سەرکۆ یونس: بانکی ناوەندی، لەنێوان بەرداشی سیاسیەکان و واقیعی ئابوریدا.

سەرکۆ یونس

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

بانکی ناوەندی عێراق لەساڵی 1947 بەفەرمانی پادشایی دامەزراوە، بارەگای سەرەکی لەبەغدای پایتەختە و چوار لقی سەرەکی هەیە.
ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەماوەی ڕابردودا میوانداری پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراقی کرد، بۆ تاوتوێکردنی نرخی دیناری عێراقی و سیاسەتی دراوی بانکی ناوەندی بۆ کۆنترۆڵکردنی دراوی بیانی لە پەنجەرەی فرۆشتنی ڕۆژانەدا. ئەم میواندارییە سێیەم یان چوارەمە لە زنجیرەی میوانداریکردن بۆ پارێزگار لە ماوەی ساڵانی 2020 و 2021 بەدڵنیاییەوە بە شێوەیەکی شەفاف بۆ جێگرەکانی ڕوون کردووەتەوە ئەو هۆکارانەی کە بوونە هۆی گۆڕینی نرخی ئاڵوگۆڕ لە مانگی کانوونی دووەمی 2020دا، کە بۆ هەمووان ئاشکرایە ئەویش بریتین لەو بەربەست و قەیرانە ئابوریانەی کە عێراق بەدەستیەوە دەناڵێنێت لە چارەکی کۆتایی ساڵی 2020دا، بێتوانایی حکومەت لە پێدانی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و چاودێری کۆمەڵایەتی، ئەمە جگە لە پابەندبوونەکانی تری حکومەت بۆ پێدانی قەرزەکانی دەرەکی و پابەندبوونەناوخۆییەکان و چارەسەرکردنی کورتهێنانی ڕاستەقینە لە پڕکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت، نەبوونی یەدەگی حکومەت لە گەنجینەی گشتی و لاوازی پێگەی دارایی حکومەت، ئەرکی بانکی ناوەندی بوو لەو هەلومەرجەدا کە بەو هەنگاوە پشتگیری ئابووری نیشتمانی بکات لەگەڵ ئامانج و ئەرکەکانیدا.
ئابوری نیشتمانی بەگوێرەی ئامانج و ئەرکەکانی کە لە یاساکەیدا هاتووە و بەبەکارهێنانی ئامراز و هۆکارەکانی سیاسەتی دراو بۆ پاشەکەوتکردنی دارایی گشتی و ڕزگارکردنی ئابووری نیشتمانی کە بەدەست خەمۆکی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، وەک لەوەی ئەگەر دۆخەکە بەردەوام بێت، ئەوا دەبێتە هۆی ڕودانی کارەساتی گەورەی دارایی و سیاسی. بۆیە بانکی ناوەندی بەیاننامەی خۆی بڵاوکردەوە بۆ هەموارکردنەوەی نرخی ئاڵوگۆڕ، هەروەها بانکی ناوەندی و وەزارەتی دارایی پێشتر دەستنیشانیان کردبوو کە چینە کەم داهات و هەژارەکان کاریگەرییان لەسەر دەبێت بەهۆی ئەو نرخە نوێیەوە، نرخی کەرەستەی هاوردە بەرز دەبێتەوە.
بەداخەوە پلانەکە لەلایەن هەموو لایەنەکانەوە جێ بەجێنەکرا، جگە لە بانکی ناوەندی، کە چەند دەستپێشخەرییەکی بۆ هاندان و بوژاندنەوەی سووڕی ئابووری دەستپێکرد و تا (9) ترلیۆن دیناری تەرخانکرد بۆ دابینکردنی دارایی بۆ پڕۆژە بچووک و مامناوەند و نیشتەجێبوون و ستراتیژییەکان لە ساڵی 2021، 2020دا، جگە لە (6) ترلیۆن دینار پێشتر تەرخانکراوە و لە سەرەتای ئەمساڵدا دوو ترلیۆن دیناری دیکە تەرخانکرا بۆ بەردەوامبوونی دەستپێشخەریی و هاندانەکان، کە توانی زیاتر لە 40 هەزار کەسی بێکار دابمەزرێنێت، ئەمە جگە لە پاڵپشتیکردنی بۆ دەوڵەت گەنجینەی بەبڕی (30-50) تریلیۆن دینار لە ساڵی 2021-2022دا. هەروەها دەرئەنجانی ئەم سیاسەتە ئێراق توانی زۆربەی قەرزەکانی بداتەوە.
