و تاهیر بەگی کوڕی دا ماوەتەوە، ئەوەی جێگای سەرنج و تێڕامانە لە دروست بونی دەوڵەتی عێراقی و لکاندنی باشوری کوردستان بە عێراقی عەرەبیەوە، ئەو خوێندنەوەو ڕەچاوکردنی بەرژەوەندیە ستراتیژیە دورمەدایەی ئینگلیزەکان بوە، بە جۆرێک ئینگلیزەکان لەگەڵ هەوڵ دانیان بۆ کۆتای هێنان بە ئینتدابەکەیان، کەسێکی شایستەو بە متمانەیان لە عێراق بەدی نەکرد، تا دوای خۆیان بەرژەوەندیان بپارێزێ، ئەوەش دوای ئەو هەموو ووردبینیانەی لە گەلانی عێراقیان کردوبە شێوەیەکی زانستی و ئەکادیمی کەسایەتی و دەرونی عێراقیەکانیان شی کردەوە، دێن لە تایفەی ئال سعودیەوە فەیسەڵی یەکەم لە دایک بوی 20ی ئایاری1885 دێنن و وەک یەکەم یەکەم شای عێراق لە 1921 دایدەمەزرێنن، تا مردنی لە ساڵی 1933 فەرمانڕەوای عێراق دەکات و ئەجندای بەریتانیا جێبەجێ دەکات لە عێراق دا،کاتێ دەبینین مەلیک فەیسەڵ وەک دەستەبژێری ئینگلیزەکان شکۆی بەسەر عێراقەوە دەسەپێنێت، دیارە نوێنەرایەتی و تەمسیلی سیاسەتی ئینگلیزەکان وەک خۆی جێبەجێ دەکات،چۆن ئینگلیزەکان گەڵانی عێراقیان بەباشوری کوردستانیشەوە خۆێندۆتەوە، مەلیک فەیسەڵیش هەمان تێڕوانینی بۆ گەلانی شانشینەکەی هەبوە، چونکە مەلیک فەیسەڵ بەر لەوەی وەک شای عێراق دەستنیشان بکرێت لەلایەن ئینگلیزەکانەوە چەندین پۆستی لە حیجازو وڵاتی شام وەرگرتوە، تێروانینی مەلیک فەیسەل لە دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقی بەگوێرەی یادەوریەکانی مەلیک فەیسەڵ بێت لەسەر بنەمای ناسنامەی عەرەبی سوننی بونیادنراوە، شیعەی عەرەب و کورد لەدەرەوەی بریاری سیاسی و دەسەڵات بوونە. بەئاشکرا لە وەسێتنامەکەی شا فەیسەڵدا دەردەکەویت کاتێک دەڵێت” عیراق مەملەکەتێکە حکومەتیکی سوننی عەرەبی حوکمی دەکات لەسەر پاشماوەی حوکمی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم حکومەتە بەشێکی کوردە کە زۆرینەیان نەخوێندەوارن، بەشێکی تریش شیعەیە کە بەهەمان شێوە زۆرینەیەکی نەخویندەوارن و رەگەزپەرستانە بەستراونەتەوە بەهەمان حکومەتەوە” بەگوێرەی ئەم لۆژیکە بێت دەوڵەتی عیراقی لەسەر ئەوبنەمایە دامەزراوە کە کورد و شیعەی لەدەرەوەی پرۆسەی سیاسی داناوە،بەبڕوای من بیرکردنەوەکەی زۆر لە جێگای خۆێ دا بوە، چونکە دوای 101ساڵ لە دەربڕینی یادەوەریەکانی لە سەر کوردو عەرەبی شیعە، ئەو ڕاستیە دەردەکەون کە هیچ کام لەو دوانە توانای دەوڵەتداری و متمانە پێ کردن نین، ئەوە دەبینین کورد لە ساڵی 1992وە بە حیساب خاوەنی پەڕلەمان و حکومەتی خۆجێی خۆیەتێ ڕۆژ بەڕۆژ زیاتر متمانە لە دەست دەدەن و لە ئەتەکیەتی حوکمڕانی بێزراوتر دەبن، لەلایەن کۆمەڵانی خەڵکی کوردستانەوەو لە جیاتی پاراستنی سەروەری کوردستان و