رەسوڵ بۆسكێنی: شێوازی توندوتیژی مرۆڤەكان لەنێو خێزان و بنەماڵەدا.
لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا ڕەفتار و هەڵسوكەوتی مرۆڤ لەچوارچێوەی پەیوەندی نێوان پیاو و ژن دێتەئاراوە، زیادەڕۆیی و دەسەڵاتدارێتی ئاكامەكەی بەتوندوتیژی دەگات، توندوتیژی لەبنەماڵە و لەنێوان هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵایەتی لە تەمەنی جیاواز، ڕەگەزی جیاواز، لەشێوەی جیاوازی ژیان بەهۆی كەموكوڕی سەرهەڵدەدات، توند و تیژی دەتوانێت بەشێوەی كرداری هەڕەشە و گوڕەشە بەردەوام یاكاتی بێت، دیاردەی توندوتیژی بەرامبەر منداڵ لەماوەیەكی كورت یان درێژخایەن كاریگەری پێك دێنێ.
توندوتیژی لەنێو خێزان و بنەماڵەدا لەهەركات و سەردەمێك بێت، چ لەسەرەتای ژیان یان بەتێپەڕبوونی ساڵانی تەمەن بێتە ئاراوە، توندوتیژی بۆی هەیە جەستەیی، دەروونی، سیكسی، بەرژەوەندی ئابووری، یا خۆشەویستیانەبێت، هەروەها پێش گرتنی خواستی كەسایەتی شێوازێكە لە توندوتیژی، لەژێر سایەی هەموو شێوەكانی توندوتیژی لایەنی بەرامبەر دەكەوێتە ژێر كاریگەری دەروونی و ئێش و ئازارەوە.
هەرچەندە پیاوانیش دەكەونە بەرمەودای توندوتیژی ژنان، بەڵام زۆربەی توند و تیژیەكان لەناو خێزان و بنەماڵەكاندا بەتایبەت شێوازی هەڕەشە و ترساندن و كوشتن لەلایەن پیاوانەوە بەرامبەر بە ژنان و كچان ئەنجام دەدرێت، لەبەرئەوە بەپێی ڕاگەیاندنەكانی پەیوەندیدار بەتوندوتژی سەبارەت بەژن و منداڵان بەیەكەم قوربانی دەژمێردێن و پیاوان وەكو كەسانی پێشێلكار ناوزەد دەكرێن، چونكە ئاماری گشتی دەربارەی توندوتیژی لەدنیادا بەڕێژەی 90%ی قوربانیانی توندوتیژی لەنێو خێزان و بنەماڵەكاندا ژن و منداڵانن و لە 10%ی پیاوانن.
توندوتیژی جەستەیی و هەر شێوازێك لەهێرشی فیزیكی و لێدان بەبێ ویستی خۆی بەتوندوتیژی زۆرەملێ دادەنرێت، ئەگەرچی كاردانەوەی بەنهێنی بمێنێتەوە، بەڵام گەورەترین كاردانەوەی لەدەرووندا هەیە، ئەم ڕەفتارە بەشێوەیەكی بەردەوام و درێژخایەن دەبێتە دیاردەی توندوتیژی، هەروەها دەستدرێژی سیكسی بەشێوەی زینا شێوازێكی ترە لەئەنجامدانی توندوتیژی لەناو كۆمەڵگادا، لەزۆربەی وڵاتان كردەوەیەكی دژە یاساییە و سزای توندی وەك: كوشتن و بەردباران كردن و بەندكردنی لەسەرە، تەنانەت ئەنجامدانی كاری سیكسی لەگەڵ هاوسەرەكەی، بەشێوەیەكی زۆرەملێ پیاو هاوسەری ناچار بكات، لەفەرهەنگی زۆربەی وڵاتان دیاردەی بەزۆرەملێ ئەنجامدانی سیكسی ئەژماردەكرێت و سزای لەسەرە، بەڵام لەفەرهەنگی ئەو وڵاتانانەی پیاو خۆی بەخاوەنی ژن دەزانێت، ئەگەرچی ئەوە وەكو خواستی پیاو ئەژمار بكرێت، لەگەڵ بڵاوكردنەوەی پەروەردە و هوشیاری، پێویستە یاسا بەرپرسیارێتی لەئەستۆ بگرێت و ئەم كارە بەپێی یاسا ڕێكبخرێت و نابێ بەشێوەی ناچاری و زۆرەملێ ئەنجام بدرێت.
