ئارام هادی: کورد و ستراتیژیەتی نەتەوەیی لە ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
بیستەکانی سەدەی ڕابردوو بە سەردەمی ڕێککەوتنە جیهانیەکان ئەژماردەکرێت، لێکەوتە خراپەکانی تائێستاش بەسەر کوردەوە ماوە، ئاڵۆزی زیاتری لەم دەیەدا کۆکردۆتەوە، تورکیا بەنیازی هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتننامەی لۆزان و زیندووکردنەوەی میساقی میللی یە، ئەمساڵیش وەکو دوا دەرفەت بەیادی سەد ساڵەی لۆزانەوە کار بۆ جێبەجێکردنی میساقی میللی دەکات.
* میساقی میللی پاڵپشتی یاسایی نیە ئەم میساقە لە 28. 1. 1920 له‌نێوان (ئیتاڵیا، فرنسا، به‌ریتانیا) و ئیمپراتۆری عوسمانی واژۆكرا و ویلایەتی کۆنی موسڵ و حەلەبی لە سوریا ده‌گرتەوە، بەڵام دوای تێگه‌یشتنی به‌ریتانییه‌كان له‌گرنگی سنوری جوگرافیا و هه‌ڵكه‌وته‌ی موسڵ، ڕێککەوتنەکەیان هەڵوەشاندەوە و بەشەڕ موسڵیان له‌ده‌ستی عوسمانیەکان ده‌رهێنا و خستیانە سەرنەخشەی عیراق، بەمەش میساقی میللی هەڵوەشایەوە، جارێکیتر تورکیا لە30. 9. 1924 داوای گەڕاندنەوەی موسڵی لە کۆمەڵەی نەتەوەکان (عصبة الامم) کرد و دواتر لە31. 11 1924 لیژنەیەکی نێودەوڵەتی وەڵامی تورکیای بە جەختکردنەوەی موسڵ کە خاکی عیراقە دایەوە.
لەلایەکیتر ئەو میساقە میللییە لەسەردەمی عوسمانیەکان مۆرکراوە لەکاتێکدا تورکیا خۆی بەبڕیاری نێودەوڵەتی ئامادەیی دەربڕی بە هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆری عوسمانی، ئیتر کام عورف و یاسای نێودەوڵەتی کار بەبڕیارێکی لۆکاڵی ئیمپراتۆریەتێکی هەڵوەشاوە دەکەن؟ میساقەکە هیچ قورساییەکی یاسایی نیە، تورکیا هێزی خۆی بەدژی کورد و ترساندنی بەکاردێنێت، گەرنا ئەو وڵاتە لەڕووی یاساییەوە ناتوانێت هیچ بکات.
* ڕێککەوتننامەی سیڤەر و ڕێککەوتننامەی شومی لۆزان
24. 07. 2023 سەد ساڵ بەسەر لۆزاندا تێدەپەڕێت، ئەو ڕێککەوتنەی کە ماددەکانی (62-63-64)ی ڕێککەوتننامەی سیڤەری تایبەت بە دیاریکردنی چارەنوسی کوردی کەنارگیرکرد، لەم ڕێککەوتنەدا (عیسمەت ئینونو)ی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی تورکیا سەرۆکی تیمی دانوستاندکاری کۆماری تورکیابوو، نەیهێشت لە ڕێککەوتنەکەدا بەوشەیەک ناوی کورد و کوردستان بهێندرێت و چارەنوسی کوردی بە نادیاری هێشتەوە، لەکاتێکدا ئەم کاک عیسمەتە بۆخۆی کورد بوو!!
لە چەند ساڵی ڕابردووەوە تا ئێستاش جا جار بەرپرسانی تورکیا باس لە هەڵوەشاندنەوەی لۆزان دەکەن لەدوای سەد ساڵ کە ئەمساڵ کاتەکەیەتی ئەمەش مەترسی لای کورد دروستکردووە، لەکاتێکدا هیچ پاڵپشتێکی یاسایی نیە کەباس لە ماوەی کۆتایی هاتنی ڕێککەوتنی سیڤەر و لۆزان دوای سەد ساڵ بکات، دیاریکردنی سەد ساڵ بۆ ماوەی جێبەجێکردنەکەیە نەک کۆتایی، گەر هات و تورکیا بە زۆر ڕێککەوتننامەی لۆزانیشی هەڵوەشاندەوە. هیچ ترسێکی ناوێت، چونکە ئەم ڕێککەوتنە وایکرد کورد نەبێتە خاوەن دەوڵەت و ڕێگریش بوو لەوەی کورد وەکو نەتەوە ناوی لە عصبە الامم (کۆمەڵەی نەتەوەکان)ی کۆن تۆمار بکرێت، تا ئێستاش ڕێگرە لە تۆمارکردنەکە لە نەتەوە یەکگرتووەکان.
