یووسف ئیسماعیل: چەمکەکانی دەسەڵات.
نووسەر:- چیڕۆکنووس و ڕەخنەگری ئەدەبی، لە پاڵ ئەوانەوە بابەتی لێکۆڵینەوە، فیکری و فەلسەفە لەنێو دەقەکانیدا بەرچاو دەکرێن، ساڵانە کتێبە تازەکان لە بواری: ڕۆمان و چیرۆک،...Read more
تێگەیشتن لە دەسەڵات:
تێڕوانینێکی گشتی، دەسەڵات چەمکێکی ڕەخنەگرانەیە، کە بنەمای چەندین پرسی کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسییە. تێگەیشتن لە سروشت و سەرچاوەکانی دەسەڵات بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی کارکردنی تاکو ڕێکخراو و کۆمەڵگا زۆر گرنگە. دەسەڵات دەتوانرێت بە چەندین شێوەی جۆرا و جۆر پێناسە بکرێت، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی ئاماژەیە بۆ توانای کەسێک، یان بوونێک بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەفتاری کەسانی دیکە. لە تیۆری سیاسی هاوچەرخدا دەسەڵات بە گشتی دابەش دەکرێت بەسەر دەسەڵاتی فەرمی و نافەرمیدا. دەسەڵاتی فەرمی پەیوەستە بە پۆستە فەرمیەکانی دەسەڵاتەوە، وەک ئەوانەی لە حکومەت، سەربازی، یان دادوەریدان. لە کاتێکدا دەسەڵاتی نافەرمی پەیوەستە بە سەرچاوەی کاریگەری نافەرمی، وەک تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، هەواڵگری، یان سامان. بەڵام دەسەڵات بە شێوازی بێشومار لە کۆمەڵگادا کاردەکات و زانایان لە سەرانسەری دیسیپلینەکاندا لایەنە جیاوازەکانی دەسەڵات دەکۆڵنەوە، لەوانە دابەشکردن و وەرزشکردن و بەرخۆدانی. ئەم وتارە تێڕوانینێکی گشتگیر لە چەمکە بنەڕەتییەکانی دەسەڵات و داینامیکی کۆمەڵایەتی و کاریگەرییەکانی بۆ گۆڕانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی دەخاتە ڕوو.
ڕیشەکانی دەسەڵات:
لێکۆڵینەوە لە سەرچاوەی باڵادەستی لە کاتی پشکنینی دەرکەوتە جۆراوجۆرەکانی دەسەڵاتدا، ڕەگ و ڕیشەی باڵادەستی لەبەرچاو بگیرێت، زۆر گرنگە. زۆرجار دەسەڵات پەیوەستە بە تاک، یان گروپێکەوە کە خاوەنی سەرچاوەی بەرجەستەن وەک سامان، هێزی جەستەیی، یان کاریگەری سیاسی. بەڵام سەرچاوەی دەسەڵات، لەم فاکتەرە تاڕادەیەک دیارانە تێدەپەڕێت. ئەنترۆپۆلۆژیستەکان باس لەوە دەکەن کە دەسەڵات ڕەگ و ڕیشەی لە پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان و بیروباوەڕی کولتووریدا هەیە کە پلەبەندی و چەوساندنەوە بەهێزتر دەکەن. ئەم پێکهاتە دەسەڵاتانە لە ڕێگەی ڕێوڕەسم و نەریت و پراکتیزە ڕەمزییەکانی دیکەوە بەهێزتر دەبن کە پەیوەندی و بەهێزکردنی باڵادەستی هەندێک گروپن. بە لێکۆڵینەوە لە سەرچاوە ئاڵۆزەکانی دەسەڵات، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە تەنیا خاوەندارێتی سەرچاوە ماددیەکان نییە کە ئاسانکاری بۆ باڵادەستی دەکات، بەڵکو تۆڕێکی ئاڵۆزی پراکتیزە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانە کە پێکهاتەکانی دەسەڵات دروست دەکەن و بەردەوام دەبن.
