نەوزادى موهەندیس: ڕێکەوتنى ئێران و سعودیە و کاریگەرییەکانى لەسەر قەوارەى هەرێمى کوردستان!

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

بەشێوەیەکى چاوەڕواننەکراو و لەماوەى کورتى نێوان 6 – 10. 3. 2023 دا و لە ئەنجامى گفتوگۆو و کۆبونەوەى چڕوپڕى نهێنى نێوان ئێران و سعودیەدا لە شارى پەکینى پایتەختى کۆمارى چینى میللیدا، لە 10 ئازاردا ڕێکەوتنى نێوان ئێران و سعودیە ڕاگەیەنرا کە لەیەککاتدا، هەبوو پێى دڵخۆش و پشتگیریان لێکرد و هەشبوو دژى وەستانەوە و بەمەترسیان لەقەڵەمدا.
ئاشکرایە ئەم ڕێکەوتنە هەر لەخۆڕا و بێ پێشەکى و ڕێگەخۆشکردن نەهاتۆتە دى و لەئەنجامى هەوڵى بێووچانى وڵاتانێک بوەو بەتایبەتیش هەردووک وڵاتانى عومان و عێراق کە زیاد لە 5 گەڕى گفتوگۆى نێوان سعودیە و ئێرانیان میواندارى کردوەو ڕێکیانخستبوو. بەڵام نەتوانرا بگەنە ڕێکەوتن ئەویش هۆکارى زۆرى هەبوو.
ئاشکرایە کێشەکانى نێوان سعودیە و ئێران، وەکو دوو وڵاتى تازەى ئەم قۆناغە مێژوویەکى دووردرێژ و ڕەگ و ڕیشەى قوڵى هەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ پێش هاتنى ئاینى ئیسلام، کاتێک ئیمپراتۆریەتى فارسى زۆرێک لەناوچەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستى داگیر کرد بوو، وە سەرکارى خۆى تیادا دانابوون و سەر بە تاجى ئیمپراتۆریەتى فارسى بوون. دواتر کاتێک ئاینى ئیسلام هات و ڕێک لەسەردەمى خەلیفەى دووەمى ئیسلامدا عومەرى کوڕى خەتاب و لەساڵى 636 زاینیدا و لە جەنگێکى گەورە و مێژووى بەناوى قادسیەوە توانرا ئیمپراتۆریەتى ساسانى فارسى بڕوخێنرێت کە لەوکاتەدا پاشا یەزدجرد لەسەر تەختى شاهانشاى فارسدا بوو. ئیدى لەوکاتەوە تاکو ئێستا کە زیاد لە 1400ساڵە ململانێى نێوان عەرەب لەلایەک و فارس لەلایەکى ترەوە و لەهەردوو بەرى ئاوى کەنداوى ( فارسى- عەرەبى ) بەردەوامە و لەگەڵ قۆناغە جیاوازەکاندا توندوتیژى زۆرى بەخۆیەوە بینیوە، لەکاتێکیشدا و لەساڵى 1501دا دەوڵەتى سەفەوییەکان مەزهەبى شیعەیان کردە مەزهەبى ڕەسمى و زۆرینەى خەڵکى لە ئێراندا و شیعەى دوازدە ئیمامیان سەرخست بەسەر شیعەى زەیدى و ئیسماعیلیدا. ئیدى هێندەى تر ململانێ و کێشەکانى نێوان وڵاتانى سونە مەزهەبى ئەوکاتە و ئێران پەرەیان سەند بەتایبەتیش لەنێوان دەوڵەتى عوسمانى سونە مەزهەبدا.
