رەزا شـوان: چەنـد شێوازێکی ستراتـیژی لە پـەروەردەکردنی منـداڵان.
پەروەردەکردنی راست و دروستی منـداڵان ئەرکـێکی پیـرۆزە و کـارێـکی جیـاوازە و وەک هـیچ کارێکی تر نییە، چونکە پەروەردە بنەمای ژیانەو داهـاتووی هەر گەل و وڵاتـێکی پێـوە بەنـدە. لـە ئەمـڕۆدا پەروەردەکـردنی منداڵان بۆتـە کاری لە پێـشینە و پـرۆژەی ستراتیـژیی گـەلان. بەڵکـو گـرنگـیـدان بە پـەروەردەکـردنی منـداڵان، بـۆتـە پێـوەر بـۆ هـەڵسەنـگانـدنی رادەی پـێـشکەوتـن و شارسـتانی گـەلان و وڵاتـان.
پەروەردەی دروست و ئەرێنی منداڵان کارێکی ئاسایی و ئاسان و بێ ماندووبوون نییە. بەڵکو سەخـترین و قـورسـترین و هەستیارتـرین و چارەنـووسسازتـرین ئەرک و کارە. بە زۆریـش ئـەم ئەرکـە دەکـەوێتـە ئەسـتۆی دایـکان و باوکـان و بـاخچـەی منـداڵان و قـوتـابخـانەی بنـەڕەتی. بـۆیە پەروەردەکـردنی ئەرێنی و دروستی منـداڵان پێویستی بە شـارەزایی و هـۆشـیاری و زانـستی و شـێوازی سـەرکـەوتـن و هـاوسـەنـگی هـەیە.
(ئەلـیزابێـت ماخـت) دەڵـێت: لە کاتی ئەنجامدانی پەروەردەکردنی منـداڵەکانمانـدا، هەر هـەڵـەیـەک بـکەیـن، دەبێـتە هـۆی دۆڕانـدنی جەنـگـێک کە لـە پێـناوی داهـاتـوویـەکی باشتردا، دەستمان پێکـردووە. لەم روانگەیەوە پێویستە ئەوە بـزانین کە چ ئەرکێکی پیـرۆز و هـەستـیار چـارەنـووسسازمان لـە ئەسـتـۆدایە. ئـەو داهـاتـووە گـەشـەی کە هـیواخـوازیـن بـێـتەدی، لـە سـایـەی پـەروەردەکـردنی راسـت و دروسـت و ئـەرێـنی منـداڵاکـانمانـدا دێتـەدی. چـونـکە منـداڵەکـانی ئەمـڕۆمـان، داهـاتـوومـانـن و هـەمـوو کـاروبـارێـکی کوردسـتانی شـیرینمـان بـەڕێـوەدەبـەن.
لەم سەردەمەدا، سەردەمی گـڵوبالیزمی و شۆڕشی تەکنەلـۆژیا و گۆڕانکارییە خێراکان و داهـێنای سەیـر و سەمەرەدا، هـێـندەی تر پەروەردەکـردنی منـداڵان قـورستر بـووە. بۆیـە پێویستیمان بە شارەزاییەکی زیـاتر و مودێـرن هـەیە. بە شێواز و رێبـازی نـوێ منـداڵەکانمان پەروەردە بکـەین و رایـابهـێنین و ئامادەیـان بکـەین. تا نابـەڵـەد و نامـۆ نەبن و بتوانن لەگـەڵ رەوتی پێشکەوتـن و جیهـانگـیریـدا دەربـەرن و رامـان و دامـان نەبـن. چونکە پەروەردەی کلاسـێکی و شـێواز سەپانـدن و تەڵـقـین ئاسایی ئێکـسپایەر بـووە و بـۆ منـداڵانی ئـەم سەردەمـە ناگـونجـێـت. بۆیە پێویستیمان بە گۆڕانکارییەکی ریشـەیی لە پەیـڕە و پـرۆگـرامەکـانی پـەروەردەکردن و فـێرکـردن و خـوێنـدنـدا هـەیە. کە لە ئاستی خۆاسـت و هـێوا و خـەونەکانی منـداڵانی چاوکـراوەی ئەم سەردەمەدابـن.
