بەهرۆز جەعفەر: عێراق لە نێوان گەندەڵی و بەرزی داهاتی نەوتدا.
ئایا بەغدا یان هەرێمی کوردستان سود لە دەرفەتەکە وەرئەگرێت؟
لە ڕووە ئابورییەکەوە، یەکێک لە بنەماکانی ئاستی گەشەکردن بریتییە لە: بەرهەمی گشتی ناوخۆیی (GDP)، وەکو تێکڕای بەهای گشتی ئەو کاڵاو شمەکانەی دەوڵەت لە مەدای ساڵێکدا بەرهەمی ئەهێنێت. عێراق بەرهەمێکی ئەوتۆی نییە جگە لە نەوت. بە تێکڕا (96٪) ی ئابوری لە وڵاتەکە پشت بە داهاتی نەوت ئەبەستێت. ئیمڕۆکەش، بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی وزەو جەنگی ڕووسیاو ئۆکرایناوە، سەمەرەیەکی کاتیی ڕوویداوە، کە ئاستی ئابوری عێراق! بە بڕی (9.3٪) زیادیکردووە. لە کاتێکدا ئەڵمانیا وڵاتێکی گەورەو دیموکراسی و خاوەن بەهێزترین ئابوریی ئەوروپایە گەشەی ئابوری تیایدا (3.2٪) پاشەکشەی کردووە. عێراق، لە ڕیزی دوا دواوەی ئەو وڵاتانەیە کە گەندەڵی و بەهەدەردان تیایدا گەیشتۆتە لوتکە. لە ماوەی (19) ساڵدا لە داهاتی نەوت (1) تریلیۆن دۆلاری دەستکەوتوە، لەو بڕە (365) ملیار دۆلاری دیار نەماوەو بەهەدەردراوە! ئەوەش لە ژێر ناونیشانی وەبەرهێنان و پرۆژەی وەهمی جۆراوجۆردا.
بەگشتی، دەوڵەتەکە، لە هەموو بوارەکاندا لە دوای دواوەیە. دەرفەتەکەی ئەوەیە لە (2022) دا عێراق لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی پلەی یەکەمی هەیە لە گەشەی ئابوریی داو، نزیکە لەوەی لە ئاستی جیهاندا پلەی دووەم وەربگرێت، بەهۆی بەرزی ئاستی ئەو پارە خەیاڵییەی دەستی کەوتوە لەم ساڵەدا! ئایا عێراق ئەتوانێت سوود لەم دەرفەتە وەربگرێت، خێرا چاکسازی بکات و ژێرخانێکی بەهێز بونیاد بنێت؟
یەکەم / بە هەدەردان و گەندەڵی
وەزیری پێشوی دارایی پڕۆفیسۆر “عەلی عەلاوی” کە لە (16 ی ئابی 2022) دەستی لەکارکێشایەوە، ئەڵێت: مانگانە تەنها لە سێکتەری گومرکدا (6- 7) ملیار دۆلار دیار-نا-مێنێت! ئەمە هۆیە سەرەکییەکەی زانیاری پێدانی نا ڕاست و ڕاپۆرتی دژیەکە لە نێوان گومرکەکان و بانکی مەرکەزیی، هەروەها چاودێری دارایی و گومرکدا. کلیک لەسەر هەر فۆڵدەرێکی حکومەتەکە بکەیت پڕە لە ڤایرۆس و گەندەڵی، بە پێی لیژنه‌ی ده‌ستپاكی په‌رله‌مانی عێراق مانگانه (200) ملیار دینار گەندەڵی له به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی هاووڵاتیان ئه‌نجام ده‌درێت. لە راپرسییەکدا کە کۆمپانیای گالوپی ئەمریکی ئەنجامی داوە بۆ ساڵی 2021 -2022، ریزبەندی توڕەترین خەڵکی جیهان خراوەتەڕوو، کە تیایدا عێراق پلەی سێیەمی گرتووە لەسەر ئاستی جیهانیدا.