لەلایەکی ترەوە، بانکی ناوەندی پێشنیاری کردووە، لەبری دوبارە گۆڕینی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار، مووچەی ئەو چین و توێژانە زیاد بکرێت کەداهاتیان کەمە و بەشی دابینکردنی پێداوسیتییەکانیان ناکات، ئەم هەنگاوە بەخەمڵاندنی سەرەتایی کەمتر لە(5) ترلیۆنی دەوێت.
بانکی ناوەندی ڕێنمایی بۆ فرۆشتن و کڕینی دراوی بیانی بۆ ساڵی 2021 دەرکردووە، بۆ کۆنترۆڵکردنی پەنجەرەی فرۆشتنی دراوی بیانی، ڕێگریکردن لە قاچاخچێتی بازرگانی بەدۆلار، پاراستنی سەقامگیری نرخی ئاڵوگۆڕکردن، بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە. لەگەڵ هەموو ئەم هەوڵانەدا کە بانکی ناوەندی لەگەڵ ئیدارەنوێیەکەی لە ماوەی 15 مانگدا دەیخاتە ڕوو ئێمە تەنها تێبینی دەکەین کەکاتێک بانکی ناوەندی شەپۆلێکی ڕەخنەی ئاڕاستە دەکرێت بە ئامانجی دروستکردنی حاڵەتێکی سەرلێشێواوی و ناسەقامگیری و هەوڵدان بۆ ڕاکێشانی بازاڕی دراو بۆ ناسەقامگیری و پووچەڵکردنەوەی پلانەکانی بانکی ناوەندی بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەو نرخانەی کە بانکی ناوەندی لە نرخەکانی ئاڵوگۆڕدا ڕایانگەیاندبوو، زیاتر هۆکارەکان سیاسی یە.
هەرچەندە ئێراق نرخی ئاڵوگۆڕی جێگیر پەسەند دەکات، بەڵام سەقامگیری نرخی ئاڵوگۆڕ تاڕادەیەکی زۆر بەدابینکردن و جێگیری بارودۆخی سیاسی گشتی سەقامگیرتر دەبێت. بەپێی کاریگەری و کاردانەوەکانی واقیعی ئابووری لە وڵاتێکی وەک عێراق بەدەست ئاستەنگ و قەیرانەکانەوە دەناڵێنێت ناهاوسەنگی ئابووری و دارایی و سیاسی و پێکهاتەیی لە بەڕێوەبردنی ئابووری و پارە بەرگەی ناگرێت. بە وابەستەیی نەوت وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی 93%ی داهاتی بودجەی گشتی، لە 60%ی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی. هەر بۆیە گرنگە سیاسییەکان و کوتلەپەرلەمانییەکان بەرامبەر بە دامەزراوەی سەروەری نیشتمانی سەربەخۆی خۆیان (بانکی ناوەندی عێراق) پشتیوانی بکەن و نەیخەنە بەر مەترسیی ناوبانگی نێودەوڵەتی و بەم شێوەیەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ناوبانگی بانکی ناوەندی و کەرتی بانکی عێراقی دروست بکەن لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، دواتر ئێراق دووبارە دەخرێتەوە لیستی “وڵاتانی مەترسیدار” لەلایەن یەکێتی ئەوروپا و ڕێکخراوە داراییەجیهانییەکان، چونکە ئابووری گرنگە و سەقامگیری دارایی و نەختینەیی، هۆکارێکی گرنگە بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی لەوڵاتدا.
هەروەها دەستەی بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی كۆمەڵێك كۆبوونەوەیان ئەنجامدا، كە بەشێكیان بۆ هەمان مەبەست لەلایەن وەزیری داراییەوە میوانداری كرابوون، ڕوونکراوەتەوە، هۆكارەكانی دەستكاریكردنی نرخی ئاڵوگۆڕ و پاراستنی سەقامگیری لە داهاتوودا بەم شێوەیەن :
1- ئه‌و تێکچوونە نالەبارانەی کەله‌ ئابوری عێراقدا، دارایی گشتییان هه‌ژار كردووه‌ و توانای چاكسازیی سنووردار كردووه‌ كه‌ حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی دارایی داوای ده‌كه‌ن، به‌ڕێكه‌وت نییه‌ بارودۆخی دارایی ئه‌وه‌نده‌ خراپه‌، به‌ڵكو ڕه‌گی داڕشتووه‌ لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵ و نیودا لە دوای سەرکردایەتی سیاسەتی ئابووری و باڵادەستی بیرکردنەوەی سیاسی بەسەر بیری ئابووری، ئەولەویەتەکانی گەشەپێدان و برەوسەندنەکانی ئابوری پشتگوێ خراوو، بۆیە سیاسەتی دارایی شکستی هێنا لە جێبەجێکردنی ئەرک و ڕۆڵەکانی، هەر بۆیە بانکی ناوەندی هەوڵی دا، بەسیاسەتی نەختینەیی(دراو) برەو بەکەرتەئابوورییەکانی وڵات بدات.
