عوسمان عومەر: بە بۆنەى سەد ساڵەى پەیمانى لۆزانەوە.
چەند ڕۆژێکمان ماوە بۆ سەد ساڵەى پەیمانى لۆزان و خۆڕاگرى گەلى کورد لەژێرسایەى ئەو پەیماننامەیەدا, کە گەلەکۆمێیەک بوو دژى گەلە ستەم دیدەکەمان، بەڵام هەر خۆڕاگر مایەوەو نەتوایەوەو لەناو نەچوو. لەو پیلانە هەرێمایەتى و جیهانییەى دژى گێردرا خۆى ڕاگرت و ویستیان کورد بتوێننەوەو لەناوى ببەن.
پەیمانى سیڤەر کە لە10ى ئابى 1920 بەسترابوو هەلوەشێنرایەوە کەمافى دەولەت و خۆبەڕیوەبۆدنى بۆ دەستەبەرکرابوو, بەپێى ئەو بابەتە مێژوویانەى خویندومانەتەوە، دەبوایە دەولەتێک بۆ کورد و دەولەتێک بۆ ئەرمەن دروستبکرێت بەپێى ماددەکانى 62, 63, 64.
لۆزان هەندێجار بە پەیمانى لۆزانى دوو دەناسرێ، چونکە ساڵى 1912 پەیمانى ئوشى هەبووە کە بە پەیمانى یەکەمى لوزانە و هەموان دەزانین بەناوى شارى لۆزانى سویسرى ناونراوە، دواى گفتوگۆیەکى چڕو پڕ ئینجا، پەیمانى لۆزان مۆرکرا. کۆنگرەو کفتوگۆى لۆزان لە تشرینى دووەمى سالى 1922- 1923 لە نێوان تورکیاو لەلایەک و بەریطانیاو فەرەنساى کۆمارى سێیەم کە ریمۆن بۆنکاریە، سەرۆک وەزیرانى بوو. لۆرد کرزۆن سەرۆک وەزیرانى بەریطانیا بوو، تازەش بیتیۆ مۆسولینى گەیشتبوە دەسەلات لە ئیتالیا سالى 1922.
چەند جارێک ئەو گفتۆیە تەگەرەى تێکەوت، بەهۆى ئەوەى لە 4ى شوباتى 1923 شاندى تورکى بەسەرۆکایەتى عیسمەت ئینۆنۆ رەتیان کردەوە واژوى لەسەر بکەن و پێى رەزامەند بن و دواتر پەیماننامەى لۆزان واژوو کراو پەیماننامەى سیڤرەیش بەتاڵ کرایەوە. لەزۆر سەرچاوە باس لەوە دەکەن هاوپەیمانان بەوە رازى بوون کە ئەو کۆمارە بۆ تورک و کورد دروست بکرێ، بەلام بەفرت و فێل و تەلەکەبازیەکانى کەمال ئەتاتورک چەند نوێنەرێکى کوردى هێنایە پەرلەمان و بەزمانى خۆیان گوتیان، ئیمە نامانەوێ لە تورک جیا بینەوەو دواتر حەسەن خەیرى و چەند کەسێک بەهۆى ئەوەى بەجلى کوردیەوە چونەتە ناو پەرلەمان، دادگایی کران و لەسێدارە دران. کە تاکو ئیستاش زمان و جلى کوردى لە گەلێکى 40 ملیۆنى لە باکورى کوردستان قەدەغەیە.
لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، وڵاتانی سەركەوتوو چەندین رێككەوتننامەی جۆراوجۆریان دەربارەی پرسە هەڵپەسێراوەکانى جیهان خستە بەر باس، یەكێك لەو پەیماننامانەی كەوا تاكو ئێستاش كاریگەری زۆریی بەسەر جیهاندا ماوە، پەیمانی لۆزان بووە. کە وولاتانى تریش بەشدار بون وەک یۆنان و ژاپۆن و ئۆکرانیا و بولگاریاو جۆرجیا و تەنانەت ئەرمینیا. بۆزانیارى خوێنەران تورک سەرەتا دەیویست لە شارى ئەزمیر بگیرێ تا زۆرترین دەستکەوتیان هەبێت و ئەتاتورک خۆى سەرۆکایەتى شاندەکەى تورک بکات، بەلام هاوپەیمانان بەوە رازى نەبوون، بۆیە برایە لۆزانى سویسرى.
