یوسف ئیسماعیل: فەلسەفە لەڕووی سارتەرەوە.
نووسەر:- چیڕۆکنووس و ڕەخنەگری ئەدەبی، لە پاڵ ئەوانەوە بابەتی لێکۆڵینەوە، فیکری و فەلسەفە لەنێو دەقەکانیدا بەرچاو دەکرێن، ساڵانە کتێبە تازەکان لە بواری: ڕۆمان و چیرۆک،...Read more
ژان پۆڵ سارتەر بیرکردنەوە و فەلسەفەی سەرنجڕاکێش کرد. لە ساڵی 1905ـ ز لە پاریس لەدایکبووە، باوکی کە کاپتنێکی هێزی دەریایی بووە، سارتەر کە منداڵبوو باوکی کۆچی دوایی کرد و لە ڕادەبەدەر لە دایکیەوە نزیک بووەتەوە، تا دایکی هاوسەرگیری کردەوە، ئەوسا سارتەر تەمەنی دوانزە ساڵ بوو.
سارتەر زۆربەی ژیانی لە پاریس بەسەر بردووە، کە زۆرجار دەچووە کافتریەکانی کەناری دەریا. سترابیزمی هەبوو، چاوێکی سەرگەردانی هەبوو، چاویلکەی جیاواز و گەورەی لەچاو دابوو. زۆر کورت بوو (پێنج پێ سێ ئینج) و ساتەر زۆرجار خۆی بە ناشرین وەسف دەکرد.
لە ساڵانی شەستەکاندا سارتەر ناوێکی ناوماڵی بوو لە هەردوو وڵاتی ئەوروپا و ئەمریکا و فەلسەفەی هەڵبژێردراویئەویش بە هەمان شێوە بوونگەرایی.
سارتەر بە شێوەیەکی بنەڕەتی بەناوبانگە بە کتێبەکەی (بوون و هیچبوون) لەساڵی ( 1943)، کە ناوبانگەکەی بەرزکردەوە، نەک ئەوەندە لەبەر ئەوەی خەڵک دەیانتوانی لە بیرۆکەکانی تێبگەن، بەڵکو لەبەر ئەوەی نەیاندەتوانی دەست لەکتێبەکەی هەڵگرن.
سارتەر بوو بە نیگەرانی لە دەوری کۆمەڵێک تێڕوانینی سەرەکی بنیات نراو:
یەکەم/ شتەکان سەیرترن لەوەی کە ئێمە پێمان وایە سارتەر بە توندی سەرنجی ئەو ساتانەیە کە جیهان خۆی زۆر نامۆتر و نادیارتر ئاشکرا دەکات لەوەی کە ئێمە بە شێوەیەکی ئاسایی دانبەوەدا دەنێین، ئەو ساتانەی کە ئەو لۆژیکە کە ڕۆژانە دەیخەینە سەریی، بەردەست نابێت، شتەکان نیشان دەدات کە زۆر ڕوبەڕو و تەنانەت بێمانا و ترسناکن. یەکەم ڕۆمانی سارتەر (ڕۆمانی سکچوون)، کە لە ساڵی 1938ز بڵاوکرایەوە. پڕە لە وەبیرهێنانەوەی ئەو جۆرە ساتانە. لە کاتێکدا پاڵەوانەکە (ڕۆکوێنتین)، نووسەرێکی تەمەن 30 ساڵە و لە شارۆچکەیەکی خەیاڵی کەنار دەریای فەرەنسا دەژی، لە ترامێکدایە. دەستی دەخاتە سەر کورسییەکە، بەڵام دواتر بە خێرایی دەیکێشێتەوە بۆ دواوە. لەبری ئەوەی بنەڕەتیترین و دیارترین پارچەی دیزاین بێت، بەدەگمەن شایەنی ساتێک بێت، کورسییەکە بەپەلە بە قووڵی سەیر و سەمەرە لێی دەدات. وشەی ‘کورسی’ لە بەستنەوەکانیەوە شل دەبێتەوە، ئەو شتەی کە ئاماژەی پێدەکات بە هەموو سەیر و سەمەرە سەرەتاییەکانییەوە دەدرەوشێتەوە، وەک ئەوەی پێشتر هەرگیز یەکێکی نەبینیبێت. ڕۆکوێنتین کۆتا ڕێگایە کە خۆی ناچار بکات لەبیری بێت کە ئەم شتەی لە تەنیشتیەوەیە شتێکە خەڵک لەسەری دابنیشن. ڕۆکوێنتین بۆ ساتێکی ترسناک چاوی لەو شتە کردووە کە سارتەر پێی دەڵێت: بێمانایی جیهان’. ساتێکی لەو جۆرە دەچێتە دڵی فەلسەفەی سارتەرە.