سنورەکانیان، وڵاتیان کردۆتە مەیدانی سیخوڕی و دەزگا هەواڵگریەکانی جیهان و ناوچەکە، لە جێی بەهێزکردنی دامەزراوەو یەکە کارگێڕی و سەربازیەکانیان، داریان بەسەر بەردەوە نەهێشتوە، بەجۆرێک ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە جێی چاککردن و چارەسەر کردنی قەیرانەکانی، زیاتر دۆخەکە بەرەو ئاڵۆزی و داڕمان دەچێت، گەر لە شیعەش بڕوانین وەک مەلیک فەیسەڵ باسیان لێوە دەکات، ئەمانەش کە زۆرینەی گەلانی عێراق پێک دەهێنن، ئەگەر یەکگرتو تەباو خۆێندەوارو دوور مەدا بونایە، دەیانتوانی باشترین حوکمڕانی و دەسەڵات ئاراستە بکەن، بەڵام ئەوە نەکرا وەک دەبینین، دابەش بونەتە سەر دەیان ئاراستەو، جڵەوی هەر یەکەیان لە دەستێکی دەرەکی بەرژەوەند خوازدا یاری پێ دەکرێ و، ماڵی شیعی بەجۆرێک ئاڵۆز بوە هێوربونەوەی ئەستەمە، بۆیە مەلیک فەیسەڵ و تەنانەت بەریتانیەکانیش سوننەیان بە ئەفەندی و خوێندەوار داناوەو بۆ ئایندەی عێراق پشتیان پێ بەستوە،
یەکەم پادشای عێراق مەلیک فەیسەل لە ساڵی 1921 دا نوسیویەتی ” ئەمە دەڵێم دڵم تەواو غەرقی خەمە، بەبۆچونی من لەعێراقدا تا ئێستا گەلێکی عێراقی نیە، بەڵکو چەند کوتلەیەکی مرۆیی خەیاڵی هەیە، بەتاڵ لەهەموو بیرۆکەیەکی نیشتمانی، پڕن لە نەریت و خەوشی ئاینیی، هیچ شتێک پێکەوە کۆیان ناکاتەوە، حەزیان لەخراپەکاریە، لەئاژاوەگێڕیی، ئامادەن راپەڕن لەبەرامبەر هەر حکومەتیکدا.ئێمە دەمانەویت لەم حاڵەتەدا گەلێکمان هەبێت کە فێرییان کەین و رایان بهێنین، ئەوەی دەزانێت ئاستەنگەکانی بەردەم پێکهێنان و دروستکردنی گەلێک لەو بارودۆخەدا چیە ئەبێت ئەوەش بزانێت چ ماندوبونێکی مەزنی دەوێت پێکهێنان و دروستکردنی گەلێکی لەوجۆرە. ئەمە ئەو گەلەیە کە ئەرکی پێکهێنانیم گرتۆتە ئەستۆ” دیارە خوێندنەوەی مەلیک فەیسەڵ و ئینگلیزەکان بۆ کوردو شیعە لەو کاتانەدا، داگیرساندنی ئەو تەنورەی ئەمڕۆیە کە گەلانی عێراقی تیا دەبرژێت، چونکە وەک دەبینین لە سەرەتای پێک هێنانی دەوڵەتی عێراق و لکاندنی باشوری کوردستان بێ ویستی کورد بەو دەوڵەتەوەو جیاوازی مەزهەبی ئاینی نێوان عەرەبی شیعەو سونە، عێراقی بە چی گەیاندوە، سەرڕای دەوڵەمەندیەکەی وسامانی ژێر زەمینی، هێشتا لە ووڵاتە هەرە دواکەوتوەکانی ناوچەکە ئەژمار دەکرێت، جگە لە شەڕی ناوخۆو خوێن ڕشتن ئاسەواری پێکادان، ئاڵۆزی یەک بەدوژمن زانین هیچ پێشکەوتنێکی بە خیەوە نەبینیوە، ئەوەی لێشی چاوەڕوان دەکرێت هەروا دەمینێتەوە، چونکە هەر دەسەڵاتێک دێتە سەرحوکم وەک فەیسەڵ بیر دەکاتەوە، چاوی شۆڤێنیستی ڕێگەی بەوە نادات، کە بژاردە ڕاستەکە ئەنجام بدات و عێراق بۆ یەکجاری لەوقەیرانە دەربهێنێت کە زیاتر لەسەد ساڵە تێیکەوتوە.
شـــوان خورشـــید