لەم رۆژانە سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزان تێدەپەرێت، واتە لە (24ی تەمموزى 1923-2023)لۆزان کۆتایی دێت, لۆزان شارێكی سویسرایە, ئەو پەیماننامەیە لەوێ دەرکەوت, لەنێوان ووڵاتانی سەركەوتووی جەنگ ئەنجامدرا. بۆ یەكەمجار وڵاتانی رۆژئاوا و زڵهێزەكان لەگەڵ توركیای نوێ كەوتنە گفتوگۆ و دانیشتنەوە، لە ئەنجامی ئەمەدا (عیسمەت ئینۆنۆی) سەرۆك وەزیرانی توركیا وەك نوێنەری حكومەتی توركیا بەشداری تێدا كرد، یەكێك لەو كێشانەی باسی لێوە كرا، كێشەی ویلایەتی موسل بوو، كەوا لە نێوان توركیا و عێراق (بەریطانیا) لە دوای جەنگ لە نێوانیاندا سەریهەڵدا، هاوكات كوردیش وەكو رەگەزێكی ویلایەتی موسڵ كەوتە ناو ئەم كێشەیەوە.
لە دوای سەد ساڵ و بە دیاریكراوی لە (24ی تەمموزی 2023) كۆتایی بەم رێككەوتنامەیە دێت، لێرەدا چەندین بۆچوون و هەڵوێستی جۆراوجۆر لەلایەن سیاسی و مێژوونووسانەوە دەخرێتەروو، بەتایبەت دوای تەواوبوونی ماوەكەی، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا كێشەی ویڵایەتی موسڵ هەر وەكو خۆی دەمینێتەوە؟، یا گۆڕانكاری بەسەر دێت؟ چونكە چەندین سیناریۆی جۆربەجۆر دەخرێنەروو، بەتایبەت توركیا چەند جارێك لەسەر زاری بەرپەسەكانی و بەتایبەت سەرۆک کۆمارەکەى هەرەشەی گەڕانەوەی كردووە، یان گۆڕانكارییەكی دیكە لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهان روودەدات. هەڵبەتە ئەوانە هەمووی جێگەی مشتومرن بە دیاریكراویش، دۆزى كورد لەم نێوەندەدا باسوخواسی زۆری لەسەر دەكرێت. لێرەدا هەوڵدەدەین باس لە چەند رەهەندێكی جۆر بە جۆری ئەو پرسە بكەین. وەک کاک مەلا بەختیار لە کۆنفراسى سەدسالەى لۆزان و هیواى خواست کە نەتەوەى کورد لەهەموو بەشەکان بەتایبەت حیزبە سیاسیەکان باش لە سیاسەتى نێودەولەتى تێگەیشتبین بەبڕواى من کە تێێنەگەیشتوین.
ئەم رێكەوتننامەیە، یا پەیماننامەیە لە دوو خولی دانیشتن و گفتوگۆ پێكهاتبوو:
خولی یەكەم/ لە ڕێكەوتی (20تشرینی دوومی 1922بەسترا و لە 31 كانوونی دووەمی 1923) كۆتایی بە كارەكانی هات.
خولی دووەم/ لە ڕێكەوتی (23 نیسانی 1923 و لە 24 تەموزی 1923 ) كۆنگرەكە كۆتایی هات. ئەم پەیماننامەیە 143 ماددەیە و چەندین برگەی لەخۆگرتبوو لە برگەكانی ( 37- 45 ) باسی مافی كەمە نەتەوەكانی چوارچێوەی دەولەتی عوسمانی دەكرد كە توركیا وابڕیاری بوو مافی ئازادی زمان و ئاین و رۆژنامەگەری و بازرگانی و چالاكی سیاسی بە گەلانی ژێردەسەلاتی خۆی بدات. ئەم پەیماننامەیە بە غیابی كورد بوو لەكاتێكدا لەمەوە ویلایەتی مووسل خرایە سەر عێراق. ئەوەی جێگای باسە، كریزۆن لە پاشەكشەكردن لە بەندەكانی سیڤەر ئامادەیی دەوڵەتی بەریتانیای دەربڕی بە مەرجێك توركیا ببێتە ئەندام لە كۆمەڵەی نەتەوەكاندا، بەمەش دەیویست توركیا لە رووسیا دووربخاتەوەو بەرژەوەندیەكانی خۆی لە رۆژهەلاتی ناوەراست دڵنیابكاتەوە،بەریتانیا هەرگیز مەبەستی دامەزراندنی دەولەتی كوردی نەبووە، بەلكو پەیمانەكە بۆ دانان و چەسپاندنی نەخشەیەكی سیاسی تازە بوو، پێویست بوو توركیا دانی پێدابنێت.