لە ئەمـڕۆدا، باس و لێکۆڵـینەوەی ئاکادیمی زۆر لەسەر رێبـاز و شێوازی ستراتـیژیی نـوێی پـەروەردەکـردنی راست و دروست و ئەرێـنی منـداڵان دەکـرێـت و گـەلێ تيـۆری پـەروەردەیی و ئەزمـوونی تـازە هـاتـوونەتە ئـاراوە، گەلێ تـوێـژینەوەی پـراکـتیکی و مەیدانی لەم بوارەدا لەسەر ئاستێکی باڵا ئەنجامـدراون. کە هـاندەرن بۆ گەشەکردن و پێشکەوتـنی پەروەردەیی منـداڵان و وەرگـرتی شارەزایی زیـاتر لە بواری پەروەردەی منـداڵانـدا. تەنیـا لە سایـەی بیـردۆزی تـازە و لـێکـۆڵـینەوە و بـاس و هـیواخـوازی و دروشمدا، ئامانجەکان لە پەروەردەکردنی دروستی منـداڵان نایەنەدی. بەڵکو پێویستە پێـداویستیـیەکانی گەشەکـردن و پێشکەوتـن و هەموو خـزمەتگـوزارییەک لە هەمـوو بوارەکـانـدا بۆ منـداڵان دابیـن بکـرێـن. پـەروەردەی ئەرێـنی کاریـگەریـیـەکی قـووڵی لەسەر گەشـەکـردنی جەسـتەیی و دەروونـی و سـۆزداری و رەفـتاری و رەوشـتی و هـەستیاری و زەیـنی و هـۆشـیاری و کـۆمـەڵایەتی منـداڵانـدا هـەیە.
رێبـاز و میتـۆدی نوێی زۆر هـەن، بۆ پەروەردەکردنی دروسـت و ئەرێنی منـداڵان، کە پێویستە دایکان و باوکـان و دادەکـان و مامۆستایانی قوتابخانەی بنەڕەتی بیانزانن، لە پەروەردەکـردنی منـداڵەکـانیـان و قـوتـابییەکـانیانـدا بە کـرداری پەیـڕەویـیـان بـکەن. لەگەڵ ئەمەشدا، هـیچ رێبـاز و شـێوازێکی سـتانـداردی دایـکایەتی و باوکـایەتی نیـیە، کە بـۆ هەمـوو دایـکان و باوکـانی هـەمـوو منـداڵان بـشـێـن.
لە ماڵپەڕی (ئەمازۆن. کـۆم) دا، نزیکەی ( 40 ) هـەزار پەرتووکی پەروەردەیی هەیە، دەربارەی دایکایەتی و باوکایەتی و پەروەردەکـردنی منـداڵان. مـژدە خۆشـەکە ئەوەیە کە دایـکان و باوکـان، دەتـوانـن بیـرۆکە و چـەمـکی نـوێی پـەروەردەیی فـێربـبن.
بە کورتی و بە چـڕی، باس لە چەنـد شـێوازێکی سـتراتـیژی پـەروەردەی دروسـت و ئەرێـنی منـداڵان دەکـەین، هـیواداریـن دایـکان و بـاوکـان سـوودیـان لـێـوەربـگـرن:
1ـ سـۆز و خـۆشـەویـسـتی و مـیهـرەبـانی هـەمـیـشـەیی: لـە پـێـشـەنـگی شـێـوازی ستراتـیژیی پەروەردەکردنی نـوێی راست و دروست و ئەرێنی منـداڵان دایە. زانایانی دەروونناسی منـداڵان و پەروەردەکاران، هـەردەم جـەخـت لەسەر ئەرێـنی ئەم لایەنە دەکـەنەوە. بە پێـدانی سـۆز و خـۆشـەویستی لـە لایـەن ئێـوەی دایـکان و باوکـانەوە، ئاسوودەیی و دڵـنیایی و گەشـبینییەکی زیـاتر بە منـداڵەکانتان دەبەخـشن، هـۆیەکیشن بـۆ باشترکـردنی کـواڵـێـتی پەیـوەنـدییـەکـانتـان لەگـەڵ منـداڵەکـانتـان دا.
