سەرکۆ یونس: ڕۆژی جیهانی گەنجان و ئاهێک بۆ گەنجانی هەرێم.

سەرکۆ یونس

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

نەتەوەیەکگرتووەکان، 12ی ئابی هەموو ساڵێکی بە ڕۆژی جیهانی گەنجان ناساندووەو ساڵانە لەم ڕۆژەدا بۆنە و ئیڤێنت و چالاکی سەبارەت بەکێشە و گرفتەکانی بەردەم گەنجان، ئەنجام دەدرێت.
گەنجان، شادەماری کۆمەڵگان و کۆڵەکەی سەرەکی گەشەپێدان و بەرەوپێشچوونى ئابوورى و کۆمەڵایەتى و سیاسی کۆمەڵگەن.
هەرچەندە تائێستا پێناسەیەکی گشتگیری نێودەوڵەتی بۆ توێژى گەنجان نییە، بەڵام نەتەوەیەکگرتووەکان بەمەبەستی ئامار پێناسەی گەنجان دەکات بە هەموو ئەوکەسانەی کە تەمەنیان لەنێوان (15-24) ساڵیدایە بەهەردوو ڕەگەزەوە، هەندێ پێناسەى تر هەیە، کەتەمەنى گەنجان تا 29 ساڵى ئەژماردەکرێن.
لە تایبەتمەندییەکانی ئەم توێژە، ووزەیەکی مرۆیی بەهێزى پڕ گروتینیان هەیە، لەگەڵ ئارەزووی خۆدەرخستن و گەڕان بەدوای زانیندا. هەروەها تەمەنى گەنجی قۆناغێکی گرنگی ژیانە، ئەم قۆناغە بە قۆناغی بونیادنانی کەسایەتی ئابوری و سیاسى و کۆمەڵایەتی دەناسرێت. قۆناغی پلاندانانە بۆ داهاتوو، لەو ژینگە ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەی تێدا دەژین.
ئامارەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، لەجیهاندا زیاتر لە (1.8) ملیار کوڕو کچی گەنج بوونیان هەیە، کەتەمەنیان لەنێوان (10-24) ساڵدا دەبن. لە ڕاستیدا ئەم ژمارەیە گەورەترین ژمارەی گەنجانە بەدرێژایی مێژووی جیهان. هەروەها لەکۆى 8 ملیارى دانیشتوانى گۆى زەوى ڕێژەى 25% تەمەنیان لەخوار 25 ساڵیدان.
لەڕاستیدا دۆسیەى گەنجان لەدۆسیە ستراتیژى و گرنگەکانە، پەیوەستە بەژیانى سەرجەم تاکەکانى کۆمەڵگاوە، کاریگەرى ڕاستەوخۆی بەداهاتووى هەر کۆمەڵگایەوە هەیە، لەبەرئەوە پێویست دەکات لەسەر خاوەن عەقڵ و خەمخۆران بەووردى لێکۆڵینەوە لەکێشەو داوا و ماف و ئاستەنگەکانى پێشەوەچوونی گەنجان بکەن و هەوڵى چارەسەرى بنەڕەتى و ڕیشەیى بدەن، چونکە تێکچوونى ژیانى گەنجان، لێکترازان و تێکچوونى کۆمەڵگاى بەدوادا دێت…

کێشە و گرفتەکانی بەردەم گەنجان
بەشێوەیەکی گشتی، ئەو کێشانەی ڕووبەڕوی گەنجان لە واقیعی کوردەواریدا بوونەتەوە، ئەمانەی خوارەوەن.
(بێکاری، هەژاری، نایەکسانى و نادادپەروەرى، ترس لەئایندەو لەژیانی دواڕۆژ، پەراوێزخستنی گەنجان بەوەی کەلەبەرچاو ناگیرێن لەکۆمەڵگادا و گوێ لەداوا و بۆچونیان و بیرورایان ناگیرێت لەکایەى سیاسى و ئابورییەکاندا بەرکەنار خراون. لێکترازانی خێزانی، دواکەوتنی هاوسەرگیری، شەڕو کێشەسیاسیەکان و ناکۆکى و دووبەرەکى ئایینى و مەزهەبى. هاتنەناوەوەی کلتورەجیاوازەکان و تێکەڵبوونى شارستانییەکان، هاوڕێی خراپ، هەستنەکردن بەگرنگى کات، کەمی پلانی نوێ بۆ ژیانی داهاتوو نەبوونی ئامانج لەلای گەنجان.

داتاى گەنجانى هەرێم:
گەنجانی تەمەن 15-29 ساڵ رێژەی 28%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پیکدەهێنن و ئەمەش 1ملیۆن و 727 هەزار و 903 کەس دەکات. ئەمە بێجگە لەوەی کە 35%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لە خوار تەمەنی 15 ساڵییەوەن کە 2 ملیۆن و 159هەزار و 879 کەس دەکات، بەم ئامارانەى سەرەوە دەردەکەوێت کەخۆشبەختانە دانیشتوانى هەرێم، کۆمەڵگایەکى گەنجە.

