رەزا شـوان: رەهـەنـدی پـەروەردەیی لە ئـەدەبی منـداڵانـدا.
لەبەر گرنگی ئەدەبی منـداڵان لە ئەمـڕۆ و لە داهـاتـوودا، ئەم سەردەمە بە (سەردەمی ئـەدەبی منـداڵان) دادەنـرێـت. ئـەدەبی منـداڵان بـە هـەمـوو ژانـرەکـانـییـەوە (چـیرۆک، هـۆنـراوە، پەخـشان، شانۆ، رۆمـان، ئۆپەرێـت) گرنگییەکی گەورەی لە ژیانی منداڵاندا هەیە. چونکە رۆڵێکی گرنگی لە دۆزینەوەی جیهانی دەرەوە و ناوەوەی منداڵان هەیە. بە تایبەتیـش لە ساڵانی یەکـەمی تەمـەنی ژیـانیانـدا، کە وەک ئیسـفەنـج وان، هـەمـوو زانیـارییـەکی دەوروبـەریـان هـەڵـدەمـژن، دوایی لـێکـیانـدەدەنـەوە و لـێـیان تێـدەگـەن.
گرنگی ئەدەبی منـداڵان لەوەدایە، کە بەشداری لە ئامادەکردن و پێگەیاندنی نەوەیەکی نـوێـدا دەکات، بـۆ هـێنانەدی داهـاتـوویەکی خوازراوی گەشـتر بۆ کورد و کوردسـتان. بـۆیە ئـەدەبی منـداڵان بە پێـویـستیـیەکی گـرنـگی نیـشـتـمانی و نەتـەوەیی دەزانـرێـت. مەرجـێکی پێویست و گرنگیشـە لە مەرجەکانی گەشەکردنی رۆشـنبیرییەکی خوازراو. ئەدەبی منـداڵان، زانست و هـونەرە و یەکـێکە لە هـونـەرە جـوانەکـان، کە بیـرۆکە و هەستەکانی مـنداڵان بنیات دەنێـت. گـرنگی لەوەشـدایە، کە هـۆش و خەیـاڵی منـداڵان دەورووژێـنـێـت و ئـارەزوو و بەهـرە و راز و نیـاز و تـوانـاکـانیـان پێ دەردەخـات و خـەون و هـیوا و ئارەزووەکـانیان دەهـێنێـتە دی.
تا ئێستا زیاتر لە دە نووسینم دەرەبارەی ئەدەبیاتی منـداڵان و گرنگییەکانی بۆ منداڵان نووسـیوە و بڵاومکـردوونەتەوە. بە دەیـان نووسـینی تریش هـەر دەربـارەی ئـەدەبی منـداڵان بنووسـم هـێشـتا هـەر کەمـە. چـونـکە بە زمـانە جیـاوازەکانی گـەلانی جیهـان بە سـەدان کـتێـب دەربارەی ژانـرەکانی ئەدەبی منـداڵان نووسراون و چاپکـراون و لە جیهاندا بڵاوکراونەتەوە. ئەمەش بەڵگەیە بۆ گرنگی ئەدەبی منـداڵان لە ژیانی گەلاندا. لـەم روانینـە سـتراتـیژییەشـەوە، کە منـداڵانی ئەمـڕۆمـان سەرکـردەکانی بەیـانیمـانن، واتە داهاتـووی هەر گەل و وڵاتێک لە دەستی منـداڵانی ئەمڕۆیـان دایـە. بۆیـە چەنـد گرنگی بە ئەدەبیاتی منـداڵانی کوردمان بدەین هەر کەمە. چونکە گرنگیدان بە منداڵان گـرنگـیـدانە بە ئەمـڕۆ و بە داتـوومان. بێگـومـان مناڵەکانمـان گـرنگـتریـن سـامـان و سەرمـایە و ژێـرخـانی نەتـەوەیـیمان.
مەبەستیشمان لە ئەدەبی منداڵان، ئەو ئەدەبەیە باشەیە کە هەموو مەرجێکی پێویستی لەخـۆگـرتـووبێـت. چـونـکە هـەمـوو نـووسـینـێکی لاواز و کـاڵ و کـرچ، لەژێـر نـاوی (بۆ منـداڵان) ناچـێتە خـانەی ئەدەبی منـداڵانەوە. منـداڵانیش ئەو نووسـینانەی کە بە دڵی خۆیـان نەبێـت و چـێژ و خـۆشـییان لێـوەرنـەگـرن، بە ئـەدەبی خـۆیـان نـازانـن.