سارتەر بوون ئاگاداربوونە لە بوون وەک ئەوەی کاتێک هەیە، لە هەریەکێک لەو پێشوەختە و گریمانە سەقامگیرانەی کە ڕۆتینەکانی ڕۆژانەمان بە قەرز پێیان داوە، لێسەندراوەتەوە. دەتوانین ڕوانگەیەکی سارتەریی لە زۆر لایەنی ژیانی خۆمان تاقی بکەینەوە. بیر لەوە بکەرەوە کە بە‘ ژەمی ئێوارە لەگەڵ هاوبەشەکەت’ دەیناسیت. لە ژێر وەسفێکی لەو شێوەیەدا، هەموو شتێک تا ڕادەیەک لۆژیکی دەردەکەوێت، بەڵام سارترییەک ئاساییبوونی ڕووکەش دەڕواتەوە بۆ ئەوەی ئەو نامۆییە ڕیشەییە نیشان بدات کە لە ژێرەوە خەریکی خۆ خەریککردنە. بەڕاستی ژەمی ئێوارە بەو مانایەیە کە کاتێک بەشەکەت لە هەسارەکە لە وزەی تەقینەوەی هایدرۆجین و هیلیۆمی دوورەوە دوورکەوتووەتەوە، ئەژنۆکانت لە ژێر شریتەکانی دارێکی وردکراودا دەخلیسکێنیت و بەشێک لە ئاژەڵ و ڕووەکی مردوو دەخەیتە ناو دەمتەوە و دەیجویت، لە کاتێکدا لە تەنیشتتەوە شیردەرێکی تر کە هەندێکجار دەست لە ئەندامی زاوزێی دەدەیت هەمان شت دەکات. دووەم/ ئێمە ئازادین ئەم جۆرە ساتە سەیرانە بە دڵنیاییەوە سەرلێشێواون و تا ڕادەیەک ترسناکن، بەڵام سارتەر دەیەوێت سەرنجمان بۆیان ڕابکێشێت بۆ یەک هۆکاری سەرەکی: بەهۆی ڕەهەندە ڕزگارکەرەکانیانەوە. ژیان زۆر سەیرترە لەوەی ئێمە بیری لێدەکەینەوە، بەڵام لە ئەنجامدا زۆر دەوڵەمەندترە لە ئەگەرەکاندا. مەرج نییە شتەکان تەواو بەو شێوەیە بن. لە ڕەوتی بەدیهێنانی تەواوەتی ئازادیی خۆماندا، بەرەوڕووی ئەو شتە دەبینەوە کە سارتەر پێی دەڵێت ‘ئەنگۆیس’ یان ‘ئازار’ی بوون. هەموو شتێک (بە شێوەیەکی ترسناک) مومکینە، چونکە هیچ شتێک هیچ هەست و ئامانجێکی پێشوەختە دیاریکراو و خودای پێبەخشراوی نییە. مرۆڤەکان تەنها لەگەڵ ڕۆشتنیاندا دروستی دەکەن، و ئازادن لە هەر ساتێکدا کۆت و بەندەکان فڕێ بدەنە لایەک.
سێیەم/ نابێت لە ‘باوەڕی خراپدا بژین، سارتەر زاراوەیەکی بە دیاردەی ژیان بەبێ ئەوەی ئازادی بە باشی وەربگرین. ناوی لێنا BAD FAITH. ئێمە لە باوەڕێکی خراپداین هەرکاتێک بە خۆمان بڵێین شتەکان دەبێت شێوازێکی دیاریکراو بن و چاومان لە بژاردەی تر دابخەین. ئیمانێکی خراپە کە پێداگری لەسەر ئەوە بکەین کە دەبێت جۆرێکی دیاریکراوی کار بکەین، یان لەگەڵ کەسێکی دیاریکراودا بژین، یان ماڵەکەمان لە شوێنێکی دیاریکراودا بکەین. بەناوبانگترین وەسفی‘ باوەڕی خراپ’ لە کتێبی بوون و هیچدا دێت، کاتێک سارتەر سەرنجی گارسۆنێک دەدات کە وەک ئەوەی زۆر تەرخانکراوە بۆ ڕۆڵەکەی، وەک ئەوەی پێش هەموو شتێک گارسۆنێک بێت نەک مرۆڤێکی ئازاد. جوڵەی خێرا و پێشەوەیە، کەمێک زۆر وردە، کەمێک زۆر خێرا. بە هەنگاوێک کە کەمێک زۆر خێرا دەبێت بەرەو پاترۆنەکان دێت. کەمێک زۆر بە تامەزرۆییەوە دەچەمێتەوە بۆ پێشەوە، دەنگی چاوەکانی ئارەزووی کەمێک زۆر داوای فەرمانی کڕیارەکە دەردەبڕن. پیاوەکە (پێدەچێت مۆدێلی کەسێک لە کافێ دی فلۆری سانت جێرمان وەرگرتبێت) خۆی متمانەی پێکردووە کە ئەو لە بنەڕەتدا، بەپێویستی دەزانێت گارسۆنێک بێت، نەک بوونەوەرێکی ئازاد کە دەتوانێت پیانۆژەنی جاز بێت، یان ماسیگرێک بێت لەسەر کەشتییەکی ترۆلەری دەریای باکوور.