بەم شێوەیە ئەم ململانێ ئاینى و مەزهەبیە بونە سەربارى ململانێ سیاسی و ئابورى و ئەمنیەکانى نێوانیان و چەندین جەنگى گەورە و مێژوویى ڕوویانداوە. هەمیشە بەبێ جیاوازى دەسەڵاتدارانى ئێرانى فارسى هەوڵى گێڕانەوەى شکۆ و دەسەڵاتى خۆیان داوە لەناوچەکەدا و لەمپەرى ئاوەکانى کەنداوەوە. کە زۆرینەى عەرەب و سونە مەزهەب بوون و هەرکات و ساتێک بەهێزبوبن وتوانیبێتیان دورگەیەک، یان پارچەیەکیان لەخاکى عەرەبەکان پچڕیوە و خستویانەتەوە سەر دەسەڵات و قەڵەم ڕەوەکانى خۆیان. ئەوەتا لەساڵى 1971 وە سێ دورگەى تونبى گەورە و و تونبى بچووک و ئەبوموساى ئیماراتى داگیر کردوەو لە ڕێکەوتنى 6ئازارى 1975ى جەزائیریشدا، شاى ئێران بەڕێکەوتن نیوەى شەتولعەرەبى لە عێراق وەرگرتەوە.
ئیدى بەم شێوەیە هیچ دەیە ساڵێک تێنەپەڕیوە کە ململانێکانى ئێران و عەرەبەکان بەگشتى و دواتریش بەتایبەتى سعودیە گەرمنەبووبن و هەڕەشەى جەنگ و داگیرکاریان لەیەکتر کردوە و نمونەى زیندووش جەنگى هەشت ساڵەى نێوان عێراق و ئێران بوو لەدواى هاتنە سەر حوکمى ئێران لەلایەن ئیمام خومەینى و دامەزراندنى کۆمارى ئیسلامى ئێرانیەوە و هەڵگرتنى دروشمى مەرگ بەر ئەمریکا و ئیسڕائیل و ناردنە دەرەوەى شۆڕشى ئیسلامى ئێرانى بۆ ناوچەکە و دونیاش.
سعودیە وەک گەورەترین وڵاتى ئیسلامى سونە مەزهەب و سەرچاوەى ئاینى ئیسلام لەجیهان و ئێرانیش وەکو وڵاتێکى گەورەى ئیسلامى شیعە مەزهەب،کەوتنە ململانێیەکى توندى نەبڕواوە و تا لە ساڵى 2016دا بەتەواوەتى پەیوەندى دیپلۆماسیەکانیان پچڕاند لەئەنجامى لەسێدارەدانى سعودیە بۆ پیاوى دیارى شیعە مەزهەبى سعودیە نەمر باقر نەمر و لەبەرامبەریشدا ئێرانیەکان سەفارەت و کونسوڵخانەى سعودییەیان گڕتێبەردا و ئیدى حوسیەکانى یەمەنیش بە پاڵپشتى ئێران بونە هەڕەشەى جدى بۆ سەر ئەمن و ئاسایش و ئابورى سعودیە.
بەهۆى ئەم کێشە و ململانێیانەوە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەمیشە وەکو کوانویەکى پڕ ژیلەمۆ وابوە و هەمیشە چاوەڕوانى کڵپەکردنى لێکراوە. ئیدى هەردوولاش کەوتونەتە خۆ بۆ پڕچەککردنى خۆیان و هەرلایەک پشتى بە زلهێزێکى جیهانى بەستوە. ئاشکرایە لەساڵى 1945وە بەپێى ڕێکەوتنێکى ئەمنى نێوان ئەمریکا و سعودیە، ئەمریکا و ڕۆژئاوا بەگشتى سعودیە و کەنداوى عەرەبیان بەبەشێک لە ئەمن و ئاسایشى خۆیان داناوە و بەهەموو شێوەیەک پشتگیرى و پشتیوانیان لێکردوە لەبەرامبەر ئێران و یەکێتى سۆڤێت و چین و… هتد. لەولاشەوە ئێران بە پاڵپشتى ڕوسیا و چین و کۆریاى باکور و… هتد. توانیویەتى پشتیوانیەکى بەهێز بۆخۆى پەیدا بکات و بتوانێت درێژە بە مان و هێزى خۆى بدات.
کێشەى سەرەکى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست کە مەسەلەى فەلەستین و ئیسرائیل بوو، پاشەکشەى کردووە لە بەرامبەر ئەم ململانێ نەبڕاوەیەى نێوان ئێران و سعودیەدا و هەر بەم هۆیەشەوە ئارامى و ئاسایشى ئەم ناوچەیە هەمیشە لەبەردەم مەترسى گەورەدا بووە.
