عەبدوڵا کەریم مەحمود: کێشەی ئامۆزاکانی رەبات و هەزارکانی، لە بەردەم شكۆی مێژووی رەبات و چارەسەری ئێستادا!
گەر بە وردی و قوڵێ بڕوانینە مێژووی باپیرە گەوەرەی رەباتیەکان، لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەڵویستێکی پڕ لە شکۆی نەتەوەیی و نیشتمانی و مرۆڤایەتی ئەوەندە گەورە دەبینین، نەک شانازییە بۆ رەباتیەکان، بەڵکو سەروەرییەکە بۆ مێژووی کوردستان.
مێژوویەکی شكۆ
له سه‌رده‌می شا عه‌باس ی سەفەوی (1587- 1629)دا، ئه‌میر(خدرخان قولی خان) باپیرە گەورەی رەباتیەکان، یه‌کێک بوو له‌ئه‌میره کورده‌کانی ناوچه‌ی بیجاری سەردەمی شا عه‌باس ی دەوڵەتی سەفەوی فارسی شیعە. ئەمیر خدرخان په‌یوه‌ندیه‌کی توندو تۆڵی له گه‌ڵ خان له‌پ زێڕین دا هه‌بوو، شا عه‌باس فه‌رمانی به خدرخان قولی خاندا: هێزه‌کانی کۆبکاته‌وه له گه ڵ له‌شکره‌کانی تردا په‌لاماری قه‌ڵای دمدم بده‌ن. خدرخان قولی خان هاوبیری (خان له‌پ زێڕین )بوو، ناچێته ژێر رکێفی ئه‌و بڕیارەی شا عەباسەوە، فەرمانەکەی پشت گوێ ده‌خات.
جاری دووه‌م شا عه‌باسی ئاگاداری کردووه‌ته‌وه پێی وتووه: هه‌واڵم پێ گه‌یشتووه، خدرخان قولی خان قه‌ڵای دمدمی گرتووه‌و خان له‌پ زێڕینی به‌ده‌ست به‌سراوی و به‌دیلی بۆ هێناوم. ئه‌و هه‌واڵه ده‌گاته خدرخان قولی، له مه‌به‌ستی ژەهراوی شا عەباس تێ دەگات، خۆی و هێزه‌که‌ی له گه‌ڵ هیزه‌کانی خان له‌پ زێرین، دژی له‌شکره‌که‌ی شا عه‌باس وەستانەوەو به‌رگرییان له قه‌ڵای دمدم کردووه. له گه‌رمه‌ی شه‌ڕوپێکدادان و به‌رگری دا، چه‌ند ئه‌میرێکی برادۆست له قه‌ڵاکه‌وه ده‌رده‌په‌ڕنه‌وه ده‌ره‌وه‌و ده‌چنه ریزی له شکری شاعەباسەوە، یەکێک له‌وانه (مه‌حمود خانی که‌یهه‌کان ) بووه. ئه‌و ساڵه‌ش وشکه ساڵی بوو،که‌م ئاوی قه‌ڵانشییه‌کانی زۆر سه‌خڵه‌ت کردبوو، (بوزلق )له‌به‌ر که‌م ئاوی بۆگه‌نی کردو ووشک بوو. ته‌نیا ئاوی کانی (سۆلق ) مابوو، ئاوەکەی زۆرکه‌م بوو، مه‌حمود خانی که‌یهه‌کانی نهێنی شوێنی کانی( سوڵق )ی به لەشکرەکەی شا عەباس گەیاند. ئه‌وانیش هه‌موو تواناو هێزه‌کانیان خستە گەڕو دەستیان بەسەر کانی سولق دا گرت، بێ ئاوی و تینویه‌تی بووه هۆی ئه‌وه‌ی قه‌ڵانشینه‌کان نه‌توانن به‌رگری بکه‌ن و خوێنێکی زۆر رژا، خان لەپ زێڕین تێک شکا، ژنەکان لەسەر قەڵاکەوە خۆیان خستە خوارەوە، لەشکرەکەی شا عەباس ده‌ستیان به‌سه‌رقەڵاکەدا گرت.
خدرخان قولی ئەو خیانەتەی مەحمود خانی کەیهەکانی زۆرپێ ناخۆش بو، مه‌حمودخانی که‌یهه‌کانی به‌سزای خیانه‌ته‌که‌ی گه‌یاند، خۆی و بنه‌ماڵه‌و هێزه‌که‌ی دەربازکرد بۆ شاره‌زوور، لەوێوە خۆیان گەیاندە (پساکانی ) ده‌ربه‌ندیخان، له‌دواییدا چوونە گوندی (چه‌رچه‌قڵا ) )، لەوێوه روویان کردە گوندی (ته‌په گه‌روس )،پاشان له گوێ چه‌می ئاوه‌سپی قه‌واڵی سه‌ر به (داویه )نیشته‌جێ بوون، لەوێ قوله‌یه‌کیان دروست کرد به‌ناوی (قولی خدرخان قولی ).