چوارەم/ ئێمە ئازادین لە هەڵوەشاندنەوەی سەرمایەداریی. یەک هۆکار کە زۆربەی خەڵک بێهیوا دەکات لە ئەزموونکردنی خۆیان وەک ئازاد پارەیە. زۆربەمان کۆمەڵێک بژاردەی ئەگەری دادەخەین (گواستنەوە بۆ دەرەوەی وڵات، تاقیکردنەوەی پیشەیەکی نوێ، جێهێشتنی هاوبەشێک) بە وتنی، ئەوە ئەگەر پێویست نەبوو خەمی پارە بخۆم. ئەم پاسیڤیەت لە بەرامبەر پارەدا سارتری تووڕە کرد لە لێیەکی سیاسی.
ئەو بیری لە سەرمایەداری وەک ئامێرێکی زەبەلاح دەکردەوە کە بۆ دروستکردنی هەستێکی پێویستی دروستکراوە کە لە ڕاستیدا لە واقیعدا بوونی نییە، وامان لێدەکات بە خۆمان بڵێین کە دەبێت ژمارەیەکی دیاریکراو لە کاتژمێر کار بکەین، بەرهەمێک یان خزمەتگوزارییەکی دیاریکراو بکڕین و… هتد . بەڵام لەمەدا تەنیا ئینکاری ئازادی هەیە، و ڕەتکردنەوەی ئەوەی کە بەو شێوەیەی کە پێویستە بە جددی وەربگرین ئەگەری ژیان بە شێوازی دیکە. هەر بە هۆی ئەو بۆچوونانە بوو کە سارتەر بە درێژایی تەمەنی بەرژەوەندییەکی لە مارکسیزمدا هەبوو. مارکسیزم لە ڕووی تیۆریەوە وا دیار بوو ڕێگە بە مرۆڤەکان دەدا کە ئازادی خۆیان بکۆڵنەوە، بە کەمکردنەوەی ئەو ڕۆڵەی کە لە ژیانیاندا بە ڕەچاوکردنی ماددی دەیگێڕێت. سارتەر لە ساڵانی شەستەکاندا بەشداری زۆرێک لە ناڕەزایەتییەکانی شەقامەکانی پاریس کرد. لە ساڵی 1968دا جارێکی دیکە دەستگیرکرایەوە، سەرۆک چارڵز دیگۆل داوای لێبوردنی لێبکرێت و وتی: تۆ ڤۆڵتێر دەستگیر ناکەیت. هەروەها سارتەر سەردانی فیدڵ کاسترۆ و چێ گیڤارای کرد و بە قووڵی سەرسام بوو بە هەردووکیان. لە ئەنجامی ئەم پەیوەندیانە و سیاسەتە توندڕەوەکەیدا، FBI فایلێکی گەورەی لەسەر سارتەر هێشتەوە و هەوڵی دەدا بزانێت فەلسەفە گوماناوییەکەی، ڕەنگە بەڕاستی مانای چی بێت. سارتەر ئیلهام بەخشە لە پێداگرییەکەیدا کە مەرج نییە شتەکان بەو شێوەیە بن. ئەو بە شێوەیەکی زەبەلاح زیندووە بۆ توانای جێبەجێنەکراوی ئێمە، وەک تاک و وەک جۆرێک. داوامان لێدەکات شل و شلۆقی بوون قبوڵ بکەین و دامەزراوە و خوو و تێڕوانین و بیرۆکەی نوێ دروست بکەین. دانپێدانان بەوەی کە ژیان هەندێک لۆژیکی پێشوەختە دیاریکراوی نییە و لە بنەڕەتدا مانادار نییە، دەتوانێت سەرچاوەی ڕزگاربوونێکی بێئەندازە بێت کاتێک هەست بە چەوساندنەوە دەکەین بەهۆی قورسایی نەریت و دۆخی ئێستاوە.
سەرچاوەکان:
– WIb – pato.stanford
– Wikipedia
– Britannica.com
– Simon gusman – BOOK
نووسەر:- چیڕۆکنووس و ڕەخنەگری ئەدەبی، لە پاڵ ئەوانەوە بابەتی لێکۆڵینەوە، فیکری و فەلسەفە لەنێو دەقەکانیدا بەرچاو دەکرێن، ساڵانە کتێبە تازەکان لە بواری: ڕۆمان و چیرۆک، ناساندن و ڕانانیان بۆ دەکات. هەر بابەتێک لە دەورەی ڕۆمان و چیرۆک و فیکری فەلسەفەیدا بسوڕێتەوە سەرنج و تێبینی بۆ نووسەر و خوێنەران دەخانە ڕوو.