2ـ هـانـدان و ستایش و دەستخۆشی و خـەڵاتکـردنی منـداڵەکانتان لە پاداشتی رەفتاری باش و کاری جـوان و داهـێـنان و سەرکـەوتن لە بـواری ئاکادیـمی و لایـەنەکانی کەدا: هـیچ شـتێک بە قـەی سـتایش کاریگەریی ئەرێـنی لەسەر دەروونی منـداڵانـدا نیـیە. بە ستایش و هـانـدان، متمانەیەکی زیاتر بە منـداڵەکانتان دەبەخــشن. تێـدەگـەن کە رێـز و پێزانینتان بـۆ کـارە جوانەکانیان هـەیە. هـەست بە شانازیش دەکەن. بە پێچەوانەشەوە، پێـویستە لـە لـۆمـەکـردن و تـەریـقکـردنـەوە و هـەسـت بـرینـدارکـردنی منـداڵەکـانتـان دووربکەونەوە. هەرگـیز لە بەردەم هـاوڕێکانیانـدا مەیـانـشکـێنـنەوە. زۆر ئافەرینێک یان چـاپـڵەلـێـدانێـك، یا هـەربـژیـت، رەنـگە چـێژ و کاریـگەریی خـەڵاتێکـیان هـەبێـت.
3ـ هـاوبەش و هـاوکاربن لە چـارەسەرکـردنی ئەو گرفـت و کـێـشانەی کە رووبـەڕووی منـداڵەکانتان دەبنەوە: پێویستە لە پێشا خۆتان تێ هەڵنەقـورتێنن و بـوار بە منداڵەکانتان بـدەن، پشت بە خۆیان ببەستن، بیربکەنەوە و هەوڵـبدەن و خۆیـان چارەسەری گونجـاو بۆ گرفـت و کـێشەکـانیـان بـدۆزنـەوە. ئەگـەر لە تـوانـای خـۆیـانـدا نەبـوون، ئەوسـا لـە دانـانی چـارەسـەری گـونجـاودا بەشـداربـن.
4ـ دانانی سنوور و یاسا و دیسپلین لە ماڵەوەدا: دیسـپلـین لە هەموو ماڵـێکـدا پێویستە. ئـامـانجـیـش لە سـنـوور و دیـسـپلـین یـارمـەتیـدانی منـداڵانە بـۆ هـەڵـبژاردنی رەفـتـارە ئەرێنییە قبووڵکراوەکان و فێربوونی خۆکۆنترۆڵکردن و رێزگرتنە لە یاسا و دەستوور. لەوانەیە منداڵەکانتان ئەو سنوورانە تـاقی بکەنەوە کە ئێـوەی دایکان و باوکان بـۆیان دادەنێن. بۆ نموونە: بۆیـان نەبێـت تا ئەرکەکانی قوتابخـانەیان جـێبەجێ نەکەن، نابێـت سەیری تەلەفزیۆن و ئایپاد بکەن. ناشبێت لە ماوەی دیاریکـراو زیاتر سەیریان بکەن.
5ـ بە مۆدێلکـردنی ئەو خەسڵەتە جـوان و پێویستییانەی کە دەتانەوێت لە منداڵەکانتاندا بەرجەستەیان بکەن: وەکو: خۆشەویستی، رێزگرتن، هاوڕێتی، راستگۆیی، میهرەبانی، نیشتمان پەروەری، دڵـسۆزی، هـاوکاری، ئازایەتی، خـۆنەپەرستی، لێبووردن و… هـتد.
