عه‌بدوڵا که‌ریم مه‌حمود: مەلا عه‌بدوڵا حاجی ره‌شیدی جاف، بەمۆیەک له هه‌ڵوێستی به‌خشنده‌یی.
مه‌لا عه‌بدوڵا حاجی ره‌شیدی جاف، که‌سایه‌تیه‌کی نمونه‌یی داڕێژرا و له فەلسەی ژیری ئەزموونی ژیان، ئیراده‌یه‌کی به‌هێز له تایبه‌تمه‌ندی سۆزو خۆشەویستی و میهره‌بانیی.
له کاروکرده‌وه و هه‌ڵسوکەوتوکانیدا، سۆزی خۆشه‌ویستی و رێزو بەخشندەیی دەبینرا، بۆ بەهای مرۆڤ و دنیای مرۆڤایه‌تی. هه‌میشه قسه‌ی خۆش و زه‌رده‌خه‌نه له سه‌رلێوه‌کانی بوو، به نوکته حازر به‌ده‌سته‌کانی خه‌نده‌ی ده‌به‌خشی به به‌رامبه‌ره‌که‌ی و خه‌می سه‌ر سیمای ده‌ڕه‌واندنه‌وه، هه‌رکارو کرده‌وه‌و هه‌ڵسوکه‌وتێکی جوانی بدیایه، به زمانێکی شیرین پڕ له ئیحساسی خۆشه‌ویستی ده‌یوت: ئاوابیت شاره‌زوور، خاک و خۆڵی رۆ ، سڵاو له حه‌بیبه و نالی، سڵاو وه‌لی و شه‌م.
ئه‌و ئەرشیفێک بوو له یاده‌وه‌ری شیرینی منداڵی، باگراوندێک بوو له رۆشنبیری گشتی، له گوندێکی چه‌په‌کی ئه‌م نیشتمانه له دایک بوو. هێشتا کاریگه‌رییه ئاڵۆزه‌کانی 9ساڵی دوای جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م و سه‌فه‌ر به‌له‌ک و شه‌پۆلی قات و قڕی و نه‌خۆشی تاعون و ئاوڵه و سیل و گه‌ڕی و گولی و درم و مه‌رگ مابوون. ئەو منداڵ بوو حاجی ره‌شیدی باوکی دواهه‌ناسه‌ی سپارد، خاتوو حه‌بیبه‌ی مەلا محەمەدی رەباتی دایکی. بوو بە باوک و یه‌که‌م مامۆستای و پەروەردەی کرد.
ئەو مەلا نەبوو، بەڵام لەو سەردەمە لە حوجرە خوێندبووی، هەرکەسێک خوێندواری هەبوایە، پیان دەوت مەلا. له‌و سه‌رده‌مه‌ی کوردستان له ژێر ڕاوو و ڕوتی جه‌ندرمه‌ی عوسمانییه‌کانه‌وه، که‌وته ژێر ده‌سه‌ڵا تی سه‌ربازی سوپای به‌ریتانیای عوزما. سوپای عێراقی ده‌وڵه‌تی پاشایه‌تی ئینگلیز، ئه‌و زنجیره روداوه تراژیدیایانه، به جۆرێک که‌سێتی ئەویان دروست کرد، هه‌میشه مایه‌ی تێڕامانی هاوڕێکانی و ده‌وروبه‌ره‌که‌ی و جاف و ره‌باتیه‌کان بوو.
ته‌مه‌نی12ساڵ بوو، جه‌نگی جیهانی دووه‌م و قات و قڕی کۆمه‌ڵگای کوردی زیاتر هاڕیی و تێکی شکاند. ده‌یان پرسیاری له ناخ و هه‌ستی پاک و ناسکی ئەودا هه‌ژان. ئەو لە مانا ژەهراوییەکانی رق و کینه‌و تۆڵه و بوغزی نه‌ده‌زانی.
عەبدولا رووبارێک بوو له هۆرەی گەرمیان و سیروانی سۆزو خۆشه‌ویستی و وه‌فاو ئه‌مه‌ک، بۆ نه‌ته‌وه‌و نیشتمان و پێشمه‌رگایه‌تی و مرۆڤایەتی.
عەبدوڵاو و زۆر له هاوڕێکانی خانه‌قین و بناری به‌مۆ و که‌لار و گه‌رمیان، پێشمەرگەی ئەیلوول بوون. دوای سەرهەڵدانی ناکۆکییەکانی جەلالی و مەلایی، ئەوان دژی شه‌ڕی براکان بوو.