2- پشتبەستن بە سیاسەتی ئابوری و دارایی بە تەماح و هەڵپەی سیاسییەکان، بووە هۆی ئەوەی دوایین مۆدێلی پەسەندکراوی بەڕێوەبردنی دارایی لە عێراقدا دروست بکرێت، ڕۆڵی ئەو ئیدارەیەش سنووردار بوو بە دابەشکردنی سەرچاوە نەوتییەکان بەسەر پێداویستییە بەردەوامەکانی ژیان وەک مووچە و پێداویستییەکانی کارکردن.
3- بەهۆی ئەم مەرجانەوە، بانکی ناوەندی هیچ بژاردەیەکی نەبوو جگە لە دەستوەردان زیاتر لە بۆنەیەکدا بۆ پاڵپشتیکردنی دارایی گشتی و پاشەکەوتکردنی پێداویستییە گرنگەکانی خەرجکردنی گشتی.
4- بانکی ناوەندی لە ئاستەنگەکانی بەردەم نیازەکانی چاکسازیی حکومەت تێدەگات، بەڵام ئەمە ڕێگری ناکات لە گرێدانی هیچ هەنگاوێک کە دەسەڵاتی دراوی بتوانێت هەنگاوی کاریگەری بۆ ئەنجامدانی چاکسازییەکان کە بە ناچاری کاریگەری لەسەر دامودەزگاکانی دەسەڵاتی دارایی هەیە، کە خەرجییەکان ڕێکبخرێن و عەقڵانی بکرێن، هەموو ئەمانە پەیوەستە بە ئیرادەی سیاسی دامەزراوە باڵاکانی دەوڵەت کە پشتگیری لە ئاراستەکانی دەسەڵاتی دارایی دەکەن بۆ بەدەستهێنانی ئەم هەوڵانە. ئەمەش پێویستی بە ئاراستەی حکومەت هەیە بۆ پشتگیریکردنی گروپە لاوازەکان، کە بە ناچاری ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر دەبێت، بەتایبەتی بە هەر ڕێکارێک بۆ گۆڕینی نرخی ئاڵوگۆڕ.
5- دەسەڵاتی یاسادانان ڕۆڵێکی گرنگی دەبێت لە پاڵپشتیکردنی سیاسەتی بانکی ناوەندی بۆ دەستکاریکردنی نرخی دراوی بیانی، بەو پێیەی نەدانی بڕیارێکی لەو شێوەیە ڕەنگە ناچارمان بکات بڕیاری قورس بدەین کە ڕەنگە عێراق بخاتە دۆخێکی هاوشێوەی ئەوەی وڵاتانی دراوسێ هەیانە.
6- ئەو قەیرانە داراییەی کە عێراق تووشی بووبوو بە هۆی پەتای کۆرۆنا و لە ئەنجامدا دابەزینی نرخی نەوت و دابەزینی داهاتی نەوت، ئەمەش بووە هۆی کورتهێنانی زۆر لە بودجەی گشتی و وەزارەتی دارایی ناچار بوو قەرز لە بانکەکان ئەهلییەکان وەربگرێت و داشکاندنیان بۆ بکرێتەوە لەگەڵ بانکی ناوەندی بە بڕە پارەیەکی زۆر، بە مەبەستی پێدانی مووچە بۆ هاوڵاتیان.
لەکۆتایدا پێمان وایە، سیاسەتی نەختینەیی بانکی ناوەندی سیاسەتێکی زانستی وحەکیمانەی واقیعبینە، لەپێناو خزمەتکردن بەدۆخی دارایی و باشترکردن وبەرەوپێشبردنی ئابوری ئێراق بەشێوەیەکی گشتی.

* ئابوریناس