6ـ هـانـدان و راهـێنانی منـداڵەکانتان، بۆ متمانەبەخـۆبـوون و پشتبەستن بە تـوانـاکانی خۆیـان و هەڵگـرتنی بەرپـرسـیارێتی: زۆر گرنگە منـداڵەکانتـان وا پەروەردەبکەن کە بـڕوا و متمانەیان بە تـوانـاکانی خۆیـان هـەبێت، بتوانن بەرپـرسبن لە ئەنجـامی کار و رەفـتارەکانیان. ببن بە خـاوەنی ئیرادە و بتوانن بـڕیـار لەسەر ئەنجامـدانی کارەکـانیان بـدەن و لە هـەڵـە و شکـستی نەتـرسن و ئەزمـوون لە تاقـیکردنەوەکانیان وەربگـرن.
7ـ رێـزگـرتن لە کەسـایـەتی منـداڵان و بە هـەنـد زانـینیان: منـداڵان وەکـو گـەورەکان، خاوەنی هەست و سۆز و کەسایەتی و شکۆداری خۆیـانن. پێویستە لەو بـڕیارانەی کە پەیـوەنـدییان بە چارەنووسی خۆیانەوە هەیە، بەشداریان بکەن و پشتگـۆێیان مەخەن. ئەوسا منـداڵـەکانتـان هـەسـت بـەوە دەکـەن، کـە بـە هـەنـدیـان دەزانـن و رێـزتـان بـۆ کەسایەتییان هـەیە و پـێزانینتان بۆ راو و بۆچوونەکانیان هەیە. خۆیان بە بەشێک لە خـێزانەکانیان دەزانـن و هـاوبەش دەبـن لە بەرپـرسیارێتی ئەنجامەکانی بڕیارەکانتان. لایەکی کەشەوە، پەیوەنـدییەکانتان لەگەڵ منداڵەکانتانـدا بەهـێزتـر و شـیرینتر دەکەن. دەشبـن بە خـێزانـانی رێـکـوپـێک و تەبـاو و بەختـەوەر.
8ـ بە کۆمەڵایەتی کردنی منـداڵان: هـانی منداڵەکانتان بـدەن کە پەیوەندییەکی هاوڕێتی راسـت پێکـبهـێنن و هـاوڕی دڵسـۆزی هـاوتـەمەنیـان بگـرن. هـەمیـشە رووخـۆش و کـراوە و خاکی بن. چونکە هـاوڕێتی لە گۆشەگـیری و تەنیایی و دووریان دەخەنەوە. هـانیـان بـدەن لەگـەڵ منـداڵانی تـردا یـاری بـکەن. تا لە داهـاتـوودا ببـن بە کەسـانی کـۆمەڵایـەتی و یەکـتری قـبووڵ بکەن.. لەگـەڵ کەسانی تـردا هـەڵـبکەن و بسازێـن.
9ـ تووڕە مەبن و هـاوار بەسەر منـداڵەکانتان مەکەن: لە تـوێـژینەوەیەکدا کە لە ساڵی (2014) دا ئەنجـام دراوە، ئـەوەی دەرخـسـتووە کـە هـاوارکـردن بەسـەر منـداڵانـدا، ئەگـەری تووشبوونیان بە خەمووکی زیـاتر دەبێت و زیـاتـریش یاخی و بەلەسە دەبن. ناتوانـن لەڕێی هـاوارکردن و قـیژانـدنەوە، دەیسپلینی منـداڵەکانتـان بکەن. دەتـوان بە گـفـتوگـۆ و دیـالـۆگ و بە قـسەی خـۆش و بە زمـانێکی شـیریـن و دیـپلـۆمـاتی لێـیان تـێـبگەن و هـەمـوو راز و نیـاز و کـێشەکانیـان بـۆتـان باس بـکەن.