ئاشکراشە ململانێکانى سعودیە و ئێران سەرجەم بوارەکانى سیاسى و ئابورى و ئەمنى و کۆمەڵایەتى و ئاینى و مەزهەبى دەگرێتەوە و بەتەنهاش نەوەستاونەتە سەر سنوورى هەردوو وڵاتەکەیان، بەڵکو گۆڕەپانى ململانێکانیان تەواوى ناوچەکەى گرتۆتەوە هەر لە عێراق و سوریا و لوبنان و فەلەستین و میسر و عومان و یەمەن و وڵاتانى ترى کەنداو و… هتد. هەربۆیە ئەم ململانێیە ببوە خاڵى سەرەکى تەواوى کێشە و ململانێکانى ناوچەکە و بەتەواوەتى ناوچەکە و زلهێزەکانیشى دابەشکردبوە سەر دووبەرەوە.
ئاشکراشە بەهۆى ململانێکانى ئێران لەگەڵ ئەمریکادا نەدەتوانرا کە ئەمریکا ڕۆڵى ناوبژیوانى ببینێت، چونکە بێ لایەن نەبوو. بەهەمان شێوە بەرژەوەندى سیاسى و ئابورى و ئەمنى ئەمریکاش لەوەدا بوو کە ئەم ململانێیانە درێژەیان هەبێت، لەلایەک بۆ مانەوەى زیاترى لەناوچەکەدا و دەستگرتنى بەسەر ئاوە گەرمەکاندا و سەرچاوەکانى وزەى نەوت و غازى سروشتى زۆر و زەوەندى وڵاتانى کەنداو و دواتریش فرۆشتنى چەک و چۆڵى زۆر و زەوەند بە عەرەبەکان.
بەڵام ئەم هەوڵ و ناوبژیوانیەى چین و لەم کات و قۆناغەدا، بەڕاستى جێگەى تێڕامان و هەڵوێستەکردنە بۆ ئەمریکا و ئیسڕائیل و دەکرێت وەکو تەحەدایەکى هەژموون و دەسەڵاتى ئەمریکا لێیڕوانرێت. چونکە چین لە ئێستادا بۆتە ڕکابەرى سیاسى و ئابورى و ئەمنى پلە یەک بۆ ئەمریکا و بە جدى بۆتە هەڕەشە و مەترسى بۆ سەر هەژموون و ڕابەرایەتى ئەمریکا لە جیهاندا، بەهۆى پێشکەوتنە سیاسى و ئابورى و ئەمنى و سەربازى و کەلتوریەکانیەوە لەبەرامبەر ئەمریکادا. ئەم هەوڵەى چین ڕێک ماناى کانسڵکردنەوە و سڕینەوەى ڕۆڵى تۆخى ئەمریکایە لەناوچەکەدا و بەتایبەتیش لاى هاوپەیمانە مێژووییەکانى لەناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و کەنداویە عەرەبەکاندا و دەبێتە هەنگاوى یەکەم بۆ جێپێ لێژکردنى ئەمریکا لەناوچەکەدا و ئاشکراکردنى ململانێکانى و ڕاوەستانى ڕاستەوخۆیەتى بەرامبەر ئەمریکا. بەم هەنگاوەى چین بە ئەمریکا دەڵێت: چیدى بەتەنها جیهان و ناوچەکە بۆتۆ بەجێناهێڵم و ئیدى منیش هەم و گەرەکمە ڕۆڵى زیاترى نێودەوڵەتى ببینم و سیاسەت و بەرژەوەندییەکانى خۆم پەرە پێبدەم.