فۆرمەکانی دەسەڵات:
ئەو ڕێگایە زۆرانەی کە دەسەڵات ئێمە بەکاردەهێنین، فۆرمەکانی دەسەڵات ئاماژەیە بۆ ئەو شێوازە جۆراوجۆرانەی کە تاک و دامەزراوەکان، دەسەڵات بەسەر ئەوانی تردا بەکاردەهێنن. مومارەسەی دەسەڵات دەتوانێت بە شێوازی جۆراوجۆر دەربکەوێت، لەوانە دەسەڵاتی سیاسی، دەسەڵاتی ئابووری، دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی، دەسەڵاتی سەربازی، دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی کولتووری. دەسەڵاتی سیاسی بریتییە لە مومارەسەی دەسەڵات لە ڕێگەی کەناڵە فەرمیەکانی بڕیاردان، وەک حکومەت و دامەزراوە و تاکەکانی پۆستی دەسەڵات. دەسەڵاتی ئابووری ئاماژەیە بۆ توانای کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە و سامان، ئەمەش لە بەرامبەردا کاریگەری لەسەر بڕیاردان و سیاسەتەکان دەبێت. دەکرێ دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی ببەسترێتەوە بە پێگەی کۆمەڵایەتی و ناوبانگ و کاریگەرییەوە، لە کاتێکدا دەسەڵاتی سەربازی بریتییە لە بەکارهێنانی هێز بۆ کۆنترۆڵکردن و زاڵبوون بەسەر ئەوانی دیکەدا. دەسەڵاتی ئایینی پەیوەندی بە کاریگەریی دامودەزگا و سەرکردە ئاینییەکانەوە هەیە، لە کاتێکدا دەسەڵاتی کولتووری بریتییە لە توانای داڕشتنی بیروباوەڕ و هەڵوێست و بەهاکان لە ڕێگەی هونەر و ئەدەب و میدیا و جۆرەکانی تری دەربڕینی کولتووری. تێگەیشتن لە شێوە جیاوازەکانی دەسەڵات و چۆنیەتی مومارەسەکردنیان لە شیکردنەوەی داینامیکی دەسەڵات لە کۆمەڵگادا شتێکی بنەڕەتییە.
دەسەڵات و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان:
کاریگەریی دەسەڵات لەسەر کۆمەڵگە دیاردەیەکی ئاڵۆز و فرەڕەهە. پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان بە قووڵی لەگەڵ داینامیکی دەسەڵاتدا تێکەڵاون و دابەشکردنی دەسەڵات لەناو کۆمەڵگادا دەتوانێت لێکەوتەی دوورمەودای هەبێت بۆ تاک و گروپ و تەواوی پێکهاتەکان. لە توندترین ئاستیدا، ناهاوسەنگی دەسەڵات دەتوانێت ببێتە هۆی چەوساندنەوە و هەڵاواردن و نایەکسانی سیستماتیکی. بۆ نموونە لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا ڕەنگە بە شێوەیەکی سیستماتیکی دەستڕاگەیشتن بە دەسەڵات لە هەندێک گرووپی دیاریکراو وەک ژنان و کەسانی ڕەنگاوڕەنگ. لە ئەنجامدا زیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیی لێدەکەوێتەوە. بەڵام دەسەڵات دەتوانێت هێزێک بێت بۆ گۆڕانکاری ئەرێنیش کاتێک بە شێوەیەکی کاریگەر و بەرپرسیارانە بەکاربهێنرێت. بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و چالاکییە بنەڕەتییەکان لە مێژوودا ئامرازێک بوون لە تەحەدای پێکهاتەکانی دەسەڵات و داکۆکیکردن لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی. بۆیە تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی دەسەڵات و پەیوەندییەکەی بە پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانەوە، بۆ هەر کەسێک کە هەوڵی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی دادپەروەرتر و دادپەروەرتر دەدات، شتێکی چارەنووس سازە.
