کارزان کۆیی: شەهید بوون درۆیەکی هەڵبەستراوە بەناوی خوداوەو بوونی نیە لە قورئاندا.
بەکار هێنانی وشەی (شەهید) بۆ ئەو کەسانەی کوژراون یا دەکوژرێن لەڕێگای خودا و بەرگریکردن لەئایینی ئیسلامدا، بوختان و درۆیەکی هەڵبەستراوە بەناوی خودای گەورەوە. لەبەر ئەوەی خوای گەورە لەقورئاندا بەهیچ شێوەیەک ئاماژەی بەوەنەداوە گەرکەسێک لەڕێگای خوادا بکوژرێت، ئەوا ئەوکەسە شەهیدە. بەکار هێنانی وشەی(شەهید) بوونیش بۆ ئەو مەبەستە، فەرموودە نووسان و بازرگانانی ئایین بەبێ هیچ بنەمایەک دروستیان کردووە بۆ گەمژاندنی خەڵکانی نەفام. بۆ زانیاری بەئێستاشەوە بازرگانانی ئایین، بۆ بەرژەوەندی خۆیان، خەڵکی بێ هزر و خودا پەرستی ساویلکە بەکوشت دەدەن بەبیانوی ئەوەی گوایە شەهید دەبن و دەچنە بەهەشت و لە هەموو تاوانێک دەبەخشرێن. ئێمە مەبەستمان نیە لێرەدا لەبەهای هاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلام کەم بکەینەوە کەکوژراون، یا لەپێگە و گەورەیی ئەو پێشمەرگە سەربەرز و نەمرانە کەم بکەینەوە کەلەڕێگەی پاراستنی نیشتیمان و ئابڕوی نەتەوەکەماندا گیانیان بەخشیوە و گەشمردە بوون، بەڵکو مەبەستمانە ئەوو راستیە بخەینە روو کەوشەی (شەهید) بەو واتایە نایەت کەپیاوانی ئایینی بەناوی خودا و قورئانەوە ئاماژەیی پێدەدەن و خەڵکی ساویلەکەی پێ هەڵدەخەڵەتێنن، گوایە خۆبەکوشتدان لەپێناوی سەرخستنی ئایینی ئیسلامدا شەهید بوونە، چونکە وشەی شەهید لەڕاستیدا هیچ پەیوەندیەکی بەجەنگ و کوشتنەوە نیە، لەقورئانیشدا بەهیچ شێوەیەک وشەی شەهید لەگەڵ کوشتن و جەنگدا نەبەستراوەتەوە بەیەکەوە، بەهیچ کەسێک تەنانەت بە پێغەمبەر و هیچ هاوەڵێکی پیغەمبەریش لەقورئاندا نەوتراوە شەهید لەبەر ئەوەی کوژرابێت لەجەنگێکدا دژ بەنەیارانی ئیسلام، هیوادارم لەسەر ئەم رونکردنەوەیە کاڵفامان و ساویلکەکان بەبێ بیرکردنەوە وتەی ناشرینمان ئاراستە نەکەن و سەدان فەرموودەیی دروستکراومان بۆ نەهێننەوە لەسەر شەهید بوون، لەبەر ئەوەی ئێمەش بەئاگاین لەوو فەرموودانەی باس لەشەهید بوون دەکەن، بەڵام ئێمە بەبەڵگەوە پشت بەستوو بەقورئان دەڵێین شەهید بوون، بوونی نیە لەقورئاندا، ئەو فەرموودانەشی کەباس لەشەهید بوون دەکەن هەرهەمووی قسەو داهێنانی مرۆڤەکانە نەک فەرمایشتی خودا، چونکە ئەوو مرۆڤانە نەک تەنها لەسەر شەهید بوون، بەڵکو سەدان ئاخاوتنی دیکەیان بەناوی فەرموودەوە داتاشیوە لەسەر رەوایەتی دان بەئەنجامدانی کاری ناڕەوا بۆ وەرگرتنی دەسەڵات و بەرژەوەندی تایبەت، ئەم ئاینزایانە خەڵکانی کاڵفام و باوەردارانی سادەشیان واگۆشکردوە کەئەو فەرمودانەیان لاپیرۆزتربێت لە دەقەکانی قورئان، وەزیاتر پابەند بن بەقسەو قسەڵۆکەکانی ئەوانەوە، نەک بەدەقەکانی قورئانەوە، لەکاتێکدا خوای گەورە بۆخۆی دەفەرمووێت: ((و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شيء وهدى ورحمة وبشرى للمسلمين )){١} باوەڕداری ژیریش دەبێت بێگومانبێت لەوەی هیچ مرۆڤێک نیە لەخودا دانا و زانا تربێت بەپێغەمبەرانیشەوە، لەبەرئەوە هیچ پاساواێک نامێنێتەوە بۆ ئەوانەی وەک نوێنەری خودا بەدەر لەڕێناماییەکانی قورئان کوژراوەکان دەکەنە شەهید، ئێمە لێرەدا دەڵێین: (ڕابەری ئایینی ئیسلام تەنها قورئانە نەک مرۆڤەکان)، ئەگەر تۆی باوەرداریش پیاوانی ئایینی لەخوای گەورە بەدانا تر و زاناتر دەبینیت و مرۆڤەکان دەکەیتە رابەری خۆت لەبری خودا، سەربەستیت لەوتەی ناشرین!.