له ساڵی 1964 لە یەکەم هەنگاوی شەڕی کورد بەکورد کوشتندا، چه‌که‌کانیان دانا و وتیان: ئەم شەڕی کورد بە کورد کوشتدانە، نە بۆ کوردەو نە بۆ نیشتمانە.
مه‌لا عه‌بدوڵا رووی کرده به‌غداد، بە ره‌نج و ماندوو بوونی بێ سنوور، بە کاری عاره‌ق رشتنی جوامێری و شه‌ره‌ف مه‌ندانه، له دوکانه‌که‌ی شۆریجه، له گه‌ڕه‌کی قه‌مه‌ر عه‌لی، لە نزیک شەقامی جمهوری. جگەر گۆشەکانی بە جوانترین شێوە پەروەردە کرد.
مەلا عەبدولا، له ناو جه‌رگه‌ی به‌غدادی ده‌سه‌ڵاتی دیکتاتۆره‌کاندا، هه‌ڵوێستی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی نه‌ویی نه‌کرد. ماڵه کرێ نشینەکەی ( قەمەر عەلی و حی عدن ) ی به‌غدادی، وه‌ک ماڵه‌که‌ی شمشێرکوڵی بناری به‌مۆ، لانه‌ی هاوڕێکانی و خزمانی جافی باوکی و ره‌باتییه‌کانی خزمی دایکی بوو.
هه‌ڵوێست و کرده‌وه‌کانی، به‌های وه‌فاوئه‌مه‌کی ئه‌م مرۆڤی ئیرادەو گەورەیە، به قه‌د باڵای به‌مۆ بڵنده، له یاد ناکرێت. له ناخ و هەست و نەست و یاده‌وه‌ریمانا زیندووه.
مه‌لا عه‌بدوڵڵا له ساڵی 1927 له گوندی (ده‌ره دۆین )ی نزیک (چه‌رچه‌‌قڵا ) له دایک بووه، منداڵ بووه حاجی ره‌شیدی جافی باوکی کۆچی دوایی کرد وه ، پوره حه‌بیبه‌ی مەلا محەمەدی رەباتی دایکی به‌خێوی کردون، حه‌مه‌سه‌عیدی برای له ته‌مه‌نی 22ساڵی دا ماڵئاوایی له ژیان کردووه، دواتر به‌ماڵه‌وه روویان کردوه‌ته گوندی( پێواز ).
مه‌لا عه‌بدوڵا له گوندی پێواز ژیانی هاوسه‌ری له گه‌ڵ خاتوو سه‌لمه حاجی مه‌حمود حه‌مه ئه‌مین پێک هێناوه، له 1949 (ئه‌سعه‌د )ی کوڕی له گوندی پێواز له دایک بووه. لە ساڵی 1955وه ماڵیان له پێوازەوه باری کردوه بۆ شاری خانه‌قین، له‌وێ دوکانێکی داناوه، سه‌رقاڵی کاسپی بووه.
له ساڵی 1959 مەلا عەبدوڵا په‌یوه‌ندی به رێکخستنه‌کانی پارتی دیموکراتی کوردستانه‌وه کردوه، له به‌ر زیره‌کی و توانای خۆی بووه به ئه‌ندامێکی چالاکی پارتی، له‌سه‌ره‌تای شه‌سته‌کاندا چه‌ند جارێک لە خانەقین ده‌سگیر و زیندانی کرا وه.
ئه‌سعه‌دی کوڕی له‌باره‌ی یاده‌وه‌رییه‌کانی باوکی و پێشمه‌رگایه‌تی ئاماژه‌ی به‌وه‌کرد: دیمەنه‌کانی ئه‌و شه‌وه‌م له یاده ، باران به خوڕی ده‌باری، ده‌نگی چه‌خماخه‌ی هه‌وره بروسکه‌و گه‌رده‌لول، ناخی هەموومان و ئه‌و شه‌وه کپه به جۆرێک ده‌هه‌ژان.
هه‌موو چاو و هه‌ست و هۆشمان بڕیبوه هه‌نگاوه‌کانی باوکم، ده‌یمه‌نی ئه‌و شه‌وه‌ی باوکم، دوا ماڵئاوایی له دایکم و ئێمه کرد، له کامیرای جاوه‌کانم وه‌ک فیلمێکی تراژیدیای کاڵ نابێته‌وه.
له ناکاو باوکم له ده‌رگای ده‌ره‌وه ئاودیو بوو، له‌قوڵایی شه‌وه‌زه‌نگه‌که و زریانه‌که‌دا له چاومان ون بوو. رووی کرده بناری به‌مۆ بوو به پێشمه‌رگه.