دکتۆر (محەمەد شاکیر سەعـید) دەڵێت:”زۆر لەوانەی کە بۆ منـداڵان نووسراون، لە راستیدا گونجاونین بۆ منداڵان، چونکە لە ئاستی منداڵان بەرزترن. یان لەگەڵ لایەنی پـەروەردەیی منـداڵانـدا نـاگـونجـێن. یـان لەبـەر ئـەوەی کـە بەهـا رەوشـتـیـیەکـانیـان لەخـۆنـەگـرتـوون، کە بەشداری لە پەروەردەکـردن و پێگەیانـدنی منـداڵانـدا دەکەن”.
جیـاوازیش لە نێـوان نووسـینی منـداڵان و نووسـین بـۆ منـداڵاندا هـەیە. ئـەو بابـەتە ئەدەبـییانەی کە منـداڵان خۆیـان دەیـاننووسن و لە میـانەیەوە گوزارشت لە هەست و سـۆز و خەیـاڵ و لە خـەون و لە هیـواکانیـان دەکـەن و بەهـرە و تـوانـاکـانی خۆیـان دەردەخەن. ئەم نووسینانە گەشە بە زیـرەکی و سۆزداری توانـاکانی منـداڵان دەکەن. دەبنە هـانـدانیان بۆ پێـشکەوتن و داهـێنان، سەرەڕای ئەوەش خۆشیان پێدەبەخـشن. چونکە واهەست دەکەن، ئەو نووسینانە، گەر ساکار و سادەشبن، زادەی خەیاڵ و بـیر و هـۆش و گوزارشـتی راستیی خۆیـانن. جیـاوازییان هەیە لەگەڵ ئەو ئەدەبـیاتەی کە گەورەساڵان بۆیان دەنووسن. کە رەنگە هـەنـدێ جار گوزارشت لە خەون و خەیاڵ و هیـواکانیـان و لە راز و نیـازی پـاکـییان و لە نـاخی دڵ و دەروونی منـداڵان نـەکـەن.
بێگومـان رەهـەنـدی پەروەریی لە ئـەدەبی منـداڵانـدا، لایـەنێکی گـرنگ و کاریـگەر و چارەنووسسازە لە گەشەکردن و بنیاتنانی کەسایەتی دروستی منداڵان. بە تایبەتی لەم سـەردەمـەدا، کە سـەردەمی شـۆڕشی تەکنـەلـۆژیـا و داهـێنانی سـەیـر و سـەمـەرەیە، پەیوندیکردن ئاسانتر بووە، هـۆیەکانی فێرکردن و گەشەکردنی رۆشنبیریی منداڵانیش زۆرتربوونە و ئاستی زیرەکی و هـۆشیاری و وەرگرتنی منـداڵانیش بەرزتربوونەتەوە.
ئەدەبی منـداڵان هـۆکـارێکی گـرنگی پـەروەردەی منـداڵانە. بەڵکـو ئـەدەبی منـداڵان و بەهـا پـەروەردییـەکـان دووانـەن و لـە یەکـتری جیـانـابنەوە و تـەواکـەری یەکـترین و کاریگەرییان لەسەر یەکـتری هەیە. بە کورتی ئەدەبی منـداڵان و پەروەردەی منـداڵان گیـانـێکـن و لە دوو جەسـتەدان.
