رەسوڵ بۆسكێنی: ژن لەنێوان فۆلكلۆری كوردی و فەلسەفەی ڕۆژئاوادا.
هەر لە سەرەتاوە كۆمەڵگای كورد كۆمەڵگایەكی نەرم بووە بەرامبەر بە ژن، هەمیشە پیاوی كورد ئەرێنی مامەڵەی لەگەڵ ژن ئەنجامداوە، لە چوارچێوەی ماڵدا دەرگای لەسەر كڵۆم نەداوە، بە حوكمی سروشتی ژیانی كوردەواری وای خواستووە، پیاو هەمیشە لەكار و فەرمانی ڕۆژانەی لە دەرەوەی ماڵ و لە دەرودەشتدا پێویستی بە ژن هەبووە، ژنی كورد بە درێژایی مێژوو شان بە شانی پیاو كاری كردووە، ئەمەش وای كردووە بەبێ حجاب و باڵاپۆشی لە تەك پیاودا بێت، توێژه‌ر و مێژوونووسی عه‌ره‌ب (مه‌جدی خه‌لیل) ده‌ڵێت: ژنانی كورد پۆشاكی كوردی ره‌نگا و ڕه‌نگ ده‌پۆشن و باڵاپۆش نین، له چكێكی ناسك ده‌ده‌ن به‌سه‌ریاندا، بۆ ئه‌وەی شۆخ و شه‌نگیان ده‌ركه‌وێت، ئه‌و له‌چكەیان له ئیسلام وه‌رنه‌گرتووه، به‌ڵكو زه‌رده‌شتیه‌كان پۆشاكی ره‌نگاوڕه‌نگ و باق و بریقیان به‌كارهێناوه.
ئەم ڕاستیە لە ژیان و هەڵسوكەوتی ڕۆژنەدا پەیڕەوكراوە و لە پەند و چیرۆك و داستانە فولكلۆرییەكاندا ڕەنگی داوەتەوە، كورد لە ئەدەبی زارەكی خۆیدا لە دێرزەمانەوە بۆ پاراستنی كەلتوورو زمان و خاكی نیشتمان، ئەدەبیاتی بەكارهێناوە، مرۆڤەكان بەپێی داب و نەریت و كەلتووری خۆیان چیرۆك و شیعر و بەسەرهات و پەندیان لە شێوەی فەلسەفە داڕشتووە و بۆ نەوەكانی داهاتوویان گێڕاوەتەوە و بە میرات بۆ نەوەی دوای خۆیان بەجێهێشتووە.
كورد لە ڕێگای ئەدەبی زارەكیەوە داستانی دڵداری و بەسەرهاتی قارەمانەتی و ڕووداوی سەختی ڕۆژگار و ئەزموونی ژیانی خۆی لە گوێ ئاگردان و ژووری دیوەخانەكانی خۆیدا گێڕاوەتەوە، بەو چیرۆكانەش ڕووداوی كارەساتبار و دڵخۆشی دەربڕیووە و داستانەكانی خۆشەویستی و دڵداری لاوەكانی زیندوو ڕاگرتووە، لە فەرهەنگی خۆی و لە ئەدەبی زارەكی كوردیدا بە چەندین شێوە باسی ژنی كوردەواری كراوە، پایەی ژنی كوردی بە شكۆوە لەو سەردەمەدا پیشانداوە، كە چۆن ژنی كورد لە ژیانی كۆمەڵگای كوردیدا ڕۆڵی گرنگی هەبووە و ڕێزی لێگیراوە، مێژوونووسی سۆڤیه‌تی (فلادیمێر مینۆرسكی) ده‌ڵێت: ژنی كورد زۆر په‌یوه‌ستن به مێرده‌كانیانه‌وه و پێگه‌یه‌كی به‌رز و پیرۆزیان هه‌یه، له خێزان و كۆمه‌ڵدا، پیاوانی كورد زۆرترین لێبوورده‌ییان هه‌یه به‌رامبه‌ر ژنه‌كانیان، چونكه به درێژایی مێژوو ئه‌و رێز و متمانه‌یه‌یان دروست كردووه.