وشەی شەهید لەقورئاندا بەواتای (شاهێدی – گەواهی – ئامادەبون – چاودێریکرن و سەیرکردن) دێت وەک {بەڵگە: شاهد دلیل} و {وەرگرتن: شاهد إقتباس} و {دیتەی دەرخستن: شاهد إثبات} و {درۆ: شاهد زور} و {دیتەی بیستن: شاهد سمع} و{دیتەی چاو: شاهد عيان} و {پوچەڵکردنەوە: شاهد نفي} و بەچەند واتایەکی دیکەش هاتووە کەهەر هەموویان پەیوەندیان بەجۆرەکانی شاهێدیەوە هەیە نەک شەهید بوون، وەک دواتر بەبەڵگەوە ئاماژەیان پێدەدەین، لەبەرئەوە پێویستە ئەوانەی ڕێز لەقورئان دەگرن و پشتی پێدەبەستن، ناکرێت و نابێت بەهیچ شێوەیەک بەکەسێکی کوژراو بڵێین شەهید، لەبەر ئەوەی خودای گەورە لەقورئاندا بەهیچ کوژراوێکی نەوتووە شەهید بەو واتایەی پیاوانی ئایینی و کەسانی ساویلکە بەکوژراوەکان دەڵێن شەهید.
لێرەدا بەدروستی دەبینم پێش خستنەروی بۆچونەکان، رونکردنەوەیەکی کورت بدەم لەسەر وشەی( الشهید و الشاهد) لەقورئاندا، لەبەر ئەوەی ئەم دوو وشەیە لەقورئاندا زۆر بەکار هاتووە لەهەمانکاتدا لەواتادا جیاوازن، وشەی (شهيد) بەکەسێک دەوترێت لەروداوەکەدا ئامادەیی هەبوبێت و بینیبێتی یا گوێبیستی بووبێت…تاد. بۆ نموونە ئەو کەسەی ئامادە دەبێت لەکاتی رێکەوتن لەسەر بەڵێن نامەیەک یا لەکاتی واژۆ کردنیدا بەوکەسە بەزمانی قورئان پێی دەوترێت (شهید) بەکۆشیان دەوترێت: (شهداء)، پێم باشە لەسەر بەکارهێنان و ئاماژەدان بەوشەی (شهید و شاهد) لەقورئاندا ئەم ئایەتە وەربگرین کەهەردوو وشەکەی تێدا بەکار هاتووە {بەتاک وکۆ – مفرد و الجمع} ((لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا)){٢} بەڵام (شاهد) مەرج نیە ئاگاداری روداوەکە بووبێت یا بینیبێتی بەڵام پشت بەستوو بەهەست و هزر و بیرکردنەوەی خۆی شاهێدی دەدات بۆ نموونە لەم ئایەتەدا شاهێدەکە هیچی نەبینیووە بەڵام بەپێی شارەزایی خۆی شاهێدی داوە لەسەر کێشەکەی حەزرەتی یوسف ((قال هي راودتني عن نفسي وشهد شاهد من أهلها إن كان قميصه قد من قبل فصدقت وهو من الكاذبين)){٣} بۆ سەلماندنی ئەو بۆچونەشمان بەئێستاشەوە موسڵمانان پشت بەستو بەهزر و بۆچونی خۆیان بەبێ ئەوەی هیچیان دیبێت {شاهێدی – گەواهی – شایەتی} دەدەن و دەڵێن: (أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا رسول الله) واتا: شاهێدی دەدەم هیچ خوایەک نیە جگەلە اللە، موحەمەدیش پەیامهێنەری خودایە{٤} لەبەر ئەوە پێویستە هەمووان بۆ گەیشتن بەڕاستیەکان، بێ ترس و سۆزداری بەهزری خۆمان بیربکەینەوە و بەهێمنی بڕوانینە فەرمایشتەکانی خودا و لێکدانەوەیان بۆبکەین، بۆ نموونە کەکاتێک خودای گەورە بۆخۆی لەقورئاندا ئەوانەی لەپێناوی سەرکەوتنی خودی خۆیدا کوژراون بەشەهید ناویان نەهێنێ و بەکوژراو هەژماریان بکات و بفەرمووێت: (کوژراوەکان) ئیدی پێویستە بپرسین بەکام یاسا و بنەما پیاوانی ئایینی کاتێک جەنگاوەرەکانیان بەکوشت دەدەن پێیان دەڵێن شەهید؟! ئایە جەنگاوەرەکانی پیاوانی ئایینی ئێستا، لەهاوەڵەکانی پێغەمبەر پایەدار و گەورەترن؟ تابەکوشتنی جەنگاوەرانی پیاوانی ئایینی بووترێت شەهید و بەکوشتنی هاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلامیش بوترێت کوژراوەکان؟ بۆنموونە و سەلماماندنی ئەوەی ئاماژەمان پێداوە ئەم ئایەتە وەردەگرین کەفەرمایشتی خوایە: ((ولا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله أمواتا بل أحياء عند ربهم يرزقون)){٥} واتا (ئەوانەی لەڕێگای خوادا کوژراون بەمردوو هەژماریان مەکەن، ئەوانە زیندون و لەلایەن خوداوە بژێویان دەدرێتێ) ئەگەر مەبەست لێرەدا شەهید بوون بوایە یا خودای گەورە کوژرانی جەنگاوەرەکانی خۆی بەشەهید هەژمار بکردایە، ئەوا لەقورئاندا خودای گەورە بەم شێوەیە ئاماژەی پێدەدا ((ولا تحسبن الذين استشهدوا في سبيل الله أمواتا بل أحياء عند ربهم يرزقون)) لەبەر ئەوە زیاد کردنی وشەی شەهید بۆ ئەوکەسانەی دەکوژرێن لەڕێی خوادا، سەرپێچیە و لەهەمانکاتدا تانە دانیشە لەفەرمایشتی خوای گەورە، لەبەر ئەوەی خودا کەسی سەرپشک نەکردووە دەستکاری فەرمایشتەکانی بکات و کوژراو بکاتە شەهید.