دوای چه‌ند رۆژێک ئه‌منی خانه‌قین به چه‌که‌کانیانه‌وه کۆڵان و به‌ر ده‌رگاو سه‌ربانی ماڵه‌که‌مانیان گرت، خۆیان کرد به ژوورا ، کون و که‌له‌به‌ری ماڵه‌که‌مان گه‌ڕان، هه‌موو که‌ل و په‌لی ماڵه‌که‌یان به‌سه ر‌یه‌کدا په‌رش و بڵاوکرده‌وه، ناسنامه‌ی ئه‌ندامێتی پارتی باوکمیان دۆزییه‌وه، مۆری سوریان له دوکانه‌که‌مان داو حیجزیان کرد، ئه‌و کاته من له پۆلی یه‌که‌می قۆناغی خوێندنی ناوه‌ندی بووم. ئه‌ندامی یه‌کێتی قوتابیانی کوردستان بووم. په‌یوه‌ندیم هه‌بوو به مه‌جید سه‌ید که‌ریم ناسراو به (غاندی )، برای (فازیل سه‌ید که‌ریم )، ناسراو به مامۆستا جه‌عفه‌ر.
دوای ماوه‌یه‌ک غاندی به ئه‌سعه‌د عه‌بدوڵای وت: ئاگات له خۆت بێت، ناوت دراوه به ئه‌منی خانه‌قین، ئه‌منه‌کان به‌نیازن ده‌ستگیرت بکه‌ن، هه‌وڵبده روو بکه‌یته ده‌ره‌وه‌ی خانه‌قین. ئه‌سعه‌د و دایکی و خوشک و براکانی له خانه‌قینه‌وه روویان کرده ماڵی حاجی مه‌حمودی حه‌مه ئه‌مینی باپیری له گوندی پێواز. جاسوسی ناحیه‌ی مه‌یدان، ژیانی پێوازیشیان پێ تاڵ کردن، مه‌لا عه‌بدوڵڵا هه‌موو خانه‌واده‌که‌ی برد بۆ گوندی شمشێر کوڵ.
مه‌لا عه‌بدوڵڵا، مه‌لا نه‌بووه، ته‌نیا له ساڵانی سییه‌کان له حوجره فێری خوێندنه‌وه و نوسین بووه، زیره‌ک و هوشیا و رۆشنبیر بووه، له‌و سه‌رده‌مه‌وه تا شه‌سته‌کان به خوێنده‌واره‌کانیان ده‌وت مه‌لا.
ئه‌سعه‌د عه‌بدوڵا ره‌شید، به‌هۆی پێشمه‌رگایه‌تی باوکی یه‌وه ساڵێک له خوێندن دواکه‌وت، دواتر گه‌ڕایه‌وه بۆ خوێندن، هه‌موو پۆله‌کانی خوێندنی ناوه‌ندی و ئاماده‌یی به پله‌ی یه‌که‌م ته‌واو کرد، به‌شی ئه‌لکترۆنیکی له‌کۆلێجی ئه‌ندازیاری زانکۆی به‌غدادی به پله‌ی باڵا ته‌واو کرد ، له به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌بوو به به‌عسی، دوای دووساڵ له خزمه‌تی سه‌ربازی، پێویستیان به پسپۆڕییه‌که‌ی بوو، وه‌ک ئه‌ندازیاری ئه‌لکترۆنی له ناو سوپادا هێشتیانه‌وه له وه‌زاره‌تی به‌رگری عێراق.
دواتر له به‌ر توانای له بن نه‌هاتوی خۆی بۆ خوێندن ناردیان بۆ به‌ریتانیا، سێ ساڵ و نیو به‌شی تیوری و پراکتیکی ئه‌لکترۆنیکی خوێند، که گه‌ڕایه‌وه له به‌شی (سیانه حاسیبات )، ئیش و کاری نۆژه‌نکردنه‌وه‌و چاکردنه‌وه‌ی ئامێره ئه‌لکترۆنیکه‌کانی پێ سپارد، له به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ندازیارێکی پسپۆری بێ لایه‌ن بوو، هه‌میشه بیانویان پێ گرتوه، چه‌ندان راپۆرتیان له‌سه‌ر تۆمارکرد، گوایه به نهێنی په‌یوه‌ندی به جوڵانه‌وه‌ی خه‌باتی رزگاریخوازی کورده‌وه هه‌یه.