سەرەڕای پەند و چیرۆكی كوردەواری لە ناساندنی ژنی كورددا، زۆربەی ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدە ئەوروپایی و ئەمریكاییەكانیش گەواهی ئەوەیانداوە، ژنی كورد، لە ژنی فارس و تورك و عەرەب و نەتەوە موسوڵمانەكانی دراوسێی باشتر ڕێزی لێگیراوە و ئاوڕی لێ دراوەتەوە، پەندەكانی نێو ئەدەبێ كوردیش گەواهی ئەو ڕاستیە دەدەن، بۆ نموونە لە پەندێكی كوردیدا دەڵێت:
” شێر لە بێشە دەرچێ، چ نێرو چ مێ”
ئەم پەندە ئاماژەی ئەوەیە، لە كۆمەڵگای كوردیدا هەر كەسێك دەركەوت و توانی لێهاتوویی خۆی بسەلمێنێ، هیچ گرنگ نییە پیاو بێت یا ژن، لە مێژووی ڕابردووی نەتەكەوەشماندا ئەوە سەلمێندراوە، لە پاڵ كەسایەتی هەڵكەوتووی پیاواندا، چەندین كەسایەتی لێهاتووی ژنی كوردەواری وەك: خانزادی سۆران و حەپسەخانی نەقیب و مینا خانی پێشەوا و قەدەم خێری بەختیاری و چەندانی دیكەش لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی نەتەوەی كورددا ڕۆڵی گرنگیان گێڕاوە، لە پەندێكی دیكەدا دەڵێت:
” ژن مەڵحەمی مێردەكەیەتی”
لە شیعریشدا هاتووە، “هەسانی مێردن ژنان هەموویان، بەنووكە نووكێ ئیش ئەكەن شوویان” ئەوەش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی ژنانی كورد كاریگەری زۆریان لەسەر مێردەكانیان هەیە، بە تایبەت ژنی میر و دەسەڵاتدارانی كورد، ڕۆڵی گرنگیان گێڕاوە، لە ئاراستەكردنی مێرد و پیاوانی دەروبەریان لە كاری چاكە و خێرخوازی لە ژێر سایەی دەسەڵاتیاندا، لە پەندێكی دیكەی كوردەواریدا هاتووە:
” پیاو هەتا ئێوارێ بكا هۆهۆیە
ئەگەر ژن نەكا گردەوە كۆیە
دوایە هەر دەبێتەوە ڕەنجەڕۆیە”
لەم پەندەشدا ئاماژەی داوە لە كۆمەڵگای كوردیدا ژن و پیاو هەردووكیان بەیەكەوە ڕۆڵی گرنگیان هەیە، ئەگەر پیاو بەیانی هەتا ئێوارە ڕەنج بدا و هۆهۆ بكات لە جووت و خەلە و خەرمان هەوڵ بدات، ئەگەر ژن گردەوە كۆی نەكات، لە كۆتاییدا هەر ڕەنجەڕۆیی لە دوایە، ئەم پەندە ئەوپەڕی ڕێزی ناوە لە پایەی ژن لە كۆمەڵگای كوردەواریدا، بەیەكسانی لەهاوشانی پیاو دایناوە، هەروەها بێكەسی شاعیر دەڵێت: “نێر و مێ هەردوو بەجووتە هەوڵێ نەدەن دوورە دەرچوونی لە زیللەت، چونكە مەعلومە مەل بەبڵێ نافڕێ”.
هەروەها ئه‌فلاتوونیش ده‌ڵێت: له ئاینی زه‌رده‌شتیدا ژن و پیاو له دووتای یه‌ك ته‌رازوودا هاوسه‌نگن، زه‌رده‌شت له‌و سه‌رده‌مه دێرینه‌دا بۆ دامه‌زراندنی ژێرخانی كۆمه‌ڵ، یه‌كسانیی مافی ژن و خێزانی لا مه‌به‌ست بووه، مه‌رجی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگای به ئازادی و یه‌كسانیی ژن و پیاو زانیوه.