خودای گەورە نەک لەسەر بەندەکانی بەڵکو لەسەر پێغەمبەری ئیسلامیش فەرموویەتی: ((ئەگەر پەیامهێنەر مرد یا کوژرا )) نەی فەرمووە ئەگەر پەیامهێنەر مرد یا شەهید بوو، بۆ سەلماندنی ئەم بۆچونەشمان، ئەم ئایەتە دەخەینە بەردیدەی خوێنەر ((وما محمد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل أفإن مات أو قتل انقلبتم على أعقابكم ومن ينقلب على عقبيه فلن يضر الله شيئا وسيجزي الله الشاكرين)){٦} لەم ئایەتەدا خوای گەورە تەنانەت کوشتنی پێغەمبەرەکەی خۆی بەشەهید هەژمار ناکات، بەڵکو دەفەرمووێت: ((أفإن مات أو قتل))واتا ئەگەر پەیامهێنەر {مرد یان کوژرا} بێگومان ئەگەر شەهید بوون… بوونی هەبوایە لای خودای گەورە ئەوا دەیفەرموو: ((أفإن مات أو أستشهد)) لێرەشدا دەکرێت بپرسیین بەکام یاسا پیاوانی ئایینی پلەی شەهید بوون دەبەخشنە جەنگاوەرەکانیان، لەکاتێکدا خودای گەورە ئەوپلەیەی نەبەخشیەوەتە پێغەمبەرەکەی خۆی؟ هەر بۆزانیاری یەکێکیش لەناوە جوانەکانی خودای گەورە – اسماء الله الحسنى (الشهید)ە.
لەقورئاندا چەندین جار بەچەندین واتا و شێوە وشەی شەهید بەکارهێنراوە وەک: (شهداء – شهيدا – استشهدوا – شهيدين – شهد – شهادة – فاستشهدوا – شاهدين – شاهدا)… تاد. بەڵام هیچ کام لەم وشانە لەنێو ئایەتەکاندا بەواتای کوشتنی مرۆڤەکان و شەهید بوونیان نەهاتووە، بەو واتایەی پیاوانی ئایینی ئاماژەی پێدەدەن، بۆ سەلماندنی ئەم بۆچونەشمان چەند ئایەتێک وەک نموونە دەهێنینەوە کەئەو وشانەی تێدا بەکار هاتووە، بۆ نموونە: خوای گەورە لەم ئایەتەدا دەفەرمووێت: ((وليعلم الله الذين آمنوا ويتخذ منكم شهداء والله لا يحب الظالمين)){٧} لێرەدا وشەی شهداء بەواتای شەهید بون و کوشتن نایەت بەڵکو خودا باوەڕدارانی دەکاتە شاهێد لەسەر روداوەکان، نەک ئەوانەی باوەڕیان هێناوە دەیانکاتە شەهید، وەک هێندێک مێزەر لەسەران ئاماژەی پێدەدەن یا هێندێک سەرچاوەی لەمەڕ خۆمان وەک (تەفسیری ئاسان) لەنووسینی”بورهان موحەمەد ئەمین” لەدوای نۆزدەهەمین چاپیدا، لەتەفسیری ئەم ئایەتەدا نووسەر دەڵێت: ((تا بەپلەی شەهیدی بگەن)) لەم ئایەتەدا بەهیچ شێوەیەک باسی شەهید و پلەی شەهیدی نەکراوە نازانم نووسەر ئەم پلەی شەهیدیەی لەکوێوە هێناوە و خنیویەتیە ناو تەفسیری ئەم ئایەتەوە؟ ئەم شیکردنەوەی سەرەوەمان بۆ ئەم ئایەتە تەنها بۆچونی ئێمە نیە (محمد حسین الطباطبائي)یش لەکتێبەکەیدا (المیزان في تفسیر القرآن) هەمان تێڕوانینی هەیە و دەڵێت: (فالشهداء شهداء الأعمال وأما الشهداء بمعنى المقتولين في معركة القتال فلا يعهد استعماله في القرآن، وإنما هو من الألفاظ المستحدثة الأسلامیة){٨} وشەی (شهداء) لەم ئایەتەشدا هاتووە ((أم كنتم شهداء إذ حضر يعقوب الموت إذ قال لبنيه ما تعبدون من بعدي)){٩} لێرەشدا وشەی (شهداء) هیچ پەیوەندیەکی بەشەهید بوون و کوشتنەوە نیە، بەواتای ئامادە بوون دێت، واتا ئێوە ئامادەی (گیانەڵان – سەرەمەرگ)ی یەعقوب بوون کەبەکورەکانی گووت لەدوای من چی دەپەرستن، لەم ئایەتەشدا ((وكذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا)){١٠} وشەی شهداء لەم ئایەتەشدا بەواتای گەواهی دان دێت، واتا تائێوە ببنە شاهێد بەسەر خەڵکیەوە، ئەم جۆرە شاهێدی دانە لەیاسادا پێی دەوترێت شهادة حجیة، وە وشەی شهيدا لەهەمان ئایەتدا بەواتای شاهێد دێت، ئایەتەکەش بەم واتایە دێت: پەیامبەریش دەبێتە شاهێد لەسەرتان، واتا لەم ئایەتەدا هەردوو وشەی ( شهداء و شهيدا ) هیچ پەیوەندیەکی