لە عێراق، نا-هاوسەنگییەکە زۆر قەبەیە، (13) ملیۆن ژن لە تەمەنی ئەوەدان کاربکەن، کەچی کەمتر لە (1) ملیۆن کار ئەکەن. لە کاتێکدا (2022) بەو ساڵە ناو ئەبرێت کە لە مێژووی عێراقدا وێنەی نەبوە بەهۆی بەرزی داهاتەکەیەوە، کەچی لەم ساڵەدا، زۆربەی ئەو پارانەی دەوڵەت خەرجی کردوە هیچ داهاتێک بەدوای خۆیدا ناهێنێت لە داهاتوودا. لە نێوان (60 ٪ بۆ 70٪) ی داهاتی عێراق بۆ مووچەو بودجەی تەشغیلی (Operating budget) ە. لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دووپاتی ئەکاتەوە کە نزیكه‌ی (300) هه‌زار فه‌رمانبه‌ری بندیوار له‌عێراقدا بوونیان هه‌یه!
بە هەدەردانەکە هەر لە بواری داهات و بانک و پارەی کاشدا نییە. بەڵکو گروپ- گروپ، پێڕ- پێڕ دەستیان تێکەڵ کردووە بەدەر لە یاساو جیا لە حکومەت خەریکی نەوت فرۆشتن و تەنکەر پڕکردن و بۆڕی کون کردنن! ئەوەش لە ڕێگای بەرپرسانی کۆمپانیای نەوتی باشور و کۆمپانیای نەوتی باکورەوە، کە هەر لەگەڵ گەیشتنی سەرۆکوەزیرانی نوێ “شەیاع سودانی” بۆ سەر کورسی دەستەڵات، هەندێکی لێ دەستگیرکردن.
دووەم/ بۆچی عێراق سود لە دەرفەتەکە نابینێت؟
بەگشتی، لە ماوەی (2004 بۆ 2022) ساڵانە بە ڕێژەی جیا جیا لە نێوان (25٪ بۆ 40٪) بودجەی گشتی عێراق بە فیڕۆ دراوەو دیار نەماوە! هەر یەکێک لە لایەنە سیاسییە عێڕاقییەکان و گروپە میلیشیاکان فەرمانگەکانی دەوڵەت و وەزارەتەکان وەک غەنیمەیەک ئەبینن بۆ خۆیان: کە چەندیان تیا دەست ئەکەوێت! لە دەرەوەی هێزی دەوڵەت هێزی دیکە هەیە، جۆرێک لە دوو دەوڵەتی هەیە، دەوڵەتی فەرمی و دامەزراوە دەستورییەکان و دەستەڵاتی جێبەجێکردن هێزی لە بەردەستدا نەبوەو نییە بۆ بەرگری کردن لە خۆی و لە سامان و سەروەری دەوڵەت.
فاکتەرێکی گرنگتر و گەورەتر، لە ڕووی نا چونیەکی سیاسییەوەیە: گەورەترین هێزی جەماوەری و سیاسی “ڕەوتی سەدر” ە لە دەرەوەی هاوكێشەکان تەماشا ئەکەن! کورد لە بەسرەو نەجەف و زیقار و ئەنبار هیچ کورسییەکی پەرلەمانی نییە و، هیچ ئاگاییەکی لە دەوڵەتەکە نییە. شیعە لە هەولێرو سولەیمانی و موسڵ و دهۆک و سەڵاحەدین و ئەنبار هیچ کورسییەکی پەرلەمانی و هیچ ئاگاییەکی ئەوتۆی نییە. سووننە لە کوفەو کەربەلاو بابل و سولەیمانی هیچ کورسییەکی پەرلەمانی نییەو، هیچ ئاگایی و بەرپرسیارێتییەکیشی نییە. تەنانەت لە ناو خودی پایتەخت دا “بەغدا” بەری کەرخ شیعەو بەری “رەسافە” سووننیە و چونیەکی و ئاوێتەبونیێکی سیاسی نییە.