لە هەڵوەشاندنەوەی لۆزاندا لانیکەم ئەگەرێک دێتەپێش بۆ ئەوەی کورد دەرفەتێکی بۆ بڕەخسێت باسی زیندووکردنەوەی ماددەکانی (62-63-64)ی ڕێککەوتننامەی سیڤەر بکات کە لەڕووی یاساییەوە تا ئێستا هەڵنەوەشاوەتەوە.
لەلایەکیتریشەوە لە سیڤەردا تەنها کار بە ماددەکانی (62 -63 -64)ی تایبەت بە پرسی کورد نەکراوە گەرنا تورکیا خۆی دانیناوە بە ماددەی 27ی سیڤەر بۆ خوارووی وڵاتەکەی، هاوکات ماددەکانی (84 تا 121)ی ڕێککەوتننامەی سیڤەر کە تایبەتە بە وڵاتانی عەرەبی و ئەفریقا و یۆنان و ئەرمینیا تا ئێستاش کاری پێدەکرێت.
تورکیا لە ڕابردوودا بە یاسایی داوای ویلایەتی موسڵی لە کۆمەڵەی نەتەوەکان (عصبة الامم) کرد پێی نەدراو شکستی هێنا، بە هێرشی ڕاستەوخۆی سەربازیش ناتوانێت پەلاماری عیراق بدات لەبەرئەوەی سنوری دانپێدانراوی نێودەوڵەتی هەیە، ئەمەش هۆکاری دەستوەردانەکانی تورکیایە لەعیراق بەنیازی دروستکردنی ئاڵۆزی زیاترە.
* پێویستە سەرکردایەتی سیاسی کورد و عیراق لەم قۆناغەدا زیاتر گرنگی بە پتەوکردنی پەیوەندیەکانیان لەگەڵ یەکتربدەن، باشترە بارەگای حزبە کوردیەکان دوای سلێمانی و هەولێر لە بەغدادیش بکەنەوە، کاری سیاسی سەرتاسەری لە عیراقدا بکەن، حکومەتی هەرێم و حکومەتی عیراقیش بەئاڕاستەی سفرکردنەوەی کێشەکان لەگەڵ یەکتر هەنگاوبنێن، کورد و عەرەب لە عیراقدا باشتردەبێت لەم ڕاستیانە تێبگەن، بەغدا هەوڵی لاوازکردنی هەرێم نەدات بەپێچەوانەشەوە ئاڕاستەی سیاسەتی هەرێم ڕووە و بەغدابێت، نابێت عیراق لە بەهێزبونی هەرێم بترسێت و هەرێمیش لە بەهێزبونی عیراق وابزانێت فیدراڵیەت قوت دەدات، سەقامگیری عیراق پەیوەستە بە پارێزگاریکردن لە فیدراڵیەت، چۆنیەتی دروستبونی عیراقی نوێ ئاشکرایە بەتەنها عەرەبەکان دروستیان نەکرد بەڵکو سەرۆک (مام جلال) دەوری گرنک و پڕبایەخی لە بنیاتنانەوەی عیراق بینی.
ئامادەبونی بەردەوامی سەرکردەی حزبە کوردیەکانیش لە بەغدا وائەکات سود و دەستکەوتی گەورەی بۆ کورد پێ بەدەست بهێنرێت، بمانەوێت یاننا سیاسەتی کاک بافڵ سەرۆکی یەکێتیی بۆ بەغدا سیاسەتێکی زۆر ئەقڵانیە کە یەکێک بوو لەو سیاسیانەی ڕێگەی نەدا ئەجێندای دەرەکی بۆ تێکدانی عیراق دوای هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی 2021 سەربگرێت، بونی ئەو لەمساڵدا لەبەغدا تا زیاتر و زیاتربێت سەقامگیری هەرێم و بەغدا باشتردەبێت و کوردیش لە مەترسیەکان دوورتردەخاتەوە.
هاوکات کورد لە ئاستی هەرچوارپارچەش پێویستیان بە بەهێزبونی زیاتری پەیوەندییەکانیان هەیە، لە زۆر بابەتیشدا پێویستە سنورە دەستکردەکان تێپەڕێنن بەتایبەت لە تێکەڵاوی کۆمەڵایەتی و بواری ڕێکخراوەیی مەدەنی و پێکەوە کارکردنیان لەڕووی دیپلۆماسیەوە لە جیهانی دەرەوەدا.
سەرچاوە
1. ڕێککەوتننامەی سایکس بیکۆ
2. میساقی میللی ناوخۆیی تورکیا
3. ڕێککەوتننامەی سیڤەر
4. ڕێککەوتننامەی شومی لۆزان