نیە بەکوشتن و شەهید بوونەوە، لەشیکردنەوەی ئەم ئایەتەدا بۆمان دەردەکەوێت کەپێغەمبەر شاهێدە لەسەر میلەتەکەی و شاهێدیشە لەسەر شاهێدەکانی میلەتەکەی، ئەم تێروانینەی ئێمە بەزمانی قورئان واتا بەعەرەبی ئەم واتایە دەبەخشێت: (أن الرسول هو الشهيد على أمته وهو الشهيد على شهداء الأمم)، لەم ئایەتەشدا ((يا أيها الذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهداء لله ولو على أنفسكم)){١١} لێرەشدا وشەی شهداء بەواتای گەواهی دان دێت، واتا چاودێری بکەن و دادوەرانە شاهێدی خودابن ئەگەر لەسەر خۆشتان بێت، بەهەمان شێوە لەم ئایەتەشدا ((شهر رمضان الذي أنزل فيه القرآن هدى للناس وبينات من الهدى والفرقان فمن شهد منكم الشهر فليصمه)){١٢} وشەی شهد هاتووە، بۆزانیاری لەخوێندنەوەدا بە(شەهیدە) دەخوێنرێتەوە و بەواتای بینیین دێت، ئەم وشەیەش لەم ئایەتەدا هیچ پەیوەندیەکی بەکوشتن و شەهید بوونەوە نیە، بەهەمان شێوە لەم ئایەتەی خوارەوەشدا وەک رێنمایی لەسەر قەرزکردن بەزمانی قورئان ئاماژە بە وشەی استشهدوا و الشهداء کراوە، بەڵام هیچ پەیوەندیەکی بە شەهید بوون و شەهیدەوە نیە، ((يا أيها الذين آمنوا إذا تداينتم بدين إلى أجل مسمى تادەگاتە… استشهدوا شهيدين من رجالكم فإن لم يكونا رجلين فرجل وامرأتان ممن ترضون من الشهداء)){١٣} لەم ئایەتەدا وشەی ” استشهدوا شهيدين” بەواتای دوو کەس بکەنە شاهێد، وە وشەی “من الشهداء” بەزمانی قورئان بەم شێوەیە دەخوێنرێتەوە (شوهەداء) بەڵام واتای (شاهێدەکان) دەبەخشێت نەک شەهیدەکان، واتای ئەم ئایەتە بەکوردی بەم شێوەیە دێت: {دووشاهێد بگرن لەپیاوەکانتان، ئەگەر دوو پیاو دەست نەکەوت، پیاوێک و دوو ئافرەت}…تاد. لەم ئایەتەشدا ((حتى إذا ما جاءوها شهد عليهم سمعهم وأبصارهم وجلودهم بما كانوا يعملون)){١٤} لێرەشدا وشەی (شهد) بەعەرەبی بە(شەهیدە) دەخوێنرێتەوە و بەواتای گەواهی دان دێت کەگوێ و پێست و چاو گەواهی دەدەن، لەم ئایەتەشدا وشەی(شهداء) هاتووە ((والذين يرمون المحصنات ثم لم يأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم ثمانين جلدة ولا تقبلوا لهم شهادة أبدا وأولئك هم الفاسقون)){١٥} بەڵام بەواتای گەواهی دان هاتووە لەسەر زینا، وەهیچ پەیوەندیەکی بەشەهید بوونەوە نیە، واتای ئەم ئایەتەش بەم شێوەیە دێت: (ئەوانەی بوهتان بۆ ژنانی داوێن پاک دەکەن و دواتر چوار شاهێد ناهێنن، هەشتا شەلاقیان لێ بدەن و هەرگیز شایەتیان لێوەرمەگرن)) لێرەدا کاتێک دەفەرموێت: (لم يأتوا بأربعة شهداء) مەبەستی لەچوار کەسی کوژراو نیە بیهێنن، بەڵکو مەبەستی لەچوار کەسی زیندوە شاهێدی واتا گەواهی ئەو زینایە بدەن، بۆبەرچاو رونیش ئەم ئایەتە وەردەگرین: ((والله على كل شيء شهيد)){١٦} لەم ئایەتەدا خودای گەورە بۆخۆی دەفەرموێت: من شاهێدی هەموو شتێکم، واتا شاهێدە و ئاگادارە نەک شەهیدە بەو واتایەی هێندێک لەهزریاندا جێگیر بووە، بەڵگەش بۆ ئەوە ئەم ئایەتە وەردەگرین: ((وداوود وسليمان إذ يحكمان في الحرث إذ نفشت فيه غنم القوم وكنا لحكمهم شاهدين)){١٧} لەم ئایەتەدا خودای گەورە بۆ خۆی شاهێدی دەدات بۆ داود و سلیمان: لەسەر ئەو بڕیارەی داود و سلیمان دایان لەسەر کێڵگە کوشتوکاڵیەکە، تەنانەت قورئان لەسەر زمانی (عیسای کوڕی مەریەم)ەوە دەفەرموێت: ((وكنت عليهم شهيدا ما دمت فيهم فلما توفيتني كنت أنت الرقيب عليهم وأنت على كل شيء شهيد)){١٨} ئەم ئایەتە کەفەرمایشتی خودایە، عیسای کوڕی مەریەم بەخودا دەڵێت: (وكنت عليهم شهيدا ما دمت فيهم) واتا من شاهێد بووم لەسەریان کاتێک لەناویاندا بووم، کاتێک منت مراند تۆ بویتە چاودێر، دواتر بەخودا دەڵێت: (وأنت على كل شيء شهيد) واتا تۆ شاهێدی بەسەر هەموو شتەکانەوە، لێرەدا خودا بۆخۆی گەواهی دەدا کە چاودێرە و شاهێدە بەسەر هەموو روداوەکانەوە، ڕەنگە هێندێک بپرسن و بڵێن خودای گەور بۆخۆی ئاگاداری هەموو شتەکانە، هەر خۆشی دەفەرمووێت: ((والله على كل شيء شهيد)){١٩} ئیدی شاهێدی خەڵکی دیکەی بۆ چیە؟ یابۆ پێغەمبەری ئیسلام دەنێرێت تا شاهێدی بدات لەسەر مرۆڤەکان؟ وەک لەم ئایەتەدا هاتووە: ((يا أيها النبي إنا أرسلناك شاهدا ومبشرا ونذيرا)){٢٠} واتا ئەی پێغەمبەر ئێمە ئێوەمان ناردووە شاهێد و مژدەدەر و ترسێنەرن، لەئایەتێکی دیکەدا خودای گەورە بەبەندەکانی دەفەرموێت: من پێغەمبەرم ناردووە شاهێد بێت لەسەرتان، وەک لەم ئایەتەدا هاتووە: ((إنا أرسلنا إليكم رسولا شاهدا عليكم)){٢١} تەنانەت داوا لەمیلەتەکەشی دەکات ببنە گەواهی دەر واتا شاهێد بەسەر خەڵکیەوە و پێغەمبەریش دەکات بەشاهێد بەسەریانەوە وەک لەم ئایەتەدا هاتووە: ((وكذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا)){٢٢} ئەم پرسیارە دروستە و خوێندنەوەی زۆر هەڵدەگرێت، بەڵام بەدروستی نابینم کاتی خوێنەر بگرین چونکە مەبەستی ئێمە ورژاندنی ئەم پرسیارانە نیە، بەڵکو مەبەستمانە هەمووان بەو راستیە بگەین کەبەهیچ شێوەیەک خودا لەقورئاندا باسی لەشەهید بوون نەکردووە وەک ئەوەی هێندێک ئاماژەی پێدەدەن، لەم ئایەتەشدا ((أنعم الله عليهم من النبيين والصديقين والشهداء والصالحين)){٢٣} خوای گەورە لێرەدا کەدەفەرموێت( الشهداء) مەبەستی لەوکەسانەیە کە شاهێدن لەسەر کەسەکان، ئەگەر ئێمە باوەڕ بەقورئان بکەین و پشتی پێببەستین ناتوانیین بەکەس بڵێین شەهید ئەگەر لەژیاندا نەبێت، بۆنمونە لەسەر ئەم ئایەتە، کەهێندێک لەپیاوانی ئایینی پشتیان پێبەستووە پرسیارێک دەکەین، ئایە پێغەمبەری ئیسلام، نازناوی پێغەمبەری وەرگرت دوای مردنی؟ یالەژیانیدا بوو، بێگومان ئەو نازناوەی پێدرا لەژیاندا بوو، بەهەمان شێوە پێغەمبەرەکانی دیکەش لەژیاندا بوون خودا بەپێغەمبەر ناودێری کردوون، ڕاستگۆکانیش لەژیاندا بوون پێیان وتراوە الصدقیین، شاهێدەکانیش بەهەمان شێوە لەژیاندا بوون، کەپێیان وتراوە الشهداء، بۆزانیاری زیاتر لەسەر تەفسیری ئەم ئایەتە و گەیشتن بەڕاستی، دەتوانن سوود لەم سەرچاوەیە وەربگرن تەفسیری المنار{٢٤} وەهەروەها (شيخ محمد بن صالح العثيمين)یش لەتەفسیریدا بۆ ئەم ئایەتە دەڵێت: ((شهداء استشهدهم الله سبحانه وتعالى على الخلق فهم يشهدون بالحق ويشهدون على الخلق، ثم نقول أيضا هذه الأمة شهداء على الناس عموما، لقوله تعالى: (وكذلك جعلناكم أمة وسطا لتكونوا شهداء على الناس)) هەروەها شێخ (علي الفضل بن الحسن الطبرسي) لە کتێبەکەیدا (مجمع البیان في تفسیر القرآن) لەتەفسیری ئەم ئایەتەدا لێکدانەوە بۆ وشەی(والشهداء) کردوە و دەڵێت: ((سمي الشهيد شهيدا لقيامه بشهادة الحق على جهة الاخلاص، واقراره به ودعائه اليه حتى قتل. وقيل: انما سمي شهيدا لأنه من شهداء الآخرة على الناس، وانما يستشهدهم الله بفضلهم وشرفهم، فهم عدول الاخرة عن الجبائي)){٢٥} هەروەها دەتوانن سوود لە لێدوانی بیر مەندی ناسراوی ئیسلامی (دكتور محمد شحرور) وەربگرن کەبەشێوەیەکی ئەکادیمی و بەبەڵگەوە لەسەر ئەم ئایەتە رونکردنەوەی داوە و سەلماندویەتی لەم ئایەتدا وشەی الشهداء بەواتای شەهید نایەت.