هەموو ئەمانە، وای کردووە کە “دەوڵەت” وەکو دامەزراوەی سیاسی و دەستوری و یاسایی بۆ بەدیهێنان و پارێزگاری کردن لە مافەکانی هاونیشتمانییان! بونی نەبێت. ئاسایش و سەقامگیریی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتی لە پەراوێزی پەراوێزەکاندا بێت. بۆ نمونە، عێراق لە ساڵی (1927) ەوە نەوتی خۆماڵی کردوەو، لایەنی کەمی (80) ساڵ ئەزمونی لە بواری بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەکاندا هەیە. کەچی بە پێی ڕاپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی لە هەر سەرە کاتژمێرێکدا لە عێراق بایی (290) هەزار دۆلار گاز ئەسوتێت و بەخۆڕایی بە فیڕۆ ئەچێت، لە ساڵێکدا ئەکاتە (2.5) دوو ملیارو نیو تەنها لە بە فیڕۆدانی گاز و سوتاندنیدا..عێراق بە پلەی چوارەم دێت لە سوتاندنی گازدا! ڕووسیاو ئەمریکاو چین و هیند گاز ئەسوتێنن چونکە پیشەسازیی گەورەو کارخانەی گەورەیان هەیە، عێراق بۆچی؟ ئەمەش کارەساتی ژینگەیی بەدوای خۆیدا هێناوە. پیسبونی ژینگەو گۆڕانی کەشوهەوا لێکەوتەی ترسناکی وەکو بێ ئاویی و بێ خۆراکی بەدوای خۆیدا هێناوە. بۆیە ئەم پرسە یەکێکە لە هەرە تۆپیکە سەرەکی و مەترسییدارەکانی جیهان، ئێستا لە (2022) دا (40٪) خاکی عێراق تووشی بە بیابانبون بوەتەوە.
ئەمەی سەرەوە عێراق بو! دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری ئۆپیک، ڕۆژانە (4.6) چوار ملیۆن و شەش سەت هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم ئەهێنێت و، (3.3) سێ ملیۆن و سێ سەت هەزار بەرمیل نەوتیش/ لە ڕۆژێکدا هەناردەی دەرەوە ئەکات. تەماشای ولاتێکی وەکو چیک ژمارەی دانیشتوانەکەی (10.7) دە ملیۆن و حەوتسەت هەزار کەسە، فیلەندا ژمارەی دنیشتوانی هەشت هێندە کەمترە لە عێراق (5.5) پێنج ملیۆن و نیو کەسە، یەک دڵۆپ نەوتیان نییەو، گەشەی زانستی و ئابوریی و پەروەردەیی و کەلتوری و پیشەسازیی و داهێنانیان هەر بەرەو پێشە. تایلاند لە باشوری ئاسیا ژمارەی دانیشتوانەکەی ئەوەندەو نیوێک لە عێراق زیاترە (60) ملیۆن هاوڵاتییە، نمونەی ئێجگار بەرچاوە، گەشەی پیشەسازیی مۆدێرن و گەشتیاریی سەرچاوەی گەشەی بەردەوامی ئابوریی وڵاتەکەن.
سەرئەنجام: عێراق ناتوانێت سود لە دەرفەتەکە وەربگرێت، هەرێمی کوردستان چی ئەکات؟
بەپێی ئەو داتاو فاکتانەی لەسەرەوە بیرمان هێنانەوە، عێراق ئەو کاراکتەرە نییە کە بتوانێت سوود لە بەرزی نرخی نەوت و گەشەی ئابورییەکەی وەربگرێت. لەوەش گرنگتر ئەوەیە کە: ئەمە کۆتا دەرفەتە لە بەردەم عێراقدا، نە خاکەکەی، نە خەڵکەکەی دەرفەتی وەها نابینننەوە. ئەگەر عێراق سود لەم گەشە ئابورییە و ئەم داهاتە بەرچاوەی نەبینێت، بە کەرەستەکانی پێشوتر بەردەوامی بەخۆی بدات. ڕەنگە کارەساتی سروشتی یاخود جەنگ و ماڵوێرانی لە ئایندەدا ببێتە هۆی چۆڵبونی بەشێک لە خاکی عێراق و کۆچی جۆراوجۆر و، جەنگ و توندوتیژیی و بەریەککەوتنی تایەفی و… تادوایی.