خاڵى ئەرێنى بۆ سەرکەوتنى چین لەم نێوەندگیریەدا ئەوەیە کە لەیەککاتدا دۆستى ئێران و سعودیەشە و لەگەڵ هەردوولایاندا پەیوەندى دیبلۆماسى و ئابورى و ئەمنى و کەلتورى گەورەى هەیە و لەهەردوو وڵاتەوە بەیەک ماوە و وەکو یەک ڕاوەستاوە و بێ لایەنە و وەکو ئەمریکا نیە.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە، کە ئایا ئەمریکا لێدەگەڕێت ڕێکەوتنەکە وەکو ئەوەى ڕێکەوتنى لەسەرکراوە بەئەنجام بگات؟ ئایا تەگەرە و بەربەستى بۆ دروست ناکات؟ ئایا بێدەنگى هەڵدەبژێرێت لەبەرامبەر ئەم هەڵوێستەى سعودیە بە ڕووکردنە چین و پشتکردنە ئەمریکا؟ یان ئایا ڕێگە دەدات بە چین کە بەهێواشى و نەرمى ببێتە جێگرەوەى ئەمریکا لەناوچەکەدا؟ ئایا هیچ پیلانێکى لێدانى ئێرانى لەبەردەمدایە؟ ئەى هەڵوێستى ئیسڕائیل چیە و چى دەبێت لە ئایندەدا؟ و ئەى ئەم ڕێکەوتنە چ کاریگەرییەکى دەبێت لەسەر قەوارەى هەرێمى کوردستان؟
کورت و پوخت، ئەمریکا ڕەنگە هەڵوێستى توندى سیاسى و ئابورى و ئەمنى هەبێت بەرامبەر سعودیە و بکەوێتە جوڵاندنى کارتەکانى مافى مرۆڤ و هەڵدانەوەى کوشتنى ڕۆژنامەنوسەکەى سعودیە لەلایەن محەمەد بن سەلمان و لێگەڕانى لە حوسیەکانى یەمەن بۆ فشار خستنە سەر سعودیە و تەنانەت گەمارۆى ئابورى و فرۆشتنى چەک و چۆڵ و… هتد. یان فشار و گوشارى هەمەجۆر بەکاردێنێت بۆ سەر سعودیە بۆ پاشگەزبونەوە، یان دروستکردنى ڕێگرى زۆر بۆ ڕێکەوتنەکە و مراندنى. بە هەمانشێوە لێناگەڕێت چین ئاوها تاکلایەنە ببێتە پاڵەوانى گۆڕەپانەکە و دەیان کێشەى لە جیهاندا بۆ دروستدەکات و لە پێش هەموانیشیانەوە مەسەلەى تایوانى گرێ کوێرەکەى سەر دڵى چینە و دەیان کێشەى سیاسى و ئەمنى و ئابورى تر لە جیهاندا. ئاشکراشە لەگەڵ ئێراندا ئەمریکا ناڕێکە لە مەسەلەى چەکە ئەتۆمیەکەى و دەکرێت مێزەکە بەیەکجار قڵپبکاتەوە بەسەر هەمواندا بەکەمێک نەرمى نواندنى بەرامبەر ئێران و بادانەوەى ئێران بەلاى ئەمریکا و ڕۆژئاوادا کە زۆر پێویستى پێیانە بەهۆى گەمارۆى 40ساڵەى سەرى و یان خاوکردنەوەى ململانێکانى لەگەڵیدا لە عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و… هتد. یاخود ڕەنگە ڕاستەوخۆ و بەهاوبەشى لەگەڵ ئیسڕائیلدا کردەیەکى سەربازى لێدانى دامودەزگا ئەتۆمیەکانى ئێران ئەنجام بدات و بەمەش پەل و پۆى ئێران بشکێنێت و بەم کارەشى لەلایەک سعودیە پەشیماندەکاتەوە لە ڕێکەوتنەکە و لەولاشەوە مەترسیە گەورەکەى سەر ئیسڕائیلیش ناهێڵێت و ئاشکراشە بۆ خۆئامادەکردن بۆ هەموو ئەو ئەگەرانە وەزیرى بەرگرى ئەمریکا لەم هەفتەیەدا سەردانى ناوچەکە و عێراق و هەرێمى کوردستانیشى کرد.