لە پەیمانی سیڤەردا هاوپەیمانەكان بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوە، دەیان ویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز بكەن و سنوورەكەی لە ئەستەنبۆلدا بهێڵنەوە. لەهەمان كاتدا حكومەتی كەمالی نوێش لە توركیا هەوڵی چارەسەری كێشەكانی لەگەل ئیتاڵیا و فەرنسا دەدا. ئەوەی لە پەیمانی لۆزاندا كێشە بوو، ئەوەبوو ئایا ویلایەتی مووسڵ بخرێتە سەر توركیا، یان بخرێتە سەر دەوڵەتی نوێی عێراقی سەر بە ماندێتى بەریتانیا؟ لەگەڵ ئەمەشدا توركیا بە مافی خۆی دەزانی و چەند پاساوێكی سیاسی و ئابوری هەبوو تاكو ویلایەتی مووسل بخاتە سەر دەوڵەتەكەی، بەڵام كریزۆن نوێنەری بەریتانیا ئەم پاساوانەی توركیای رەت كردەوە و لەم بابەتەدا هیچ ڕەچاوی خواستی كورد نەكرا، لەگەڵ ئەمەشدا مستەفا كەمال ئەتاتورك توانی رووبەرووی بەریتانیا ببێتەوە و هاوپەیمانی لەگەل یەكێتی سوڤیەتی ببەستێت.
سەرەتا دەبێت بزانین مەبەست لە بەستنی كۆنگرەكە چی بوو؟ باسكردنی كێشەكانی نێوان توركیا و یۆنان و بەستنی ڕێكەوتنێكی نوێی ئاشتی بوو لەگەڵ توركیای نوێ؟ یا بۆ ئەوەی پەیمانی لۆزان شوێنی پەیمانی سیڤەر بگرێتەوە؟ لەم كۆنگرەیەدا گەلێك بابەتی تایبەت بە كێشە ناوچەیی و سیاسییەكان و چارەسەركردنی كێشەی موسڵ و سیستمی تەنگە دەریایییەكان و كێشەی سیستمی ئیمتیازی بێگانە و كێشە ئابووری و دارایییەكانی وەك قەرزی گشتی عوسمانی و پاراستنی بەرژەوەندی ئابووریی بێگانە خرانە بەر باس و گفتوگۆ. لەوانە دەسەلاتى نەوت دەرهێنان لە تورک سەندرایەوە و مافیان بەسەر گەرووە ئاویەکانى بۆسفۆرو دەردەنیل نەمێنێت و ببێتە رێڕەوێکى نیودەولەتى.
ئایا لەم رێككەوتننامەیە باس لە چارەنووسی كورد كرا، یاخود نا ؟
بەهۆى ئەوەى هەندێ لەبەندەکانى ئەوپەیاننامەیە بەنهێنى ماونەتەوە، بێگومان ناتوانین باس لە پەیمانی لۆزان بكەین، ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ سیڤەرى ( 1920 )، كە لە سیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەك لاكەرەوە دەیانەویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز و پەرتەوازەی بكەن، تەنانەت ئەو دەوڵەتە لەسنوری ئەستەنبوڵدا بهێڵنەوە، واتە بەشێوازێك پەرتی بكەن، هەموو ناوچەكانی لێ جیابكەنەوە، ئەوەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروست بوو، پێشتر بزوتنەوەی كەمالی بوو و تازە دەوڵەتی توركیایان پێكهێنابوو بەسەرۆكایەتی ئەتاتورك، قبوڵ نەدەكرا. لەبەر ئەوە بە بەردەوامی هەوڵی یەك لایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیا و لەگەڵ فەرەنسادا. ئەوە بوو جەنگی یۆنانی دەست پێكرد و سەركەوتنی بەدەست هێنا، بێگومان هەموو ئەمانە وایان كرد، بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوە و توانرا ئەو پەیماننامەیە بێتە ئاراوە و سەر لە نوێ پێداچوونەوە بە پەیماننامەی سیڤەردا كرا و بەوكارانەی پێشتر لەگەڵ دەوڵەتی ئەستەنبوڵ كە دەوڵەتی سوڵتان بوو ئەو زەمانە كرابوو.