دواجار ئەمیرخدرخان قولی خان و بنەماڵەکەی له دامێنی (کانی گوڵان و کانی شیرینه ) ی بناری سه‌گرمه‌دا گیرساوه‌ته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئاوه‌که‌ی سازگارو شیرین پێ یان وتوە (کانی گوڵا ن)، خدرخان قولی خان خولیای ئاوی شیرین بووه وتویه‌تی: ده‌مێکه به دوای ئاوی شیریندا ده‌گه‌ڕێم، ئه‌وه ئه‌و شوێنه‌یه من عه‌وداڵیم )
کانی (سه‌رچاوه )ی ره‌بات له پشت ئاواییه‌که‌وه‌یه، به لاپاڵی تاشه‌لوسی سه‌گرمه‌وه،کانیه‌کی تریش هه‌یه پێی ده‌ڵێن:( سه‌ید قولی ).
لە نیوەی یەکەمی 1600 خدرخان قولی خان و بنەماڵەکەی گوندی رەباتیان بنیات نا، ئەو شوێنە بەرزەی کەوتوەتە نێوان کوێستان و گەرمیانەوە. دوای ماوەیەک ئەمجارەیان دەوڵەتی عوسمان، تورکی سونە، داوایان لە هەموو خەڵكی ناوچە جیاجیاکانی کوردستان کردووە بچنە ریزی سوپاکەیانەوەو سەربازیان بۆ بکەن، ئەو داوایەشیان رووبەرووی ئەمیرخدرخان قولی خانی رەباتی کردوەتەوە، کە رەباتییەکان بەرگی سەربازی عوسمانی لەبەر بکەن و خزمەتی دەوڵەتەکەیان بکەن. ئەمیر خان ئەو دواکارییەی عوسمانییەکانی رەت کردوەتەوە، دوای ئەوە بیانویەکی تریان پێ گرتووە، دەبێت ساڵانە باج بدەن بە دەوڵەت، ئەو سەردەمە (مەجیدیە ) جۆرە پارەیەکی عوسمانیەکان بووە، کڕین و فرۆشتنی پێوە کراوە. ئەمیر خدر خانی رەباتی هەموو تەمەنی هەڵوێست و تەحەدا بووە، ملی بۆ ئەو داوایەی عوسمانیەکان نەداوە، وتویەتی: ئەو( مجیدیە ) نادەم و نایکەم بە ئیرس بۆ ئەولادەکانم، بۆ ئەوەی ئەوانیش دوای خۆم سەرانە نەدەن بە داگیرکەرانی نیشتمانم.
دەوڵەتی عوسمانی لەشكرێکی گەوەریان ناردوەتە سەر خدرخان قولی و گوندی رەبات، دوای شەڕو پێکدانێکی نابەرامبەر (خدر قولی خان )یان دەسگیر کرد،گوندی رەبات یان تاڵان و خاپوورکرد، رەباتیەکان ئاوارە بوون.
خدرخان قولی خان یان برد بۆقەرەداخ، لەوێش هەرسووربوو لەسەر هەڵوێستەکەی، عوسمانیەکان بۆ چاو ترساندنی ئەمیرەکانی کورد، خدرخان قولیان شەهید کرد.
رەباتیەکان تەرمەکەیان لە گۆڕستانی (گومەزی قەرەداغ ) لە رۆژهەڵاتی قەرەداغ بەخاک سپارد، لەسەر کێلی ئارامگەکەی نوسراوە: قولی قولی رەحمەت لە گۆڕت، خدرخان قولی.
دوای ئەو تراژیدیاییە رەباتییەکان، جارێکی ترگوندی رەبات یان ئاوەدان کردەوە، خدرخان قولی خان، خاوەنی 12 کوڕو 24 برا بووە، دوای خۆی ئەحمەد خدر ئەمیرقولی خان شوێنی باوکی گرتەوە، دواتر حارس، پاشان ( ئەحمەد حارس )، (عەباس حارس )، (محەمەد حارس )،( خدرحارس ).
کەسێتییە نمونییەکانی رەبات
رەباتیەکان لە رەبات و ناوچە جیاجیاکان، خاوەنی کەسێتیەکی بالای وەک:
* فەقێ قادری رەباتی کوڕی سلێمان مۆردار، مامۆستا عەلادین سوجادی، لە رشتەی مرواری دا، لەسەردەمی وەسمان پاشای جاف و عادلەخاندا، وەک ئەندامێکی خانەوادەکەی هەلسوکەوتیان لە گەڵ کردوەو راوێژیان پێ کردووە، فەقێ قادر روناکبیرێکی دیارو نمونەیی بووە، شارەزای مێژووو پەندوئەدەب بووە، رۆڵی مێژووی دیاری هەبوو، پەیوەندی لە گەڵ مەلیک مەحمودو شێخ لەتیفی دانسازو سەید ئەحمەدی خانەقای کەرکوک و دەیان کەسێتی تردا هەبووە.