هەرێم و کێشەکانی گەنجان:
ئەوەی پەیوەندی بەڕەوش و گوزەرانى گەنجان لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، بەداخەوە گەنجان بە بارودۆخێکی سەختی ئابووری و کۆمەڵایەتى و دەروونى و پەراوێزخستنى سیاسییدا گوزەر دەکەن، بێ هیوایی لە ئێستا و ترس ئایندەیان گەورەترین کێشەى گەنجانى هەرێمە، بە گشتى و جگە لە ڕێژەیەکى کەم زۆربەیان بەدەست بێکاری و نەبوونی هەلی کار و نەبوونی داهاتی تاکەکەسەوە دەناڵێنن. ئەگەرچی جیاوازییەکی ئەوتۆ نییە لە نێوان هەردوو ڕەگەزدا، بەڵام وا دەردەکەوێت تاڕادەیەک رەگەزی نێر لەڕەگەزى مێ، باشترو لەپێشتر بن، ئەوەش بەهۆى تایبەتمەندى کلتورى و کۆمەڵایەتى کوردەواریەوە. بەداخەوە دەرفەتەکانى کارکردن بۆ کچان لە بازارى کارى هەرێمدا لەوپەڕى لاوازیدایە، زۆربەى هێزو تواناى کچان بەشاراوەیى قەتیس دەبێت لەنێو خێزانەکاندا، بەشداریکردنى ڕەگەزى مێ لەتوێژى گەنجان لە کاروبارى ئابورى و سیاسیدا لەوپەڕى لاوازیدایە.
لەناو توێژی گەنجانی کوردەواریدا، ئەمرۆ خاوەن بڕوانامەکان زیاتر کڵۆڵتر و بێ هیواترن، چونکە بازاڕی کاری هەرێم سەرەڕای کەموکوڕیەکانی لەگەڵ ئەم توێژەدا ناگونجێن. خاوەن بڕوانامەکان ناگونجێن لەگەڵ ئەو دەرفەتە کەم ودەگمەنانەى کە بازاڕى کارى هەرێم دەیڕەخسێنێت، جگە لەجیاوازى پسپۆرییەکان، لاوازى کارامەیى و لێهاتوویى دەرچووان سیماى زۆربەى دەرچووانە، کە ئەوەش بەشێکی هۆکارەکەی بۆ نەگونجانی پڕۆگرامی خوێندنی زانکۆکان لەگەڵ بازاڕی ئەمڕۆییە، ئەوەی دیکە پەیوەستە بە خودی گەنجانەوە، هەگبەی زانستی و ئەکادیمیان لاوازەو زیاتر بە لای چالاکییە کەیفسازییەکانەوەن، بە بەراورد بە گەڕان بە دوای زانست و کەڵک وەرگرتن لە پیشەوەری و ئەزموونی ژیان.
لەلایەکى ترەوە، جیاوازییەکى لەرادەبەدەر لەنێوان توێژى گەنجاندا دروست بووە، ئەویش گەنجانێک کوڕو کچانى بەرپرسان و خواپێداوان و دەوڵەمەندانن، کەخاوەنى زۆربەى پێداویستییەکانى ژیانن و بگرە زیاتریش! ئۆتۆمۆبیل و شووقەو ڤێلا و گەشتى وڵاتان و کەفوسەفاى زیاد لەپێویست و… هتد. لەگەڵ زۆرینەیەکى گەنجان کەکورو کچانى خێزانە کەمدەرامەت و هەژارەکان و تەنانەت چینى ناوەندى کۆمەڵگاش دەگرێتەوە. کە لە زۆربەى مافە سەرەتایى و سەرەکییەکانى ژیان بێ بەشن، تواناى دارایى کەم و لاواز و نەبوونى هەلى کار و خزمەتگوزارییەکان و نەبوونى یەکەى نیشتەجێ بوون و دواکەوتن لەهاوسەرگیرى و… هتد.
شایانى باسە، لەناو چینى گەنجانى هەرێمدا، گەنجانى شاروشارۆچکە بچوک و دوورە دەستەکان و گەنجانى گوندنیشینانى هەرێم، لەخراپترین بارودۆخى ژیاندان.
بەداخەوە حکومەتى هەرێم لەئێستادا، هیچ جۆرە پاڵپشتییەکى داراییان نى یە بۆ توێژى گەنجان، هەرچەندە لەپێش ساڵانى قەیرانى داراییەوە جۆرێک لەهاوکارى و پاڵپشتى دارایى لەناو بودجەى گشتىدا هەبوو، وەک پێدانى پێشینەى هاوسەرگیرى و قەرزى بچوک بۆ پرۆژەى بچوک و هەندێ پاڵپشتى دارایى تر، بەڵام لەئێستادا وەستاوە.
لە کۆتاییدا، گرنگینەدانی بڕیاربەدەستان بە هەموو پێکهاتە و ڕەنگەکانیانەوە لە ڕەخساندنی هەلی کار بۆ گەنجان لە ئەنجامدا هەڵوێستی نەرێنی لە سەر ئینتیماى نیشتیمان و خاک و نەتەوە و خێزان و کۆمەڵگا سەرهەڵدەدات، دواتر ناڕازیبوون و تێکچوونى بارودۆخى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى دروست دەبێت. بۆیە باشوایە گرنگیدان بەگەنج و هۆشیارکردنەوەی زیاتری گەنجان لەمەڕ کێشەکانیان، کاری لەپێشینەیان بێت و دۆزینەوەی هەلی کار و دەرفەتى یەکسانى بێ جیاوازى بخرێتـە کارو پلانى حکومەتەوە، واتە هەموو ئەو بابەتانەى پەیوەستن بەگەنجانەوە بخرێتە لیستی ئەو پلان و پرۆژانەى کەگرنگن بۆ گەشەپێدان و بەروەپێشچوونى کۆمەڵگاوە.

•ئابووریناس