چەند جارێک ئیردۆغان وەک هەرەشەیەک باسى لە میساقى میللى کردووە، ئەومیساقەش واتە گەڕانەوەى ویلایەتى موسل بۆ سەرتورکیا کە ویلایەتەکانى كێشەی سەرەكی ئەم پەیماننامەیە، كێشەی ویلایەتی موسڵ بوو. ئایا موسڵ بخرێتە سەر توركیا، یاخود دەبێ سەربەو دەوڵەتە نوێیە بێت كە ناوی عێراقە و لەژێر ماندێتى بەریتانیایە؟ توركیا كۆمەڵێك پاساوى گرنگی خۆی هەبوو لەڕووی دیموگرافیاوە، لەڕووی دانیشتوانەوە توركەكان پێیان وابوو زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ بریتین لە كورد و تورك، بۆیە ئەمە پاساوێكی بەهێزە تا بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا. هەروەها پاساوێكی تری ئابووریشیان هەبوو كە بریتی بوو لەوەی بازرگانی و ئابووری ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدایە، واتە لەگەڵ باكووری كوردستاندایە، ئەمەش خاڵێكی تر بوو كە كاریان لەسەر ئەكرد. توركەكان پاساوێكی تری یاساییان هەبوو ئەویش ئەوە بوو، دەیانگوت ویلایەتی موسڵ لەكاتی جەنگدا داگیرنەكراوە، بەڵكو لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگ، واتە ئاگربەستی مۆندۆرس (1918) لەو كاتەوە ئەو ویلایەتە خراوەتە سەر عێراق. واتە بەریتانیا هاتووە داگیری كردووە كە ئەمە پێشتر ویلایەتێكی عوسمانی بووە. لەرووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە پاساوێكی تریان هەبوو، ئەویش ئەوەبوو كە كوردەكان هاوسۆزی ئاینیان لەگەڵ توركەكاندا هەیە.
بۆیە عیسمەت ئنیۆنۆ هەموو ئەمانەی خستە بەردەم كریزون كە لەو كاتەدا نوێنەری دەوڵەتی بەریتانی بوو، هەموو ئەمانە پاڵپشتن بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، بەڵام لەبەرانبەر ئەوە پاش دوو مانگ كریزۆن وەڵامی ئەم پاساوانەی دایەوە سەبارەت بەدیموگرافیا ئەوەی راگەیاند زۆرینەی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ كوردن نەك تورك، هیندوئەورپین ئەمەش لەڕووی نەژادەوە لەگەڵ توركەكاندا بێگومان جیاوازن. لەڕووی ئابووریشەوە ئەوەی خستیبووەڕوو، ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ ناوەڕاست و باشووری عیراقدایە، واتە لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدایە كە بەریتانیا دەیەوێت. لەڕووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە توركیا ئاماژەی پێكردبوو، كوردەكان ئەیانەوێت لەگەڵ توركیادابن، ئەم ئەوەی راگەیاند كە هەر لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە كوردەكان بەبەردەوامی لەشۆڕشدابوون بەرانبەر بەدەووڵەتی عوسمانی تا جەنگی جیهانی، ئەمەش بەڵگەیەكی بەهێزە كەوا لە بەریتانیا دەکات دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ نەبێت. چونكە كوردەكان بەكرداری نایانەوێت بخرێنە ژێر دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە نوێیەی كە پێی ئەوترێت توركیا، بەڵكە ئەیانەوێت لەگەڵ عیراقدا بژین. لەڕووی یاساییشەوە پاساوێكی تری توركەكان بوو، دەوڵەتی بەریتانی پێی وابوو دەبێ بخرێتە سەر عێراق، چونكە بەفەرمانی كۆمەڵەی نەتەوەكان ئەوكاتە بەفەرمی لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا بوو، هەر كاتێكیش هەر هەنگاوێك ئەنرێت ئەبێ بەرەزامەندی كۆمەڵەی نەتەوەكان بێت، بۆیە ئەمە گرنگترین ئەو پاساوانە بوون هەریەك لە دەوڵەتی توركیا و بەریتانیا بۆ یەكلایی كردنەوەی چارەنووسی كێشەی ویلایەتی موسڵ ئەیانخستە روو، ئێمە لێرەدا ئەوە بەدی ئەكەین، ئەوەی غیابی هەیە، ئەوەی هەژماری بۆ ناكرێ بریتییە لە كورد. ئەوەی پەیوەست بێت به كورد لەم ڕێككەوتنامەیەدا، بەشێوەیەكی گشتی ئەم رێككەوتنامەیە گەلە كۆمەكیەك بوو لە كورد كرا.
