عەبدولا کەریم مەحمود: کورد لە لۆزان سڕایەوە.
دوای تێک شکانی ئیمپراتۆری عوسمانی، لە جەنگی یەکەمی جیهانی لە 1914- 1918، دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا، بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک.
لە 24. 7. 1923 کۆنگرەی لۆزان، لە نێوان ( بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا و ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سربیا و کرواتیا و سلۆنیا و تورکیا ) و ( کۆماری تورکیا )، لە کۆشکی (روومین )ی شاری لۆزان ی سویسرا سازکرا .
مستەفا کەمال بە هەموو توانایەوە، دژایەتی پەیمان نامەی سیڤەری کرد، روسەکان پشتیوانی مستەفا کەمال یان کرد، بەریتانیا پلانی خۆی هەبوو، دەیویست بەشی باکووری کوردستان لە تورکیا جیا بکاتەوە، ولایەتی موسڵ بخاتە سەر ئەو دەوڵەتە کوردییەی لەژێر کۆنترۆڵ و سەرپەرشتی خۆیدا بێ.
بەڵام لە ناو هاوکێشەکاندا بۆی دەرکەوت، پلانەکانی سەرکەوتونابێ، لە گەڵ فەرەنسا و سیناریۆکانی مستەفا کەمالیان جێ بەجێ کرد، پشتیان لە کورد کرد و خستیانە پەراوێزەوە، بۆئەوەی ولایەتی موسڵ بلکێنن بە عێراقەوە.
ئیتالیاو فەرەنسا بەشداری پەیمانی سیڤەریان کردبوو، بۆ چەند مافێکیکی دیاریکراو، لە گەڵ مستەفا کەمال رێکەوتن.
سەرۆک وەزیرانی یۆنان، لاپەڕەیەکی نوێی، لە گەڵ کۆماری تورکیا هەڵدایەوە و پەیڕەوی سیاسەتی ئاشتی کرد.
ئەرمەنییەکان سڵیان لە سیڤەر و دروستکردنی دەوڵەتی کورد دەکردوە، سیڤەریان بە دژایەتی ئەو بەڵینانە دەزانی پێیان درابوو، دژی سیڤەر وەستانەوە.
مستەفا کەمال کۆنترۆڵی عەقڵی سەرکردە لاوەزاکانی کوردی کردبوو، بە پلان و بەرنامە و نەخشەیەکی چڕ و پڕ، لە سیناریۆیەکدا، وەفدێکی بە سەرۆکایەتی (عیسمەت ئینۆنۆ ) و دوو کورد ( عارف محەمەد برنجی زادە) و (زولفی بەگزادە )وەک نوێنەری کورد، نارد بۆ کۆنگرەی لۆزان، هەردوو نوێنەرەکەی کورد، لە ناو کۆنگرەدا وتیان:
– ئێمە پەیماننامەی سیڤەرمان ناوێت، پەیمان نامەی لۆزانمان قبوڵە.
حەسەن خەیری لە پەرلەمانی ئەنقەرە بە جلی کوردییەوە، بە بەردەوامی بە بێ تەل، بروسکەی بۆ کۆنگرەی لۆزانی دەکرد: ئێمە بەندەکانی سیڤەرمان ناوێت، پەیمان نامەی لۆزانمان دەوێت. سوڵتان واحیدالدینمان ناوێت، مستەفا کەمالمان دەوێت. خەلافەتی عوسمانیمان ناوێت، دەوڵەتی تورکیامان دەوێت. شەریعەتمان ناوێت، دەستوورێکی عیلمانیمان دەوێت.
لە پەیماننامەی لۆزاندا، ئەم مادانە مۆر کرا:
* لە مادەی 37دا، حکومەتی تورکیا، مافی دەرکردنی هەر بڕیارێکی هەبێت، لە گەڵ بڕیارو بەرژەوەندییەکانیدا نەگونجێ.
* لە مادەی 38دا ، حکومەتی تورکیا، بەڵێن بە دانیشتوانی تورکیا دەدات، بەرگری لە (ماف و موڵک و سامان و ئازادی ) ژیانی هاوڵاتیانی تورکیا، بە بێ جیاوازی (رەگەز و زمان و ئاین ) بکات.
* لە مادەی 39دا . حکومەتی تورکیا، نابێت رێگری لە هیچ کەس بکات، مل کەچی سەروەری تورکیا بێت، هاوڵاتیانی تورکیا دەتوانێت بەشداری هەموو چالاکیەکی ( سیاسیی و بازرگانی و رۆژنامەوانی و چاپەمەنی) بکەن.
مستەفا کەمال ئەتاتورک و زلهێزەکانی دنیا و نوێنەرانی کورد لە ناو سیناریۆی لۆزاندا، پەیماننامەی سیڤەریان هەڵوەشاندوە، باسی کوردیان لە سەر نەخشەی نیشتمانەکەیدا نەکرد، کورد و نیشتمانەکەیان لە کۆنگرەی لۆزان بە جۆرێک سڕییەوە، کوردیان وەک کەمینەیەکی بچوکیش لە تورکیا دانەنا.