ئەگەر هیـوا و ئامانجی ئێستا داهـاتووبێت، ئەوە رەهـەنـدی پەروەردەییە کە داهاتووی ئەدەبی منـداڵان دیـاری دەکات. چونـکە ئەدەبی منـداڵان لـە پلـەی یەکەمـدا، ئەدەبـێکی پەروەردەییە. بنەما پەروەردەییەکانن کە راستی و بوارەکانی داهاتووی ئەدەبی منداڵان دروسـت دەکەن. هـەر گـۆڕانکاری و پێشکەوتـنێک لەم ئەدەبـەدا بکـرێت، پێویستە لە دەروازەی پەروەردەوە تێپەڕێـت. نووسەرانی بـوارەکانی ئەدەبیاتی منـداڵانی کوردمان ئـەم راسـتیـیە دەزانـن، بـۆیـە گـرنگـییەکی زۆریـان بە رەهـەنـدی پـەروەردەیی داوە و پانتاییەکی زۆری لە نووسینە هـەمەجـۆرەکانیانـدا گرتۆتەوە. واتە نووسەرانی ئەدەبی منـداڵان ئەگـەر پەروەردەکـار نەبـن، ناتـوانـن مەبـەسـت و پەیـامـەکانیـان بە منـداڵان بگەیـنن و ئەدەبـێکی تـازەی هـاوچـەرخ و پێشکەوتـووی خـوازراو بەرهـەم بهـێـنن.
زاناکـان و بـیرمـەنـدان بە دێـژایی سەردەمـەکـانی مێـژوو، رۆڵی ئـەدەبی منـداڵانیـان بـەرز و گرنـگ نـرخـانـدوون لە پەروەردەکـردنی منـداڵانـدا. چونکە ئەدەبی منـداڵان کـۆڵـەکەیەکی سەرەکی بەهـێزە لە بنیاتنـانی کەسایەتی دروستی منـداڵان. لە رێـگەی بەشـداریکـردنی لە گەشـەکـردنی بیـر و هـۆش و دەروون و سـۆزداری و زمـانی و دەوڵـمەنـدکـردنی ژیـانی رۆشـنبـیرییـان، کە بـە رۆشـنبـیریی منـداڵان نـاوی دەبـەیـن. ئـەدەبی منـداڵان رۆڵـێکی کاریـگەریـشی لـە بە کـۆمـەڵایـەتیکـردنی منـداڵانـدا هـەیە. هـەر لە ڕێـی ئەدەبـیشەوە روانینیـان بـۆ ژیـان و داهـاتـوو فـراوتـر دەبێـت.
لە رابـردوودا ئەرک و بەرپـرسیارێتی پەروەردەکـردن و ئاراستەکردنی منـداڵان، تەنیا لە ئەستۆی دایـکان و باوکـان و پەروەردەکاراندا بـوو. بەڵام لە ئەمـڕۆدا ئەم ئەرک و بەرپـرسـیارێـتـیـیە لەسـەر شـانـی مـامـۆسـتایـان و نـووسـەران و هـونـەرمـەنـدان و میـدیاکان و هـۆکارە جیـاوازەکانی راگەیـانـدنـەکان و کـۆمەڵگا و رێکخـراوە فەرمی و نافەرمییەکانی داکـۆکـیکـەر لـە مـافـەکـانی منـداڵان و هـەر خـەمـخـۆرێـکی دڵـسـۆزی هیـواخـوازی داهـاتـوویەکی گەشـتر و شـیاوتـرە بـۆ کورد و کوردسـتان. پێویـستە بە هـەمـاهـەنگی بەشـداری لەم ئەرک و خـزمـەتە پیـرۆزەدا بکەین و هـەمـوومانیش لە بەری ئەرێـنی ئەم بەرپـرسـیارێتـییە نیـشـتمانی و نەتەوەیەتییەدا سـوودمەنـد دەبـین.
ئەو ئامـانجە پەروەردەییـانەی کە لە میانەی ئەدەبی منـداڵانەوە پێشکەش بە منـداڵان دەکرێن، کەمترین لەو بەهـا پەروەردەییانەی کە لە لایەن دایکان و باوکان و باخچەی منـداڵان و قـوتـابخـانە یا لە رێـگەی هـەر هـۆکـارێـکی تـرەوە پێـشکەشـیان دەکـرێن.
ئـەدەبی منـداڵان هـۆکـارێـکی پـەروەردەیی سـەرکـەوتـووی جـیهـانی هـاوچـەرخە، بۆ گەیشـتن بە هـۆش و دڵ و دەروونی منـداڵان. ئـەو هەلـەشـیان بۆ دەڕەخـسێـنـێت، کە وەڵامی بەشێک لە پرسیارەکانیان دەستبکەوێت. ختووکەشیان دەدات بۆ بیرکردنەوە و نـووسـین و داهـێنان و گوزارشتکـردن لە خەیاڵ و بیـرۆکە و لە هیـوا خواستەکانیان.