بۆ سەلماندنی ئەوەی ئاماژەمان پێداوە کەخوای گەورە هیچ کوژراوێکی بەشەهید هەژمار نەکردووە، تەنانەت ئەوانەی لەرێگای سەرکەوتنی خۆشیدا کوژراون هەر بەکوژراو ناودێری کردوون، ئەم ئایەتە وەک بەڵگە دەخەینە روو: ((يقاتلون في سبيل الله فيقتلون ويقتلون)){26} واتا {ئەوانەی لەڕێگەی خوادا دەجەنگێن دەکوژن و دەکوژرێن} بێگومان ئەگەر لەقورئاندا پلەی شەهید و شەهید بوون، بوونی هەبوایە، بەو واتایەی پیاوانی ئایینی ئاماژەی پێدەدەن ئەوا خوای گەورە دەیفەرموو: (( فيقتلون ويستشهدون ))، لەگەڵ ئەوەدا سەدان فەرموودەی سەیر و سەمەرە دروستکراوە لەسەر پێگەی شەهید و شەهید بوون، ئەو فەرموودانەش هەر هەمووی دروستکراوی پیاوانی ئایینی و فەرموودە نووسانن بۆ بەرژەوەندی تایبەت و هاندانی جەنگاوەرەکان کاتی خۆی هۆنیویانەتەوە بەبێ هیچ بنەمایەک، کێشەکە لەوەدایە بەئێستاشەوە بازرگانانی ئایینی سوود لەو فەرموودانە وەردەگرن بۆ هاندان و فریودان و گەمژاندنی جەنگاوەرەکانیان تابۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندی خۆیان بەکوشتیان بدەن، لەکاتێکدا هیچ کام لەو فەرموودانە پشت بەستوو نیە بەهیچ پەیامێکی خوای گەورە، هیندێکیش لەوو فەرموودانە دژبەیەکن، لەبەر کات نەگرتنی خوێنەر تەنها دوو فەرمودە وەردەگرین وەک نموونە، یەکەمیان فەرموودەی (ئیمامی مسلم)ە گوایە پێغەمبەری ئیسلام لەسە شەهید بوون فەرموویەتی: ((عن أبي هريرة قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: من قتل في سبيل الله فهو شهيد، ومن مات في سبيل الله فهو شهيد، ومن مات في الطاعون فهو شهيد، ومن مات في البطن فهو شهيد، والغريق شهيد.)){٢٧} ئیمامی بوخاریش لەفەرمودەیەکدا دەڵێت: لەشەڕی بەدردا لەسەر کوژراوەکانی ئەو جەنگە پێغەمبەری ئیسلام لەوەڵامی ئەبو سوفیاندا بەم شێوەیە فەرموویەتی: ((فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: قم يا عمر فأجبه، فقل: الله أعلى وأجل، لا سواء، قتلانا في الجنة وقتلاكم في النار)){٢٨}{29} واتا کوژراوەکانمان لەبەهەشتن وکوژراوەکانتان لەدۆزەخن، بەپێی بۆچونی فەرموودە نووسان و بازرگانانی ئایین بێت دەبوایە بووترایە: ((شهداؤنا في الجنة وقتلاكم في النار)) تێروانین و سەرنج لەسەر دووفاقەیی و جیاوازی ئەم دوو فەرموودەیە بۆ پیاوانی ئایینی بەجێدەهێڵین کەباوەڕ بەکامەیان بکەیین؟.
ئەوەی گرنگە و جێگەی سەرنجە بەپێی ئەوو رێنمایانەی لەشەریعەتی ئیسلام و سەرچاوەکانی ئیسلام و فەرموودەکاندا هاتووە، ئەوەی موسڵمان نەبێت گەر لەپێناوی پاراستنی خاکی موسڵمانیشدا یا لەپێناوی پاراستنی خاکی خۆیدا یا لەپێناوی پاراستنی هەرپیرۆزیەکی دیکەدا خۆی بدات بەکووشت نەک هەرشەهید نیە، بەڵکو کافرە و جێگەی دۆزەخە، بۆ سەلماندنی ئەمەش بەسەرهاتی چۆنیەتی کوشتنی (قزمان بن الحارث) وەردەگریین، ئەم کەسە دانیشتووی شاری (يەثرەب – مەدینە) بووە، لەشەڕی (ئوحد)دا بەژداری شەڕەکەی نەکردووە لەبەر ئەوەی باوەڕی بەئیسلام نەبووە، وەک لەسەرچاوە ئیسلامیەکاندا هاتووە دەوترێت (جو) بووە،
کاتێک تیر هاوێژەکانی ئیسلام شوێنی خۆیان بەجێدەهێڵن بۆ تاڵانی، لەپشتەوە (خالیدی کوڕی وەلید) پێش موسڵمان بوونی هێرشیان دەکاتە سەر، دەرئەنجام لەشکری ئیسلام دەشکێت و رادەکەنە سەر شاخەکان، قزمانی کوڕی حارث کاتێک دەبینێت شاری مەدینە پیاوی تیانەماوە، هێندێکیان لەشەرن و هێندێکیشیان خۆیان شاردۆتەوە، ئەوەی ماوەتەوە تەنها ئافرەتانن، بڕیار دەدات بەرگری لەشارەکەی و میلەتەکەی و شەرەفی ئافرەتانی شارەکە بکات، روبەڕویان دەبێتەوە و ئازایانە دەجەنگێت، وەک لەسەرچاوەکانی