بۆ هەرێمی کوردستان، تاکە هەنگاوی ستراتیژیی ئەوەیە، وانە لەو دۆخەی عێراق بەگشتی وەربگرێت. مەترسی و تەحەداکانی عێراق بۆخۆی وەربگێڕێت بۆ دەرفەت:
* عێڕاق ڕووبەرووی کارەساتی ژینگەیی بۆتەوە، هەرێمی کوردستان بە پێی ستانداردە زانستی و جیهانییەکان لە چەندین لاوە خەریکی پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکان و پشتێنەی سەوزایی و ڕیسایکلینی ئاو و، زیادکردنی باجی ژینگەیی و چاودێریی زیاتر بێت لەسەر کۆمپانیاو کارگەکان.
* عێراق مانگانە (6 -7) ملیار دۆلار لە گومرکەکاندا دیارنامێنێت، هەرێمی کوردستان چاودێرییەکی دارایی دوور لە دەنگە دەنگی میدیایی و موزایەدەی حیزبی بێمانا بە شێوەیەکی گشتگیر دروست بکات و، یەکیان بخات.
* عێراق هێزی میلیشیایی ڕۆڵی حکومەت و دامەزراوەکانی لاواز کردووە. هەرێمی کوردستان هێزی ئاسایش و پێشمەرگە یەک بخاتەوەو، دووریان بخاتەوە لە بەکارهێنانیان بۆ مەرامی کەسیی و تایبەتی.
* هەرێمی کوردستان، پڕ بە توانای خۆی کار لەسەر هەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی داهات بکات (کشتوکاڵ، گەشتوگوزار، پیشەسازیی، باج و رسومات، داهاتەکانی تری ناوخۆ) بۆ ئەوەی چیتر تەنها نەوت و گاز سەرچاوەی داهات نەبن. خەڵکی پسپۆڕ لەسەر بنەمای سی ڤی و ئەزمون و کارامەیی لە پێگەکاندا دابنات، نەک لەسەر بنەمای دەنگە دەنگی میدیایی و کوتلەو ڕازیی کردنی ئەم و ئەو.
* هەرێمی کوردستان پێویستی بەوەیە، بە دەستێک خەریکی لۆبی کردن و بە بازاڕی کردنی نەوت و گازەکەی بێت، بە دەستێکیش لەگەڵ بەغدا کار بۆ دەرچواندنی یاسایەکی نەوت و گاز بکەن، لە یاساکەدا دامەزراندنی کۆمپانیای نەوتی- خۆماڵی- نیشتیمانی- کوردیی بچەسپێندرێت. وە بۆئەوەی لە داهاتوودا ئەو تێچووە زۆرەی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی بواری نەوت لە کوردستان هەیانە، نەهێڵدرێت.
* پشت بەستنی (80٪) ی هەرێمی کوردستان بە گازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا ئێجگار زۆرە، پێویستە بیر لە بەرهەمهێنانی وزە لە رێگەی (خۆر، با، پەیینی کیمیاوی، کەهرۆ- ئاویی) بکرێتەوە. هەروەها بەکارهێنانی کارەباو زیادەڕۆیی کەم بکاتەوە.
* بوونی (3.250) سێ ملیۆن و دووسەت و پەنجا هەزار ئۆتۆمبیل قەیرانی ژینگە، ئابوریی، ڕێگەوبان، سوتەمەنی بەدوای خۆیدا هێناوەو ئەهێنێت، پێویستە هێڵی مۆدێرنی گواستنەوەی نیشتیمانی بەگەڕبخرێت.
بانکە بازرگانییەکان لە بەغدا تەنها کاریان هەندێ هەژمارکردنەوەو هەژمارداخستن و سپۆنسەری هەندێ بابەتی ئۆنلاین و… تادواییە، لە کاتێکدا پێویستە بانک بە گشتی (بانکی مەرکەزی، بانکی حکومی، بانکی بازرگانی) جگە لەوەی ببنە مایەی ژێرخانێکی بەهێزی دارایی، ببنە هاوکار و هەماهەنگی سێکتەرەکانی تر و پرۆژەی جۆراوجۆریان لە بوارەکانی دیکەدا هەبێت. دنەی ئەو پرۆژە ستراتیژییانە بدەن، کە لەمەودای مامناوەندو درێژخایەندا لێکەوتەی ئابوری و زانستی و پەروەدەیی و ژینگەیی بەهێزیان ئەبێت.