ئەنجامدانی ئەم رێكەوتننامەیە چەندین هۆكاری گرنگی لەپشتەوە بوو؟
گرنگترینیان ئەمانەبوون:
یەكەم/ پێداچوونەوە بوو بەمادە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەر كە لە (10ی ئابی 1920) لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم واژۆ كرابوو.
دووەم/ پێداچوونەوە بەسنووری دەوڵەتی عوسمانی، ئەو دەوڵەتەی كە لە جەنگی یەكەمی جیهاندا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لەجەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو مانایەی وەرگرت كە لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باشترین دەوڵەتە شوێنی دەوڵەتی عوسمانی بگرێتەوە، وڵاتانی سەركەوتووی جەنگەكان لەبەرچاو بگرێت.
سێیەم/ ئاوەڕدانەوە لەو گەل و هێزانەی كە لەپەیمانی سیڤەردا رەچاوی مافەكانیان كرابوو، بەڵام دوای ئەو پەیمانە دژایەتی بەرژەوەندی وڵاتانی سەركەوتووی جەنگیان كرد.
چوارەم/ چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی مووسڵ لەنێوان دەوڵەتی توركیای نوێ و دەوڵەتی عێراق و حكومەتی بەریتانیا، ئەم رێكەوتننامەیە بۆ قسەكردنی چەندین هێز و لایەن بەسترا، بۆیە خۆی لەچەندین بڕگە و مادەدا بینییەوە.
ئەم پەیماننامەیە لە قازانجى کێ بوو؟
ئەم پەیماننامەیە قازانجی بۆ توركیا تێدابوو، چونكە فەرنسا بە شێوەیەكی یاسایی و فەرمی دەستبەرداری سوریا بوو، هەروەها كێشەی نێوان توركیا و یۆنانیش چارەسەر كرا. ئەوەی زەرەرمەند بوو تەنها كورد وئەرمەن بوو، چونكە نەیانتوانی کیانێکى سیاسی بۆ خۆیان دابمەزرێنن و ببنە خاوەن ولاتێكی سەربەخۆ بۆ خۆیان.
بەلام توركیا هەر بە خەونی ویلایەتی مووسڵەوە بوو، بۆ ئەم مەبەستەش پەیوەندی لە گەل كوردەكان بەست بە تایبەتی شێخ محمود و توانی خۆی لە كورد نزیك بكاتەوە و سوپای بۆ چیای حەمرین لەسەر سنورەكان نارد و زەمینەسازی بۆ راپەرینی كوردان كرد، لێرەدا توركیا سوودی لەلایەنی ئاینی و هەستی ئاینی كوردەكان بینی، چونكە پێیان وابوو كە كورد و توركی موسلمان دەتوانن دژی بەریتانیاى ناموسلمان بوەستن، بەڵام ئەوەی كوردی نیگەران كردبوو دروستكردنی دەوڵەتێكی مەسیحی بوو بۆ ئەرمەنیەكان، چونكە بەشێك لە كوردەكان لەلایەنی عوسمانیەكانەوە ماڵ و مولكێكی زۆری ئەرمەنیەكانیان پێ بە خشرابوو لە كاتی جینۆسایدی ئەرمەنەكان، ئەگەر دەوڵەتێك بۆ ئەرمەن درووست ببێت، پێویستە كورد ئەو ماڵ و موڵكەی پێبداتەوە كە پێشتر بەدەستیان هێنابوو.