* مەلاکاکە حەمەی فەقێ قادری رەباتی لە چوارتاو شارباژێر و سلێمانی رۆڵی دیاری هەبووە لە بواری کۆمەڵایەتی و ئاینی دا، ئەندامی کۆمەڵەی برایەتی بووە، خولە پیزە پەیڕەوی هەموو بڕیارەکانی کردووە.
* حاجی حەمە سالح رەباتی ناسراو بە ( حاجی دکتۆر) لە کەرکوک رۆڵی گەورەی هەبووە لە خزمەتی مرۆڤ و مرۆڤایەتیداو حاجی مەلا خالید رەباتی رۆڵی گەورەی ئاینی و کۆمەڵایەتی هەبووە لەتازەدێی کەلارو گەرمیان.
خالید رەباتی و محەمەدی حاجی رەزای رەباتی و وەستا ئەسعەد رەباتی لەو کەسایەتی یە دیارەکانی رەبات بوون، دەیان کێشەی رەبات و ناوچە جیاجیاکانیان چارەسەر کردووە. بە درێژایی میژوو، رەباتیەکان لە بەرەی گەلدا بوون، خاوەنی دەیان شەهیدو ئەنفالن.
کارەساتی تەموزی 2019 و چارەسەر
کارەساتی 19. 7. 2019 نێوان ئامۆزاکانی رەبات و هەزارکانی، ناخی هەموومانی هەژاند، نکۆڵی لە ئازاری کارەساتی برینی ناخی کاک فازیل رەباتی ناکرێت، ئامۆزاکانی هەزارکانیش هەست بە هەڵەو ئازارێکی دەروونی ویژدانی دەکەن.
لە مێژووی رەباتیەکاندا، خدرخان قولی ئەو رۆڵە مێژووە باڵایەی هەبووە، ئەو هەموو کەسێتی یە نمونەیانە، لە رەبات هەڵکەوتووە. ئێستا ئامۆزا بەڕێزەکانی رەبات لە شەهامەت و ئازایەتی دا، لەم کێشەیەدا، لە بەردەم بەرپرسیاریەکی میژووی ویژدانی گرنگدان، نابێ بوار بدەن ئەم كێشەیەیان ئاوا بە ئاڵۆزی و داخراوی، بە هەڵواسراوی بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی گەنجەکانی رەبات و هەزارکانی، دژایەتی یەکتری نەکەن و لەمەزیاتر بە رق و کینەو بوغزو تۆڵەو تۆڵە کردنەوە پەروەردە نەکرێن.
ئامۆزا بەڕێزەکانی رەبات دەبێت لە ئاستی مێژوویی دێرینی رەبات و ئێستای رەبات دابن، بەسوپاسەوە باوەشی پێزانین، بۆ هەڵوێستی نیەت پاکی ئەو کەسێتییە بەڕێزو نمونەییە باڵایانەی سەنگاو گەرمیان بکەنەوە، کە پەرۆشن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان، بۆ گفتوگۆو لێبوردن و ئاشتی.
با هیچ کەس نەتوانێت یاری بەهای مێژووی دێرینی رەبات و ئێستای رەبات بکات، با بریاری ئامۆزاکان بە جۆرێک بێ لە بری ئەوەی گەنجەکانیان لولەی چەکەکان ئاراستەی یەک بکەن، باوەشی برایەتی و خزمایەتی و مرۆڤایەتی بۆ یەک بکەنەوە.
لە بری ئەوەی رەبات و هەزارکانی لای گەنجەکانی رەبات و هەزارکانی بکەن بە سەنگەر، رەبات و هەزارکانی ئاوەدانیتر و جوانترو شیرین تر بکەنەوە.
با لەمە زیاتر گەنجەکانی رەبات و هەزارکانی نەبن بە قوربانی عەقڵی ئاڵۆزو و داخراو و هەڵواسراویی هەڵە بە هەڵە، با ئەم کارەساتە ئەزمونێکی نوێ بێ، وانەیەکی نوێ بێ، عەقڵ و لۆژیک بریاری ئاشتی بدات، بۆ ئەوەی تا هەتا هەتایە، هیچ کارەساتێکی دڵتەزێن و رووداویی جەرگ بڕ و ناخۆش لە رەبات و هەزارکانی و سنگاو و گەرمیان روو نەداتەوە.
* وێنەی قەڵای دەمدم
سه‌رچاوه: عه‌بدوڵڵا که‌ریم مه‌حمود : گه‌ڕانه‌وه بۆ ره‌چه‌ڵه‌کی ره‌باتی و رۆڵێیان له ناو رووداوه‌کاندا ، گۆڤاری په‌یڤین ، ژماره 11-12 ، Julay2001 ل294- 296.