هەروەها توندوتیژی لەڕووی زمانیەوانیەوە كاریگەری گەورەی دەروونی لەسەر لایەنی بەرامبەر هەیە، بەكارهێنانی قسەی ناشیرین و هێرشی ناڕەوا بۆ سەر بەرامبەر بەئەنجامدانی وتەی خراپ و نەشیاو، جنێو و تانە و تەشەر لەناو كۆمەڵگادا، دەربڕینی بەشێوەی توندوتیژی و بەكەمزانین و سوك سەیركردن، كە ببێتە هۆی ئازاری دەروونی، تەنانەت بەكارهێنانی قسەی ناشیرین و سوكایەتی كردن بەبەرامبەر لەچوارچێوەی بنەماڵەدا دەبێتە هۆكاری توندوتیژی، لەناو خێزاندا بەكەمزانین و شكاندن و سوكایەتی كردن بەژن لەبەرچاوی منداڵ و كەسوكاری بەشێوەی دەربڕین و قسەی ناشیرین، لەڕوانگەی دەروونناسانەوە ئەمانە و چەندین شێوەی بەكارهێنانی تری لەم جۆرە لەقسە و هەڵسوكەوتدا، كەپەیوەندی هەیە بەباری ژیانی تاكی ناو كۆمەڵگاوە، كە ببێتە هۆی لاوازی یاخود ببێتە هۆی بەرەنگارەبوونەوە بە توندوتیژی ئەژماردەكرێت، هەروەها دەنگ لێوەرگرتن و بەخشینی ئازارەكەی بەندازەی قسەی ناشیرین، كە زۆرجار پیاوان بۆ برینداركردن و بەرزەم كردنی هەستی كچان و ژنانی ناو خێزان و بنەماڵەدا بەشێك لەپیاوان وەك ڕق و كینە بەكاری دێنن، بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی خۆی و سەپاندنی بۆچوونەكانی خۆی، پێ دادەگرێت، بەشێوەیەكی ناڕەوا دەیەوێت تۆڵە بستێنێت، ئەمانە هەمووی بەشێكن لە سەرهەڵدانی توندوتیژی.
لەلایەكی تر ئەنجامدانی كردەوەی توندوتیژی جەستەیی و لێدان و ئازار گەیاندن، شوێنەواری ئاشكرا بەجێ دێڵێ، وەك شكانی ئەندامانی لەش و سوتان و شین بوونەوەی جەستە، بەڵام ئەنجامدانی بەخشینی ئازار بەشێوەی نادیار بەچاونابینرێ، وەكو بەكارهێنانی بوغز و كینە، درۆكردن، دركاندنی نهێنیەكانی ژیانی بەرامبەر، بایەخنەدان بەداخوازی و بەڵێنەكانی بەرامبەر، درەنگ ڕۆیشتنەوە بۆ ناو خێزان و ماڵ، بەخشینی ترس و دڵەڕاوكێ بەهەر هۆكارێك بێت، ڕژدی و قرچۆكی و ڕێگاگرتن لە خۆشیەكانی ژیان، ئەمانە هەمووی دەبێتە هۆی داڕمانی دەروونی و ڕێگاخۆش دەكات بۆ توندوتیژی لەناو خێزان و بنەماڵەدا.
بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی كەلەماوەی 7 ساڵ ئەنجام دراوە، 24 هەزار ژن لەوڵاتەكانی ئاسیا، ئافریقا، ئەوروپا، ئەمریكای لاتین بەشداریان تێدا كردووە، ئەم لێكۆڵینەوەیە سەرەتا لە ئەمریكای باكوور ئەنجام دراوە، بەپێی ئاماری ئەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتیە لەمەڕ توندوتیژی كۆمەڵایەتی لەسەر ژنان ئەنجام دراوە، یەك لەسەر شەشی 1/6 ژنان بەدەستی هاوسەر و كەسوكاریانەوە دەبنە قوربانی یاخود دەكەونەبەر هەڕەشە و توندوتیژی، لەسەر ئەم بابەتە ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بەوەداوە، لەهەر 18 چریەكدا ژنێك دەكەوێتە بەر هێرش و پەلامار و هیچ شتێك، تەنانەت دووگیانیش لەتوندوتیژی نایانپارێزێ.
بەپێی لێكۆڵینەوەی ئەم ڕێكخراوە لەهەموو كۆمەڵگایەكی دەوڵەمەند و هەژار توندوتیژی ئەنجام دەدرێت، زۆربەی ژنان لەو بڕوایەدان پیاوان دەتوانن لەهەموو بارودۆخێكدا توندوتیژی بەكاربێنن و نابێ یان ناتوانن ڕاستەوخۆ دان بەپێشێل كردنی مافیان دابنێن لەبەرامبەر پیاواندا.
بەپێی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی كاردانەوەی توندوتیژی لەسەر سەلامەتی ژنان بەبێ لەبەرچاوگرتنی شوێن و كات گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، لەبەرئەوە خوازیارە هەرچی زووترە بەرەنگاربوونەوەی دیاردەی توندوتیژی كۆمەڵایەتی ببنەوە، بەشێوەیەك خۆشبەختی و ئاسوودەیی بۆ كۆمەڵگا و خۆشگوزەرانی بۆ مرۆڤ بەتایبەت ژن و منداڵان دەستەبەر بكرێت.