10ـ هـەرگـیز قـسەی ناشـیریـن و نەشـیاو و هـەسـت بـریـنـدارکـەر بـە منـداڵەکـانتـان مەڵین. وەک: گەمـژە، گەلحـو، نالەبـار، تەمەڵ، کـەر، شێـت، هـیچ لەبارو… هـتد. ئەم وشە ناشیرینانە، کاریگەری خراپی لەسەر دەروونیان دەبێت. خۆیان بە کەم دەزانـن و واش هـەست دەکەن، کە ئێوەی دایـکان و باوکانیان خۆشـیان ناوێـن و سۆزتان بۆیـان نیـیە. هـەڵـەیەکی گەوەرەشە کە منـداڵەکانتان بە منـداڵانی تـر بەراورد بـکەن و لـەوان بە کەمتریان بزانن. ئەم بەراورکردنانە دبنە هـۆی رق و ئیـرەیی بردن بە منـداڵانی تر.
11ـ جیـاوازی نەکـردن لـە نێـوان منـداڵـەکـانتـان لـە رووی رەگـەزی و ئـەقـڵی و کـەم ئەنـدامی یا هەر جیاوازییەکی تر: وەکو یەک سـۆز و خـۆشـەویستیتان و میهـرەبـانیتان بـۆیان هـەبێـت. تا منـداڵەکانتان یەکـتری قبـووڵ بکەن و دووربـن لە رق و لە ئیـرەیی.
12ـ پێویستە ئێـوەی دایکان و باوکـان، لە رەفتـار و هەڵسوکەوت و قـسەکانتـان، ببن بە پێشەنـگ و سەرمەشـق بۆ منـداڵەکانتان: چونکە منداڵان چاولێکەرن، چاو لە ئێوە دەکەن. نابێت هەرگیز درۆیـان لەگەڵـدابکەن، یا شـەڕ و ئـاژاوە لە بەردەمیانـدا بکەن.
13ـ پێـدانی رووبەرێـکی ئـازادیی فـروان بە منـداڵەکانتان: ئازادی وەک هەوای پاک و ئـاوی شـیرین و خـۆراک و خـەو، بـۆ منـداڵان و بۆ گەورەکانیش پێویسـتییەکی ژیـانە. تا منـداڵان بەبێ تـرس و بە راشکاوی گوزارشت لە راو و بۆچـوونەکانی ناخی خۆیان بـکەن. ئەوەش بۆ ئێـوەی دایـکان و باوکـان دەردەکـەوێـت، کە چی هـیوا و خـەون و خـۆزگە و راز و نیـازێـک لە خەیـاڵ و لە بیـری منـداڵـەکانتانـدا هـەیە. بـۆیـە ئـازادی شـێوازێکی سـتراتـیژی پێـویـست و گـرنـگە لە پەروەردەکـردنی دروسـتی منـداڵانـدا.
14ـ دابین کردنی پێداویستییەکانی گەشەکردنی بەهـرە و ئارەزووەکانی منـداڵەکانتان: بێگـومـان هـەر منـداڵـێک بەهـرەیـەک یا ئـارەزوویـەک، یا زیـاتـریان هـەیە، وەکـو: وەرزش، وێنەکـێشان، موزیک و گۆرانی، هەڵـپەڕەکی، شانۆ، خوێنـدنەوە و نووسین، یا هەر بەهـرە و ئارەزوویـەکی تـر. پـەروەردەی نـوێ، بایـەخ و گـرنگـییەکی زۆر بە گەشـەکـردن و پـێـشـکەوتـنی بەهـرە و ئـارەزووەکـانی منـداڵان دەدات. بە سـروشـتی منـداڵان حەزیـان لە خـۆدەرخـستـن و پـێـشانـدانی بەهـرە و تـوانـاکانیـان هـەیە.