له 1985 دوو ئه‌ندازیاری گه‌نجی به‌عسییان نارده لای، بۆ ئه‌وه‌ی له رووی پراتیکی یه‌وه کاره‌کانیان فێربکات.
له 1987به‌رێوه‌به‌ره‌که‌ی به به‌رده‌وامی بیانوی پێده‌گرت و دژایه‌تی ده‌کرد وپێ وت: من ناتوانم له‌مه‌زیاتر تۆ لێره بتهێڵمه‌وه، تۆ کوردیت و به‌عسی نیت، مایه‌ی گومان و مه‌ترسیت. تۆ مقدمیت، ساڵ و نیوێکی تر ده‌بیت به عه‌قید، ئه‌ندازیارێکی پسپۆری خاوه‌ن ئه‌زمونیت، له‌وانه‌یه شتێکی خراپ له کۆمپیته‌ره‌که‌ی ئێمه بکه‌یت، ئێمه ده‌رکی پێ نه‌که‌ین.
ئه‌سعه‌دیان گواسته‌وه بۆ به‌سره، به‌دریژی 8ساڵی شه‌ڕی عێراق –ئێران له‌به‌سره بوو، دوای داگیرکردنی کوێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کورد بوو، به‌عسی نه‌بوو،خاوه‌نی هه‌ڵوێستی دیار بوو، ده‌ریان کرد.
له 1995وه رووی کردوه‌ته وڵاتی سوید، ئه‌وه 25ساڵه ژیانی نامۆیی دووره‌وڵات له‌سوێد به‌ڕێ ده‌کات.
مه‌لا عه‌بدوڵای حاجی ره‌شید له ده‌ربه‌ن بێ لوله بوو به پێشمه‌رگه‌ی شۆڕشی ئه‌یلوول، له به‌ر توانا و لێهاتویی کرا به حاکمی کۆمه‌ڵایه‌تی شۆڕش و جێگری لێپرسراوی رێکخستنی سیاسی ئه‌و سنووه.
له به‌ر ده‌ست پاکی خۆی سه‌رپه‌رشتی ئازوقه‌ی شۆڕشی ده‌کرد، ناو به‌ناو له گه‌ڵ پێشمه‌رگه‌کاندا جه‌وله‌یان به‌ناو گونده‌کاندا ده‌کرد، بۆ ئه‌وه‌ی له نزیکه‌وه ئاگایان له‌ژیانی پڕ له ره‌نج و ماندووبونی جوتیارانی گونده‌کان بێت، کێشه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانیان بۆ چاره‌سه‌ر بکه‌ن، ئاستی هوشیاری جه‌ماوه‌ر فراوانتر بکه‌ن، وره‌یان به‌رزتر بکه‌نه‌وه.
له مانگی 12- ی 1962 مه‌لا عه‌بدوڵای حاجی ره‌شید حاکمی شۆڕش و محه‌مه‌د حسین کورده -ی سه‌رلق، جه‌وله‌یان به ناو گونده‌کاندا ده‌کرد، چه‌ند چه‌کدارێکی سه‌ر به رژێمی عێراق، له نزیک گوندی خه‌لیفه ئه‌حمه‌دی خوار حاجی له‌ر بۆسه‌یان بۆ دانا بوون و رێگایان لێ گرتبوون، شه‌ڕ له نێوانیاندا له گوندی خه‌لیفه ئه‌حمه‌د به‌رپا بوو، چه‌کداره‌کانیان تێک شکاندو له تاوا هه‌ڵاتن بۆ ناو گوندی زه‌لکه.
دوای ناکۆکی نێوان باڵی مه‌لا مسته‌فا بارزانی و مه‌کته‌بی سیاسیی، دوای پوچه‌ڵ کردنه‌وه‌ی ئه‌و سیناریۆیه‌ی که فازیل تاڵه‌بانی داینابوو بۆ ده‌سگیرکردنی حیلمی عه‌لی شه‌ریف و مام جه‌لال، په‌لێک له پێشمه‌رگه‌کانی بناری به‌مۆ، توانیان فازیل تاڵه‌بانی خۆی چه‌ک بکه‌ن و ته‌سلیمی حیلمی عه‌لی شه‌ریف و مام جه‌لالی بکه‌ن.