خودی ئیسلامدا هاتووە شەش حەوت کەس لەهێرش بەران دەکوژێت، پاشان بریندار دەبێت و دەمرێت، لەهێندێک سەرچاوەشدا دەوترێت گوایە لەبەر ئازاری برینەکەی خۆی کوشتووە، کاتێک پێغهمبهری ئیسلام ههواڵی کوشتنی قزمان دەبیستێت دەڵێت: ((ئهمه بەڵگەی ئهوهیه که من لهسهر حهق شهڕ دهکهم، خوداش کافرهکانی بۆ خزمهتکردنی ئیسلام داناوە (قزمان)یش شههید نییه، بهڵکوو کافره و جێی دۆزخه، چونکە ئیسلام نەبووە)) بۆسوود وەرگرتن و زانیاری زیاتر لەسە ئەم روداوە دەتوانن سوود لەم دووسەرچاوەیە وەربگرن{30}{31} ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری ئیسلام لەسەر قزمان بن الحارث بەڵگەیەکی دیکەیە و پێمان دەڵێت: هەرکەسێک موسڵمان نەبێت بەرگری لە خاکی موسوڵمانان یا نیشتیمانی خۆی و شەرەفی بکات و بکوژرێت کافرە و دەچێتە دۆزەخەوە، بەپێی ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری ئیسلام و شەریعەتی ئیسلام بێت ئەو سەرباز و پێشمەرگە کریستان و کاکەی و زەردەشتی و ئێزیدیە کوردانەی لەم نیشتیمانەدا گیانیان کردۆتە قوربانی بۆ پاراستنی خاک و شەرفیان و هەموو ئەوانەی دیکەش کەموسوڵمان نین، نەک هەر شەهید نیین بەڵکو کافر و دۆزەخیشن… ئێمە هەرچەندە وەک ئاماژەمان پێداوە باوەڕمان بەو شەهید بوونە نیە کەهێندێک لەپیاوانی ئایینی سەربەخۆ بێ پشت بەستن بەقورئان دایان هێناوە، بەڵام بەدروست و پێویستی دەبینین بۆ لابردنی جیاوازی ئایینی و بەرز راگرتنی هەڵوێستی مەردانەی ئەوبەڕیزانەی گیانیان بەخشیوە لەپێناوی پاراستنی ئەم نیشتیمانەدا بەموسڵمانان و ئاینەکانی دیکەوە، لەبری بەکارهێنانی وشەی شەهید، هەرهەموویان بە (نەمر) ناودێر بکرێن، لەبەر ئەوەی ئەوانەی لەڕێگای پاراستنی نیشتیماندا گیانیان بەخشیووە هەر نەمرن و بەنەمری ماونەتەوە و دەمێننەوە.
لەسەرەتادا ئاینزاکان بۆ دەستەبەرکردنی جەنگاوەر و هاندانیان بۆ شەرکردن وشەی شەهیدیان داهێنا، وەسەدان مژدەی سەیرو سەمەریان هۆنیەوە بۆ ئەو کەسانەی شەهید دەبن، لەسەرەتادا ئەم داهێنانە سودێکی کاریگەری هەبوو لەجەنگەکاندا، بەڵام دواتر بازرگانانی ئایین هێندە گرنگیان بەپێگەی شەهیددا بۆ بەدەست هێنانی جەنگاوەر، تاکار گەیشتە ئەوەی موسڵمان موسوڵمان بکوژێت بۆ بەدەستهێنانی پلەی شەهید بوون، بەئێستاشەوە ئەوەتا بەناوی خوداوە شیعەکان سونەکان دەکوژن و سونەکانیش بەهەمان شێوە شیعەکان دەکوژن بەکوژراوی هەردوو کیشیان دەڵێن شەهید، داعشەکانیش بەهەمان شێوە دەکوژن و دەکوژرێن و لەمردن سڵناکەنەوە گوایە شەهید دەبن، سەیر لەوەدایە ئەوانەی دەکوژن و دەکوژرێن هەر هەموویان نوێژدەکەن و سوژدە بۆ خوا دەبەن، بەڵام لەپێناوی بەدەست هێنانی پلەی شەهیدبوندا و سەرکەوتنی خواکەیان یەکتری دەکوژن لەکاتێکدا هەر هەمووشیان یەک خوا دەپەرستن، گرنگی دان بەشەهید بوون و پیرۆزی پێگەی شەهید بوون لەئیسلامدا وای کردووە ئێستا موسڵمانان هەر هەموویان یەکتری دەکوژن لەپێناوی شەهید بووندا، لەکاتێکدا کەس نازانێت خوای گەورە پشتگیری کامیانە؟، ئایە لەگەڵ شیعەدایە یالەگەڵ سونە، لەگەڵ سەلەفیەکانە یا وەهابیەکان، لەگەڵ حزب اللە یا ئیخوان، لەگەڵ أنصار اللەیە یا داعشەکان، لەگەڵ الأحمدیین یا بوکوحرام، لەگەڵ رێکخراوی قاعدەیە یا بەرەی نوصرەیە یا لەگەڵ بزوتنەوەی طالبانە، یالەگەڵ سعودیەیە یا ئێران، من وەک خودی خۆم دڵنیام لەوەی خوای گەورە بێبەریە لەهەموویان لەبەر ئەوەی ئەمانە هەر هەموویان دروستکراوی بازرگانانی ئایینن بۆ بەدەست هێنانی بەرژەوەندی تایبەت، پێگەی شەهیدیشیان قۆستۆتەوە بۆ هەڵخەڵەتاندنی خەڵکی و دەستەبەرکردنی جەنگاوەر.
