نەوزادى موهەندیس: جەنگى ناوخۆیى سودان، هەنگاوێک بەرەو ئاڵۆزیەکى گەورەتر لەناوچەکەدا!

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ئاشکرایە وڵاتى سودان وڵاتێکى هەژارە و ڕێژەى بێکارى 15% یە و کەمدەرامەت و بە ژمارەى دانیشتوان زۆرە 48 ملیۆن کەس و بە ڕووبەرى زەویش پانوبەرینە 1.861.484کم2 کە سێیەم گەورەترین وڵاتانى ئەفریقا و عەرەبەکانە و لەپێش جیابونەوەى باشوورى سودان گەورەترین وڵاتى ئەفریقا و وڵاتانى عەرەب بوو. هەڵکەوتەى جیۆپۆلەتیکیشى گرنگ و هەستیارە لە نێوان باکورى وڵاتانى کیشوەرى ئەفریقیا و ناوەڕاستى ئەو کیشوەرە وبەبوونى ڕووبارى نیلى بەناوبانگ تیایدا و کۆتا وڵاتى عەرەبیشە کە زۆرینەى دانیشتوانەکەى عەرەب و ئیسلامن.
ئەم وڵاتە لەو کاتەوەى کە سەربەخۆیى بەدەستهێناوە لە ساڵى 1956وە هیچ دەیە ساڵێکى بە ئارامى تێنەپەڕاندوە و هەر لەوکاتەوە سێ کێشەى سەرەکى بەرۆکى بەو وڵاتە گرتوە کە بریتین لە ( سیستەمى حوکمڕانى و نەبوونى دەستوور و کێشەى باشوورى سودان ) بوون. هەمیشە ئاگرى شەڕى ناوخۆیى و دووبەرەکى هێزە چەکدارەکان و سەرۆکى هۆز و باندە قاچاخچیەکان و سەرکردە سیاسى و سەربازیەکاندا ناڵدویەتى و هەرئەمەش بۆتە هۆى ئەوەى کە ئەو وڵاتە بە هەژارى و دواکەوتوویى بمێنێتەوە سەرەڕاى بوونى سەرچاوەى گرنگى کشتوکاڵى تیایدا کە لەکاتێکدا سوودان بە سەبەتەى خۆراکى وڵاتانى عەرەبى ناودەبرا. بەڵام جەنگ و ململانێێ نەبڕاوە و ناڕەواکانى ناوچەکان و ناوەند لەلایەک و هێزە چەکدارە هۆزگەراییەکان و حوکمڕانیەکى سەربازى و تاکڕەوى دواکەوتوو هۆکارى سەرەکى هەموو نەهامەتیەکانى گەلانى سودانن.
لەو ساتەوەى کە سودان سەربەخۆى بەدەستهێناوە تەنها 2 سەرۆک کۆمارى بەخۆوە بینیوە (جەعفەر نومەیرى 1969- 1989 و عومەر حەسەن بەشیر 1989-2019)) کە هەردووکیان سەرکردەى سەربازى بوون کە یان نەوەى شۆڕشى سەربەخۆیى بوون یانیش لەڕێگەى کودەتاى سەربازیەوە حوکمیان گرتۆتە دەست. ئیدى گەلانى سودان و سودان بۆخۆشى هەمیشە لە گێژاو و قەیرانى متمانە و حوکمڕانیدا ژیاوە و نەیتوانیوە ئەو تەوقە نەفرەتیە لە ئەستۆى بکاتەوە و هەنگاو بنێت بەرەو سیستەمێکى حوکمڕانى دیموکراتى و ئازادى و ڕێزگرتنى مافەکانى مرۆڤ و سەروەرى یاسا و دادپەروەرى و یەکسانى لەنێوان تاک و خێزان و تەواوى کۆمەڵگا و ناوچەکاندا. هەرئەمەش ڕێگربوە لە پێشکەوتن و خۆشگوزەرانى و ئاوەدانکردنەوەى ئەو وڵاتە.