یەکەم/ دەسەڵات و سیاسەت
یەکتربڕینی دەسەڵات و حوکمڕانی بابەتێکی ئاڵۆزە کە پێویستی بە تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە هەیە لە داینامیکی نێوان ئەم دوو چەمکە. لە لایەکەوە دەسەڵات نوێنەرایەتی توانای کاریگەریکردنە لەسەر ئەوانی تر و بەدەستهێنانی دەرئەنجامە خوازراوەکان لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێز، زۆرکردن یان قایلکردنەوە. لە لایەکی دیکەوە حوکمڕانی بریتییە لە مومارەسەی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان بە شێوەیەک کە پێداویستییەکانی دانیشتوانی ژێر دەسەڵاتی خۆی دابین بکات. کاتێک دەسەڵات و حوکمڕانی یەکتر دەبڕن، ئەنجامەکەی دەتوانێت، یان هاوسەنگییەکی هاوسەنگ بێت، یان ململانێیەکی ناکۆکی بۆ کۆنترۆڵکردن. لەوانەیە لە هەندێک حاڵەتدا ئەوانەی لە دەسەڵاتدان هەوڵی دەستکاریکردنی سیستەمی حوکمڕانی بدەن بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی خۆیان بپارێزن، لە کاتێکدا ئەوانەی لە حوکمڕانیدان دەسەڵاتی خۆیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو هەوڵانە بەکاربهێنن. بۆیە گرنگە شیکاریی یاریی نێوان دەسەڵات و حوکمڕانی بکرێت بۆ ئەوەی دەرفەتەکان بۆ بڕیاردانی گونجاو و چارەسەرکردنی ناکۆکی دەستنیشان بکرێت.
دووەم/ دەسەڵات و بڕیاردان
ڕۆڵی دەسەڵات لە داڕشتنی هەڵبژاردنەکاندا، ڕۆڵێکی بەرچاوی هەیە، چونکە ئەوانەی دەسەڵاتی زیاتریان هەیە، زۆرجار لە دۆخێکدا دەبن کە بڕیار بدەن کە کاریگەرییان لەسەر ئەو کەسانە هەبێت کە دەسەڵاتی کەمتریان هەیە. زۆرجار بڕیاردان لە ژێر کاریگەری داینامیکی دەسەڵاتدایە، چونکە ئەوانەی لە پۆستی دەسەڵاتدان توانای ئەوەیان هەیە بەرژەوەندییەکانی خۆیان بەسەر ئەوانی دیکەدا لە پێشینەدا دابنێن. دابەشکردنی نایەکسانی دەسەڵات دەتوانێت ببێتە هۆی پەراوێزخستنی هەندێک گروپ، چونکە ئەوان وەک یەک دەستڕاگەیشتنیان بە پرۆسەکانی بڕیاردان نییە. سەرەڕای ئەوەش، ئەوانەی لە پۆستی دەسەڵاتدان، ڕەنگە کاریگەرییەکانیان بەکاربهێنن بۆ ئەوەی ئەوانی دیکە بەرەو هەڵبژاردە دڵخوازەکانیان بجوڵێنن، ئەمەش پێگەی باڵادەستیان زیاتر بەهێزتر دەکات. بەم پێیە تێگەیشتن لە ڕۆڵی دەسەڵات لە بڕیارداندا بۆ پێشخستنی یەکسانی و دادپەروەری لە کۆمەڵگادا زۆر گرنگە.