ئەوەی پێویستە بگووترێت، چارەنووسی گەلی كورد بەپێی پەیماننامەی لۆزان لە دەولەتی تازەی توركیادا توایەوە، هەرچەندە شۆرشێك لەلایەن كوردەوە لەدژی ئەم پەیماننامەیە ئەنجامدرا، بەڵام لەكۆتاییدا هەر شكستیان هێنا. هەروەها هەموو ئەو دەستكەوتانەی حكومەتی توركیا بەدەستی هێنا لەسەر خاك و رەنجی كوردانی باكووری كوردستان بوو، كەتوانی هەموو سنوری دەولەتەكەی لە نفوزی دەولەتانی تر بپارێزێت و بناغەی حكومەتێكی بەهێز لە ئەنقەرە دابمەزرێنێ. لەهەمان كاتدا كوردیش نەیتوانی سوود لە ناكۆكی نێوان لایەنەكانی پەیماننامەكە وەربگرێت و لە قازانجی خۆی بیقۆزێتەوە، چونكە كورد خاوەنی سەركردە و دەسەڵاتێكی یەكگرتوو نەبوون، نەیانتوانی پلان بۆ پاشەرۆژی خۆیان دابرێژن.
لە کۆتاییدا دەگەینە ئەوەى لۆزان هەرچەندە ئەرمەن دەولەتێکیان بۆ دامەزراو سەرۆکى ئەمریکاى ئەوکات رەزامەندى بۆ دەربڕى و توکیاى پابەندى سنورەکانى کرد. ئەوەى زەرەر مەندبوو لە لۆزان کوردبوو. پەیاننامەى لۆزان ناوەرۆكەكەی هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر بوو, بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا كورد جگە لەوەی وەكو نەتەوە ناوی نەهاتووە، ئەوا دانیشی پێدا نەنراوە، تەنانەت وەكو كەمینەیەكی بچوكیش لەتوركیا دانی پێدانەنراوە، چونكە یەكێك لەخاڵەكان ئەوەیە كە دەبێت توركیا مافی كەمینە ناموسڵمانەكان دابین بكات، لەبەر ئەوە كورد موسڵمانە ئەو خاڵە نەى دەگرتەوە، تەنانەت خوێندنی زمانی كوردیشی بۆكورد نەسەلماندوە، زۆرجار بەزمانى قەلەباچکە ناویان بردووە وەک بەختیار عەلى لەڕۆمانى داگیرکردنى تاریکى دەلێت، وەک بۆچونێک هیچ شتێکى مافە سیاسییەكان بۆ كورد دەستەبەر نەکردووە. چەند پرسێک ,کاریگەریەکانى ئەم پەیماننامەیە لەسەر کورد چى دەبێ؟ ئایا ئەوە فشارى سیاسى و ئابورییە، یا لە بەرژەوەندى تورک؟ ئایا هەلوەشانەوەى چ کاریگەریەکى لەسەر کورد دەبێ بەپێى هەرەشەکانى سەرۆک کۆمارى تورک کە باس لە هەلوەشانەوەى دەکات؟ چ کاریگەریەکى لەسەر کوردومافەکانى دەبێت؟ هەرچەندە بەپێى زانیاریم هەر پەیماننامەیەک کە ئاشتەوایی نێوان گەلان دەستەبەر بکات، ئەو دەولەتانەى کە لەو پەیماننامەیە بەشداربون رێگەى پێنادەن هەلوەشێتەوە؟, بەلام رەنگبێ بەهەندێ لە بەندەکانى دا بچنەوە. وەک نمونە پارێزگاى ئەسکەندەرون بەپەیماننامەیەک لەگەڵ فەرەنسیەکان لەسوریاى دابڕان و خرایە سەر تورکیا و ناونرا هاتاى. نمونەیەکى دیکە گەروە ئاویەکان بوو کە دەبوایە سەر بەبەرێتانیەکان بێت، ئیستا هەموو دەسەلاتێکى لەدەست تورکیایە بەپێىى پەیماننامەى مۆنشۆ. ئەم دوو بابەتە دواى چەند سالێک لەواژوو کردنى لۆزان، گۆرانى بەسەردا هاتوە. لەگەڵ ئەوەش تورک هەر ئەوەی دوبارە دەکەنەوە کە لە مۆرکردنى پەیماننامەى لۆزان، زەرەر مەند بوونە.
تێبینى: ئەم بابەتە لەچەند سەرچاوەیەکەوە وەرگیراوە.