ئه‌سعه‌دی مه‌لا عه‌بدوڵڵا ئاماژه‌ی به‌وه‌کرد: شه‌وێك حیلمی عه‌لی شه‌ریف و مام جه‌لال و نه‌وشیران فواد مه‌ستی و حه‌مه‌ی فه‌ره‌ج هه‌ڵه‌جه‌یی میوانی ماڵی ئێمه بوون له گوندی شمشێر کوڵ، ئه‌وه‌ی له یاده‌وه‌ری مندا ماوه‌ته‌وه‌و کاڵ نابێته‌وه، ئه‌و شه‌وه کۆبونه‌وه، تاوتوێی کێشه‌کانیان کرد، له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون، هه‌موو توانایان بخه‌نه گه‌ڕ، ناکۆکییه‌کانیان به زمانی دیالۆگ له گه‌ڵ مه‌لا مسته‌فا بارزانیدا چاره‌سه‌ر بکه‌ن، شه‌ڕی برا کوژی سه‌ر هه‌ڵنه‌دات، بۆ به‌یانی چه‌که‌که‌یان به ڕێزه‌وه چه‌که‌که‌یان دایه‌وه به فازیل تاڵه‌بانی و به‌ریاندا.
دوای ئه‌وه‌ی ناکۆکییه‌کانی نێوان هه‌ردوو باڵه‌که‌ی پارتی دیموکراتی کوردستان ئاڵۆزو دژوار تر بوو، ده‌یان کۆبونه‌وه و دانیشتن و گفتوگۆ له نێوان باڵی مه‌کته‌بی سیاسی و مه‌لا مسته‌فا کرا، به به‌شداری چه‌ندان که‌سێتی دیاری کورد، له ئاسته جیاجیاکان، هه‌ردوو باڵه‌که به‌زمانی دیالۆگ نه‌گه‌یشتنه ئه‌نجامی له یه‌کتر گه‌یشتن، په‌نایان برده به‌ر زمانی چه‌ک و توندوتیژی و زه‌برو زه‌نگ.
شه‌ڕ له نێوانیاندا سه‌ریهه‌ڵدا، مه‌لا عه‌بدوڵڵا و هاوڕێ گه‌رمیانییه‌کانی سنووری خانه‌قین و که‌لاروباوه‌نوور بڕوایان به‌و شه‌ڕانه نه‌بوو، له پێناوی پێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا، لوله‌ی ئه‌و چه‌کانه‌ی که ئاڕاسته‌ی په‌لاماری سوپای داگیرکه‌ر ده‌کرا، ئاراسته‌ی سه‌نگه‌ری یه‌کتر بکه‌ن. برا، برای خۆی له سه‌ر راو بۆچونه سیاسی جیاواز بکوژێت، چه‌که‌کانیان دانا، وازیان له پێشمه‌رگایه‌تی هێنا.
مه‌لا عه‌بدوڵا ماوه‌یه‌ک له خانه‌قین بوو، دواترله گه‌ڵ خانه‌واده‌که‌یدا له گه‌ڕه‌کی قه‌مبه‌ر عه‌لی له به غداد گیرسایه‌وه، له‌وی به کاری تاقه‌ت پروکێن و زه‌حمه‌تی عاره‌ق ڕشت، له دوکانه‌که‌ی قه‌مه‌ر عه‌لی، سه‌رقاڵی کاسپی بوو بۆ په‌روه‌رده‌کردنی جگه‌ر گۆشه‌کانی، به به‌رده‌وامی له ژێر چاودێری ده‌زگا نی ئه‌مندا بوو، تا دوا هه‌ناسه‌ی خاوه‌نی هه‌ڵوێستی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی و به‌های سه‌روه‌ری مرۆڤ و شکۆی مرۆڤایه‌تی بوو، به عیزه‌تێکی نه‌فسی زۆر باڵاوە، هه‌موو جگه‌ر گۆشه‌کانی به جوانترین په‌روه‌رده پێ گه‌یاند.
له 4/ 10/ 1985 ئه‌م تێکۆشه‌ره خاوه‌ن هه‌ڵوێسته بێ ناونیشانه، له ته‌مه‌نی 58ساڵیدا، ماڵ ئاوایی له ژیان کرد، له گۆڕستانی غه‌زالی له به‌غداد به خاک سپێرا.
سەر‌چاوه:
1- عه‌بدوڵا که‌ریم مه‌حمود: ئاسۆیه‌ک ئاوا نابێ، ژیانی سیاسیی و پێشمه‌رگایه‌تی و رۆژنامه‌وانیی، سه‌رکرده‌ی شؤڕشی ئه‌یلوول حیلمی عه‌لی شه‌ریف.1931- 1998، چاپ نەکراوە
2- دیدارێک له گه‌ڵ ئه‌سعه‌د مه‌لا عه‌بدوڵای حاجی ره‌شیدی جاف له مانگی ئایاری 2020 له هه‌ولێر .