داینامیکی هێز لە پەیوەندییەکاندا
پشکنینی هێز، لە پەیوەندیی نێوان کەسییەکاندا بابەتی لێکۆڵینەوەی بێشومار بووە، لە بواری دەروونناسی و کۆمەڵناسیدا. ڕەچاوکردنی دەسەڵات لە پەیوەندیی نێوان کەسییەکاندا بریتییە لە پشکنینی داینامیکی نێوان تاکەکانی بەشداربوو. پێگەی کۆمەڵایەتییان و ئەو نۆرمە کۆمەڵایەتیانەی کە دێنە گۆڕەپانەکەوە. هاوسەنگی هێز بەپێی دۆخەکە دەتوانێت بگۆڕێت و هەر پەیوەندییەک داینامیکی هێزی تایبەتی خۆی هەیە. ئەوانەی لە پۆستی دەسەڵاتدان توانای کاریگەری و کۆنترۆڵکردنی هەڵسوکەوتی ئەو کەسانەیان هەیە کە دەسەڵاتی کەمتریان بەدەستەوەیە. کاریگەری داینامیکی دەسەڵات دەتوانێت هەم ئەرێنی و هەم نەرێنی بێت، بەو پێیەی دەتوانرێت دەسەڵات بۆ باشترکردنی ئەوانی دیکە، یان بۆ مەبەستی خۆپەرستی بەکاربهێنرێت. تێگەیشتن لە داینامیکی دەسەڵات زۆر گرنگە، بۆ بنیاتنانی پەیوەندی تەندروست و دادپەروەرانە. هەروەها دەستنیشانکردنی ناهاوسەنگییەکانی دەسەڵات کە ئەگەری زیانبەخشن.
کاریگەرییە ئەخلاقیەکانی دەسەڵات
بەرپرسیارێتی و لێپرسینەوەی دەسەڵاتدارەکان. کاریگەرییە ئەخلاقیەکانی دەسەڵات ئاڵۆز و فرەلایەنە، بەو پێیەی توانای کاریگەری لەسەر خۆت و ئەوانی دیکە کۆمەڵێک بەرپرسیارێتی ناوازە دروست دەکات. ئەوانەی خاوەنی دەسەڵاتن دەبێت دان بەوەدا بنێن کە بڕیارەکانیان دەرئەنجامی دوور مەودای هەیە و کارەکانیان دەتوانێت کاریگەری لەسەر ژیانی کەسانی دیکە هەبێت. بەم شێوەیە دەبێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت لە بەرامبەر کارەکانیان و ئامادەبن ئەو دەرئەنجامانە قبوڵ بکەن کە لە ئەنجامدا سەرهەڵدەدەن. بۆ ئەوەی دەسەڵاتەکەیان خراپ بەکارنەهێنن، دەبێت ئەوانەی لە پۆستە دەسەڵاتدارەکاندان، بە ڕێنمایی بنەما ئەخلاقییەکان بکرێن کە دادپەروەرانە و دادپەروەری بگەڕێنەوە. لە کۆتاییدا بەرپرسیارێتی ئەخلاقی ئەو کەسانەیە کە دەسەڵات بەکاردەهێنن بۆ باشترکردنی کۆمەڵگا بەکاریبهێنن نەک بۆ بەرژەوەندی خۆیان. نەکردنی ئەمە دەتوانێت دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی بۆ هەردوو کەسی بەهێز و بێدەسەڵات بە هەمان شێوە بەدوای خۆیدا بهێنێت.
سەرچاوەکان:
• Naila Kabeer. ‘The Power to Choose.’
• Gerhard Emmanuel Lenski. ‘Power and Privilege.’
• Frank Delea. ‘Understanding Electric Power Systems.’
نووسەر:- چیڕۆکنووس و ڕەخنەگری ئەدەبی، لە پاڵ ئەوانەوە بابەتی لێکۆڵینەوە، فیکری و فەلسەفە لەنێو دەقەکانیدا بەرچاو دەکرێن، ساڵانە کتێبە تازەکان لە بواری: ڕۆمان و چیرۆک، ناساندن و ڕانانیان بۆ دەکات. هەر بابەتێک لە دەورەی ڕۆمان و چیرۆک و فیکری فەلسەفەیدا بسوڕێتەوە سەرنج و تێبینی بۆ نووسەر و خوێنەران دەخانە ڕوو.