ئەوەتا لە ئێستادا و دواى ئەوەى لە 11. 4. 2019 کودەتایەکى سەربازى سەرکەوتوو بەسەر دەسەڵاتى حەسەن بەشیرى 30 ساڵەدا کرا و ئەنجومەنێکى سەربازى کاتى دامەزراوە بۆماوەى 2ساڵ و بەهۆى ململانێ ناوخۆییەکانى میلیشیاکانەوە، جەنگێکى ناوخۆیى خوێناوى و توند هەڵایساوە لە 15. 4. 2023وە و ماوەى 1 مانگ زیاترە بەردەوامە، لەنێوان هێزى سوپاى دەوڵەت بەسەرکردایەتى عبدالفتاح بورهان سەرۆکى دەسەڵاتى سەربازى کاتى و میلیشیا چەکدارەکانى محمد حەمدان دەقلو/ حەمیدیتى بەناوى (هێزەى پشتیوانى خێرا) کە پێشتر قاچاخچیەکى ناو بیابان بوە و دواتر بۆتە سەرمایەدار و سەرکردەى میلیشیا چەکدارەکانى جەنجەوید و لە جەنگى دارفۆردا پشتیوانى لەحکومەتەکەى بەشیر دەکرد کە لەساڵى 2003دا هەڵایسا و 300- 400 هەزار سودانى بونە قوربانى، کە تادوێنێ دۆست و هاوپەیمانى یەکترى بوون. بەڵام چونکە هیچ لایەکیان بڕواى تەواویان بە بنەماکانى حوکمڕانیەکى ساغڵەم و تەندروست نیە لە دیموکراتیەت و حوکمڕانیەکى شارستانى و سەروەربوونى یاسا و جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان و دوورخستنەوەى سوپا لە ململانێ سیاسیەکان و دواتریش دژایەتیکردنى گەندەڵى و خۆسەپاندن و قۆرخکارى و تاکڕەوى.
هەربۆیە هەمیشە ئەم جۆرە جەنگە ناوخۆییانە ئامادەگیان هەیە لە سوداندا و ئەوەتا جەنگى ناوخۆیى سودانى باکور و باشوور بۆماوەى دەیان ساڵ بەردەوام بوو و لەکۆتایشدا لەساڵى 2011دا بە جیابونەوەى باشورى سودان کۆتایى هات و بوە وڵاتێکى سەربەخۆ و بەمەش سودان هێندەى تر لەهەموو ڕوەکانى سیاسى و ئابورى و دانیشتوان و ئەمنیەوە بێهێز و لاواز و بوەوە. تەنها لەماوەى 4 هەفتەدا تائێستا زیاد لە 700کەس کوژراون و زیاد لە یەک ملیۆن کەسیش ئاوارە و سەرگەردان بوون و وڵات ڕووبەڕووى نەبوونى ئاو و کارەبا و خزمەتگوزرایەکان بۆتەوە و ئەمنیەت و ئاسایش لە مەترسیدایە و وڵاتان بە زلهێز و بچوکەوە کەوتونەتە بەجێهێشتنى ئەو وڵاتە و داخستنى سەفارەتەکانیان و ڕزگارکردنى هاوڵاتیەکانیان. کە هەموو ئەمانە هێندەى تر پێگە و ناو و ناوبانگى ناوچەیى و نێودەوڵەتى سودان دەخەنە بەر پرسیارەوە و وڵات هێندەى تر ڕوو لە کاولکارى و وێرانى و هەژارى و دواکەوتوویى زیاتر دەنێت.
تائێستا چەندین وڵات هەوڵى ناوبژیوانى هەردوولاى جەنگەکەیان داوە، بەڵام تەنها توانراوە هودنەى کاتى شەڕ ڕاگرتن بۆ ماوەى کورت ئەنجامبدەن و هەردوولاش سوورن لەسەر داواکارى و سەپاندنى دەسەڵاتى خۆیان بەسەر وڵاتدا.