ڕەنگە ئەوەى دەبینرێت و ئاشکرابێت زۆر کەمتر و بچووکتر بێت لەو هەوڵانەى کە بەنهێنى ئەنجام دەدرێن.
ئەوەى پەیوەستیشە بە هەرێمى کوردستانەوە، ئەوەى هەستیپێدەکرێت لەدواى ئەم ڕێَکەوتنەى سعودیە و ئێران، سعودیە و ئیمارات و قەتەر کە پێشتر پەیوەندى توندوتۆڵیان هەبوو لەگەڵ هەرێمدا ئێستا بەو ئاستە نیە و ئەوان تەنها پشتگیرى سونەى عەرەب زیاتر دەکەن. بەهەمان شێوەش ئێران ئێستا جەخت لە ڕێکەوتنى سونە و شیعەى عەرەب دەکات لە عێراقدا. لەلایەکى ترەوە پەیوەندیەکانى سعودیە و قەتەر و ئیمارات لەگەڵ ڕژێمى بەشار ئەسەد لەسوریا گەرموگوڕتربۆتەوە، بە پێچەوانەى 10ساڵى ڕابووردوو. پەیوەندیەکانى تورکیاش لەگەڵ سوریادا ڕوو لە ئاساییبونەوەیە. ئێران ڕێکەوتنى ئەمنى ستراتیژى لەگەڵ عێراقدا واژۆکردووە. دواى بڕیارەکەى دادگاى ناوبژیوانى نێودەوڵەتى پاریسیش بۆ ڕاگرتنى فرۆشتنى نەوتى سەربەخۆى هەرێم، هەموو ئەم هەنگاوانە بەمەبەستى قەتیسکردن و بچووکردنەوەى ڕۆڵى هەرێمى کوردستان و ڕۆژئاواى کوردستانە کە هەموانیان لە تورکیا و سوریا و عێراق و ئێران و عەرەبەکانى کەنداویش مەبەستیانە بچوکیان بکەنەوە و نەیانهێڵن و گەلەکۆمەکیەکى هاوبەشیان کردوە و بە ڕاستەوخۆ و مەترسیان دروستکردوە لە سەر مانەوە و بوونى هەردوو دەسەڵاتە کوردیەکە لە باشوور و ڕۆژئاواى کوردستان.
لەکۆتایدا لەم گەڕەدا، چین بە سیاسەتە نەرمەکەى خاڵێکى سەرکەوتنى تۆمار کرد بە ئەنجامدانى ئەم ڕێکەوتنە لەنێوان سعودیە و ئێران و بوە هۆى بەهێزکردنى هەڵوێست و گوتارى خۆشى لەناوچەکە و جیهاندا. هەربۆیە دەبێت چاوەڕوانى پەرچەکردارى ئەمریکاش بین و ئەوکات بڕیار بدەین ئاڕاستەى ڕووداوەکان و ململانێکانى نێوان ئێران و سعودیە بەکام ئاڕاستەدا هەنگاو دەنێن، ئایا دەستدەکەنەوە بەململانێکى توندتر و درێژخایەنتر یان ڕێگەى عەقڵ و لۆژیک و پاراستنى بەرژەوەندیەکانى خۆیان هەڵدەبژێرن بەدەستگرتنیانەوە بە ڕێکەوتن و چەسپاندنى ئاشتى و ئاشتەوایى لەناوچەکەدا و لەجیاتى دوژمنایەتى و ململانێ دۆستایەتى هەڵدەبژێرن کە لە پێش هەموواندا بە قازانجى تەواوى گەلان و وڵاتانى ناوچەکەیە. ئەمەش کات و زەمەن بۆمان دەردەخەن لە ئایندەدا. بەڵام کوردیش گەرەکە زۆر بە وریایانە و ئاگاداریەوە لەهەموو هەنگاوێکى سعودیە و ئێران و تورکیا و تەنانەت عێراقیش بڕوانێت بۆ زامنکردنى مانەوە و بوونى بەم قەوارە و دەسەڵاتەى ئێستایەوە و نەگەرانەوەى بۆ ناو قۆزاخەکەى پێش ساڵى 1991.