ئەنجام
* لە 1923 مستەفا کەمال ئەتاتورک لەسیناریۆی لۆزاندا، بەهاوکاری دەوڵەتە زلهیزەکانی دنیاو سەرکردە دەستەمۆو لاوازەکانی کورد، بەندەکانی ( 62 و 63 و 64 )ی مافی چارەنووسی کورد و پەیماننامەی سیڤەر، لە کۆنگرەی لۆزان سڕییەوە.
* لە 24. 7. 1923 تا 24. 7. 2023 ، 100ساڵ بەسەر لۆزاندا تێدەپەڕێ، کورد بە بەردەوامی لە (باکوور و رۆژئاوا و باشوور و رۆژهەڵات )ی کوردستان، لەلایەن دەوڵەتی ( تورکیا و سوریا و عێراق و ئیران ) جینۆساید دەکرێت.
ئێستا لە 2023، زلهیزەکانی دنیا و ئۆردگان و هەندێک لە سەرکردە لاوازو دەستەمۆکانی کورد، سەردانی ئارامگای مستەفا کەمال ئەتاتورک دەکەن، دژایەتی سەرکەوتن و چالاکی پارتیزانەکانی( باکوورو رۆژئاوا )ی کوردستان دەکەن، بە شانازییەوە سەردانی ئۆردگان دەکەن و پیرۆزبای پلان و نەخشەی ستراتیژیی جینۆسایدی کورد لە ( باکور و رۆژئاوا و باشوور و رۆژهەڵات )ی کوردستانی لێ دەکەن.
سەرچاوە و پەراوێز:
1- پەیمانی لۆزان – ویکیپیدیا ئینسکلۆپیدیا، ئینا یکڵۆپیدیا
2- وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: سەلام ناوخۆش. خویندنەوەی: مەسعود عەبدولخالق، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر و خوێندنەوەیەکی تر، چاپی سییەم،جاپخانەی منارە – هەولێر .ل٥٨-٥٩.
3- ئاشتی گەرمیانی. ئەگەرچی 100ساڵ بەسەر پەیمان نامەی لۆزان تێ دەپەڕی و دەپرسین، ئایا لۆزان باسی کوردی کردووە؟ REWEND.org
* مستەفا کەمال ئەتاتورک لە سیناریۆی یەکەمی دا، بە تەواوی سیڤەرو کورد و ئەستەمبول ی کوژانەوە، لە سیناریۆی دووەمدا، سەرکردە کانی کورد(حەسەن خەیری و برنجی زادەو زولفی بەکزاد )ی دەسگیر کرد، بە تۆمەتی (جوداخوازی ) و لە بەرکردنی جلی کوردی، پێشێل کردنی یاسا،رووبەرووی دادگای کردنەوە، (سائب پاشا)سەرۆکی دادگا، بە بڕیاری دادگا، هەرسێکیان گولە باران کران.
هەرسێکیان پێش گولە بارانەکە وتیان: ئێمە هەڵەی گەورەمان کرد، رۆڵمان هەبوو لە تێکشکانی کورد، لەسەر رێگای دیاربەکر بە خاکمان بسپێرن، لە سەر کێلی گۆڕەکەمان بنووسن گەر هەر کوردێ بەلاماندا تێپەڕی، بەردێکمان تێ بگرێ لەبەر ئەوەی ئێمە خیانەتمان بە کورد کردووە. وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: سەلام ناوخۆش. خویندنەوەی: مەسعود عەبدولخالق، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر و خوێندنەوەیەکی تر، چاپی سییەم، جاپخانەی منارە – هەولێر .ل٥٨-٥٩.
* دوای کۆتایی جەنگی یەکەمی جیهان، لە 10ی ئابی 1920پەیماننامەی سیڤەر، پەیمانی ئاشتی بوو، لە نێوان دەوڵەتانی زلهێزی براوەی جەنگ (فەرەنساو بەریتانیاو ئیتالیاو ژاپۆن و هاوپەیمانان و دەوڵەتی عوسمانی لە شاری سیڤەری فەرەنسا مۆر کرا، بەندی ( 62 ، 63، 64 )ئاماژە بۆ مافی چارەنوسی کورد لە نیشتمانەکەیدا دەکرد، پلان و نەخشەی ستراتیجی بەریتانیا بە جۆرێک بوو، باکووری کوردستان لە تورکیا جیا بکاتەوەو ولایەتی موسل بخاتە، سەر ئەو دەوڵەتە کوردەی کەنیازی بوو، لەژێر کۆنترۆڵ و سەرپەرشتی خۆیدا دروستی بکات.