لەکۆتاییدا ئێمە وەک کەسێکی باوەڕدار بەخودای پایەدار، روو دەکەمە پیاوانی ئایینی و مێزەر لەسەران دەڵێم: تکاتان لێدەکەم لەژێر رەشماڵی ئیسلامدا بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆتان بەناوی بەرگری کردن لەخوداوە، گەنجە ساویلکەکانمان هەڵمەخەڵەتێنن و بەکوشتیان مەدەن، چونکە خودای راستەقینە پێویستی بەکەس نیە بیپارێزێت زۆر لەوەش گەورەتر و مەزنترە بۆسەرکەوتنی خۆی بەرتیل و بەخشیش بدات بەبەندەکانی و بڵێت: گەر لەپێناوی سەرخستنی مندا دەستی خۆتان سووربکەن بەخوێنی یەکتری و براکانی خۆتان بکوژن ئەوا شەراب و حۆری پەردە نەدڕاوتان دەدەمێ… ئێوەش باوەڕدارانی دڵپاک تکاتان لێدەکەم تکا… رێز لەفەرمایشتەکانی خودای خۆتان بگرن نەک لەرێنمایی مرۆڤەکان، بەهزری خۆتان بیر بکەنەوە نەک بەهزری خەڵکانی دیکە، کەکاتێک خودای گەورە کوشتنی پێغەمبەر و هاوەڵەکانی بەشەهید هەژمار نەکات، پێمان ناڵێن بەکام هزر ئێوە یەکتری دەکوژن لەپێناوی شەهیدبوندا؟ خودای گەورە هەموو بەندەکانی خۆی خۆش دەوێت حەزدەکات هەموو بەندەکانی بە ئاشتی و خۆشی بژین نەک خوێنی یەکتری بڕێژن.
{١} القرآن الکریم، سورة{النحل-هەنگ } {الآیة- ٨٩}
{٢} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -١٤٣}.
{٣} القرآن الکریم، سورة { یوسف } {آیة -26}.
{٤} شيخ الجليل الأقدم الصدوق أبي جعفر محمد علي بن الحسين بن بابويه القمي، التوحید، الناشر دار المعرفة للطباعة و النشر، بیروت- لبنان، صحیفة 240.
{٥} القرآن الکریم، سورة { آل عمران } {آیة -١69}.
{٦} القرآن الکریم، سورة { آل عمران } {آیة -١44}.
{٧} القرآن الکریم، سورة { آل عمران } {آیة -١٤٠}.
{٨} العلامة السید محمد حسین الطباطبائي، المیزان في تفسیر القرآن، الجزء الرابع، منشورات الأعلمي للمطبوعات، بیروت- لبنان، الطبعة الأولی، صحیفة ٣١.
{٩} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -١33}.
{١٠} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -١٤3}.
{١١} القرآن الکریم، سورة { النساء } {آیة -135}.
{١٢} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -185}.
{١٣} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -282}.
{١٤} القرآن الکریم، سورة { فصلت } {آیة -20}.
{١٥} القرآن الکریم، سورة { النور } {آیة -٤}.
{١٦} القرآن الکریم، سورة { البروج } {آیة -٩}.
{١٧} القرآن الکریم، سورة { الأنبیاء } {آیة -78}.
{١٨} القرآن الکریم، سورة { المائدة } {آیة -117}.
{١٩} القرآن الکریم، سورة { البروج } {آیة -٩}.
{٢٠} القرآن الکریم، سورة { الأحزاب } {آیة -45}.
{٢١} القرآن الکریم، سورة { المزمل } {آیة -15}.
{٢٢} القرآن الکریم، سورة { البقرة } {آیة -143}.
{٢٣} القرآن الکریم، سورة { النساء } {آیة -69}.
{٢٤} السید محمد رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم، الجزء الخامس، الطبعة الأولی، مطبعة المنار، شارع درب، مصر، صحیفة 240.
{٢٥} علي الفضل بن الحسن الطبرسي، مجمع البیان في تفسیر القرآن، الجزء الثالث، دار المعرفة للطباعة ولنشر، الطبعة الثانیة، صحیفة ١١٢.
{٢٦} القرآن الکریم، سورة { التوبة } {آیة -11١}.
{٢٧} صحیح مسلم، للأمام أبي الحسین مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیري النیسابوري، دار السلام للنشر والتوزیع، شارع الأمیر، المملکة العربیة السعودیة، الطبعة الثانیة، کتاب الإمارة، باب بیان الشهداء ، صحیفة 856، رقم الحدیث 1915.
{٢٨} لآبن هاشم، السیرة النبویة، الجزء الثالث، الناشر، دار الکتاب العربي، بیروت- لبنان، الطبعة الثالثة، صحیفة 56.
{٢٩} أبي عبداللە محمد بن أسماعیل البخاري، صحیح البخاري، دار أبن کثیر للطباعة والنشر و التوزیع، دمشق- حلبوني و بیروت، برج أبي حیدر، الطبعة الأولی، کتاب التفسیر، باب إذ یبایعونک تحت الشجرة، صحیفة، 1221، رقم الحدیث 4844.
{30} دکتور موسی شاهين لاشين، فتح المنعم شرح صحیح مسلم، کتاب الایمان، الجزء الأول، الطبعة الأولی، دار الشرق، بیروت، لبنان، باب لایدخل الجنة الا نفس مسلمة وإن اللە يٶید هذا الدین بالرجل الفاجر، حدیث ١٩١، صحیفة ٣٦٥.
{31} شهاب الدین أبي الفضل أحمد بن علي بن محمد، الأصابة في تمیز الصحابة، المجلد الثالث، الجزئین الخامس و السادس، دار لاکتب العلمیة، بیروت- لبنان، باب – ق- ز، حدیث ٧١٠١ صحیفة ٢٤٠.