ئەم کێشەیەى سودان دەگەڕێتەوە بۆ باکگراوندى خێڵەکى سەرکردایەتى ئەو وڵاتە و جۆرى حوکمڕانیەکەى و نەبوونى متمانە بەیەکترى لەناوخۆدا و بوونى میلیشیاى چەکدارى خێڵەکى کە هەمیشە نەبوونى سوپایەکى یەکگرتووى بەهێز و بوونى میلشیاى چەکدارى لەهەر وڵاتێکدا دەبێتە مایەى سەرئێشە و کێشە و ململانێ و جەنگى ناوخۆیى نەبڕاوە. لەلایەکى تریشەوە دەستێوەردانى دەرەکیش ڕۆڵى زۆر خراپ دەبینێت لەو ململانێیانەدا و ئەوەتا تاکو ئێستا وڵاتە عەرەبیەکان بەشێوەیەکى گەرموگوڕ نەهاتونەتە پێشەوە بۆ ناوبژیوانى و ئاشتەوایى لەنێوان هەردوولادا و کۆمکارى عەرەبى کۆبونەوەى نەکردوە و بەڕۆڵى خۆى هەڵنەستاوە، وەک بڵێى کێشەى سودان و سودانیەکان پەیوەندى بەمەسەلەى ئەمنى عەرەبیەوە نەبێت و سودانیان بە تەنها بەجێهێشتوە. لەبەرامبەردا ئیسڕائیل هەوڵى ناوبژیوانى دەدات لەجیاتى وڵاتە عەرەبیەکان. بۆخۆى ئەمە کارەساتەکەیە کە ئاشکراشە ئیسڕائیل دەمێکە خەون بەوەوە دەبینێت کە لەکاتى تەنگژە و ململانێکانى ناوخۆى عەرەبەکاندا دەستێوەردان بکات و پیلانەکانى خۆى جێبەجێبکات و بەدڵنیاییشەوە بەپشتیوانى ئەمریکاش سەرکەوتوو دەبێت و بەمەش سودان دەبێتە پێگە و پاروویەکى هەرزانفرۆش و سانا هەزمکراو بۆ بەهێزبوون و فراوانبوون و کرانەوەى زیاترى ئیسڕائیل لەناوچەکە و لەناو عەرەبەکانیشدا بە بەخشینى چەند سەد ملیۆن دۆلارێک و ئەنجامدانى هەندێک پڕۆژەى بچووکى بێبایەخ. بەدڵنیاییشەوە هەرکات ئەم جەنگە ناوخۆییەى سودان درێژەى کێشا ئەوا ئاگرى جەنگەکە وڵاتانى ترى ناوچەکە و دراوسێکانیش دەگرێتەوە و ئیدى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست وەک هەمیشە دەبێتەوە کوانووى جەنگ و ململانێ ناوچەیى و نێودەوڵەتیەکان و نائارامى و دەستێوەردانى دەرەکیش بەردەوام دەبێت لەپێناو سەپاندنى هەژموون و پاراستنى بەرژەوەندیەکان و مان و بوونیان لەناوچەکەدا وەکو سەد ساڵى ڕابووردوو.
بۆیە تا سودان و سوودانیەکان نەگەنە ئەو بڕوایەى کە چارەسەرى کێشەکانیان تەنها لەناوخۆى سوداندایە و هەموانیان واز لە باوەڕى تاکڕەوى و قۆرخکارى و خۆسەپاندنى ناڕەوا و ناوچەگەرێتى بچووک نەهێنن و لەسەر یەک مێزى گفتوگۆى نیشتیمانى سودانى ڕووبەڕوو دانەنیشن و زمانى گفتوگۆ و زمانى عەقڵ و خەمخۆرى و حیکمەت زاڵ نەکەن، ناتوانن هیچ کێشەیەکیان چارەسەر بکەن لەسەر دەستى وڵاتان و هێزى دەرەکى تردا و هەرکاتیش ئەوکارەیان کرد و کەوتنە ژێر هەیمەنە و بەرژەوەندى وڵاتانى ترەوە ئەوا ئایندەى چەندین دەیە ساڵى ئەو وڵاتە دەکەوێتە بەر بەزەیى و چاوچنۆکى بەرژەوەندى ئەو وڵاتانەوە و ئیدى سودان و سودانیەکان خێر لە خاک و ئاو و ئاسمانى خۆیان نابینن و هەمیشە بەبوونى میلیشیاى چەکدارى بێ باوەڕ و بەکرێگیراو ئایندەى ئەو وڵاتە لەمەترسى لێکهەڵوەشان و داڕووخان و هەژارى درێژخایەندا دەبێت و تەنها و تەنهاش گەلانى سودان زەرەرمەندى یەکەم و کۆتا دەبن نەک سەرکردەى میلیشیا چەکدارەکان کە بونەتە بازرگانانى جەنگ بەسەر خوێن و فرمێسک و لاشەى سودانیەکانەوە.