15ـ رێی یاریکـردن لە منـداڵەکانتان مەگـرن: یـاری پێـویستییەکی پێـویستە و بەشێکی گـرنگە لە ژیـانی رۆژانەی منـداڵەکانتـان، لە رووی جەستەیی و دەروونی و کەسایەتی و کـۆمـەڵایەتییەوە، بە تایبەتیش یـاری بە کـۆمـەڵ، سوودێـکی زۆریان پێدەبەخـشـێت. زانایـانی دەرووناسی و پەروەردەکـاران، هـەردەم جەخـت لە گرنگی یـاری بۆ منـداڵان دەکـەنەوە. تەنیـا وانـەی وەرزش لـە قـوتـابخـانـەدا، منـداڵان مـەسـتی یـاری و شـادی ناکات و لە دەرەوەی قـوتابخانەدا خۆیـان مەستی یاری دەکەن. سوود و گرنگـییەکانی یـاری بۆ منـداڵان هـێـندە زۆرن، هـەژمـار ناکـرێن. یـاری شـێوازێـکی زۆر گـرنـگ و ئاسـان و خـۆشـە، لە فـێرکـردن و پەروەردەکـردنی دروسـت و ئەرێـنی منـداڵانـدا.
16ـ گرنگی گـێڕانەوە یا خوێنـدنەوەی چـیرۆک بۆ منـداڵەکانتان: بەبێ جیاوازی هەموو منـداڵـێک حەز لە چـیرۆکی خـۆش دەکات ـ بە گـێڕانەوە یا خـوێنـدنەوە بێـت ـ دایـکان و باوکانی هۆشیار و بەڵەد، دەزانن کە بە پێی تەمەنی منداڵەکانیان چی جـۆرە چـیرۆکێکی گونجاویان بۆ هەڵـدەبژێرن. کام چەمک و بیرۆکە، کە زەحمەتە منداڵان لـێیان تێ بگەن، گەر بە شێوەی چـیرۆکێکی خۆش یا هـونـراوەیەکی ئاسان و شـیرین و یا لە شانـۆیەکدا یا بە ئـۆپـەرێـت دابـڕێـژرێـن، بە ئاسـانی لـێیان تێـدەگەن. بـۆیـە چـیرۆک بە تایبـەتی و ئەدەبیاتی منـداڵان بە گشتی، هـۆکـارێکی گـرنگە لە پەروەردەکردنی دروستی منـداڵان.
17ـ هـانـدانی منـداڵەکانتـان بۆ بە دروستی بەکـارهـێنانی ئینتەرنێت و ئایپاد: لە سایەی شۆڕشی تەکنەلـۆژیـادا، بە دەیـان ئامێر و کەرەستەی سەیـر و سەمەری سوودبەخـش هـاتـوونەتە ئـاراوە و بـوونە بە پێویستیـیەکی رۆژانـەی زۆربەی خـەڵکی. منـداڵانیـش وەک گەورەکـان سوودیـان لێـوەردەگـرن. بە تایبەتیش: تەلـەفـزیـۆنی رەنگاوڕەنـگ و ئینتەرنێـت و ئایپـاد و ئایفـۆنی زیـرەک. هەمـوو ئـەم ئامـێرانە سـوودێـکی زۆریان لە فـێرکردن و پەروەردەکردنی منـداڵانـدا هـەیە. بێگومان خراپ بەکارهێنانیان زیانیشیان بـۆ منـداڵان هـەیە. بـۆیـە پێـویسـتە لەژێـر چاودێـری و کـۆنتـرۆڵی ئێـوەی دایـکان و باوکانـدابـن.. مـاوە و مەرج و سـنوور بۆ منـداڵەکـانتـان لە بەکـارهـێنانیـان دابنـێن.
18ـ ئامـانج لە پەروەردەکردنی منـداڵان یەکە، بەڵام شێواز و رێبـازی زۆری هـەیە: پەروەردە هـونەر و زانستییە، شێواز و رێبازی پەروەردەکردن لە هەموو خـێزانەکاندا وەکـو یەک نـین. ئەمەش بۆ چەنـد هـۆیـەک دەگـەڕێتـەوە. وەکو: جیـاوازی لە ئاسـتی رۆشـنبـیریی خـێزانەکـان، بـاری ئابـووریش کـاریـگەرییـەکی زۆری لەسـەر جیـاوازی ئاسـتی پـەروەردەکردن لە نێـوان خـێزانە هـەژارەکـان و خـێزانە هـەبـووەکانـدا هـەیە. ئەمـانە و چەنـدین هـۆی تـریـش هـەن.