هەروەها لە پەندێكی دیكەی كوردیدا گوتراوە:
” ژن كۆڵەكەی ماڵە، ماڵی بەبێ ژن چۆڵ و بەتاڵە
لەگەڵ ئەوەشدا پەندی واش هەیە بە نەرێنی لە توانای ژنی ڕوانیوە، بەڵام ئەوە هیچ لە بیری زۆرینەی كورد بۆ شكۆی ژن كەم ناكاتەوە، بێگومان ئەو قسانە هەمووی بە پێی چاخ و سەردەمێكی دیاریكراو گوتراوە، كە گرێدراوی بۆچوونی ئەو سەردەمە بووە، بەڵام لەم سەردەمەی ئێستاشدا لە دوای ڕاپەڕینەوە بە هۆی پێشكەوتن و ڕەوتی ڕووداوەكان ژنی كورد زیاتر هاتووەتە دەرەوە بۆ كار و فەرمانگە و دووكان و سیاسەت، بەشی زۆری مامۆستا و پارێزەر و پزیشكی ئەم وڵاتە ژنن، كەچی لە بەختی كورد، هەندێك لە قەڵەم بە دەستانی ئێمە بە شێوەیەكی ناشیرن ڕەفتاری كۆمەڵگای كوردیان بەرامبەر ژن پیشان داوە، هەر كاتێ باسی ژن و پایە و ڕۆڵی ژنی كورد بكرێ، ئەوانە وایان پێ باشە (غەربی مەزاج) بیربكەنەوە و وا پیشان دەدەن ژن لای ڕۆژئاوا زۆر ڕێز لێ گیراوە و لای ئێمە دەرگای لەسەر كڵۆم دراوە.
بێگومان لە هەموو كۆمەڵگاكان توندوتیژی هەیە، بەڵام جیاوازیەكە لەنێوان ئێمە و ڕۆژئاوادا ئەوەیە، ژیان و مامەڵەی ڕۆژانەی كۆمەڵگا لای ئەوان بە یاسا ڕێكخراوە و هەر كەسێك زیادەڕۆیی بكات لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكرێت، بە پێچەوانەی لای ئەوان ژیان لەكۆمەڵگای كوردیدا خۆرسكە و ئەوەی دەكرێ بۆچوونی هەڵقوڵاوی هزری تاكی كوردە و پێویستی بە چەسپاندنی یاسا هەیە، نەنكم دەیگێرایەوە: لە ساڵانی ڕابردوو لە كوردەواریدا مرۆڤ كوشتن بە گشتی كارەساتێكی گەورەبوو، لە هەر شوێنێك مرۆڤێك بكوژرایە، لەبەر قێزەونی ئەو كارە ئەوەندە بە سام بوو، تاماوەیەكی زۆریش خەڵك لە ڕۆیشتن بە شوێنی ڕووداوەكەدا خۆیان دەبووارد، ئەگەر ئێستا بارودۆخەكە گۆڕانی بەسەرداهاتووە، تەكنەلۆژیای نوێ و تێكەڵ بوون بە كەلتووری وڵاتانی بیانی هۆكاری سەرەكیە.
سەدان بەڵگەی ئاوا لە كلتووری كوردی و لە مێژوودا دەڵێ: ژن بە گشتی لە كۆمەڵگای ئێمەدا سالارو قەدر گیراوە و لەنێوماڵیشدا خاوەن بڕیاربووە، ئەگەر نموونەی نەرێنی لای ئێمە هەیە، بێگومان لای ڕۆژئاواییەكانیش لەوە كاریگەرتر هەیە، فەرموون با گوێ لە حیكایەتی گەورەترین فەیلەسووفەكانی ڕۆژئاوا بگرین:
قوتابیەك لە سۆقراتی پرسی: قوربان ئامۆژگاریم دەكەی ژن بێنم؟ ئەویش وەڵامی دایەوە: بێگومان، چونكە ئەگەر نسیبت ژنێكی چاك بوو، ئەوە بەختەوەر دەژیت، ئەگەر نسیبت ژنێكی هارو دەم هەراش بوو، ئەوە دەبی بە فەیلەسوف!
سوقرات ئامۆژگارییەكەی لە واقعی ژیانی خۆیەوە كردووە، سۆقرات بەختی لەگەڵ ژنێكی هاردابوو، رۆژێكیان لەسەر مەسەلەیەكی زۆر بچووك دەستی كرد بەقسە پێ وتنی، ئەمیش گوێی نەدایە قیژە و هاوارەكەی، ئەو جامێكی پڕ لە ئاوی تێ گرت، سوقراتیش بە هێمنی پیی گوت: كە هەور و هەورە تریشقە توند دەبێ ئاساییە چاوەڕێی باران بكەین!
ئەفلاتۆن مافی ژنھێنان و ھاوسەرگیری لە چینی دانایان و سەربازان دەكشێنێتەوە و مافی سێكس كردنی ئازادی پێدان، ئەمەش بۆ ئەوەی كاتیان ھەبێت بۆ بەرژەوەندی شارەپاكیزەكەیان و پەیوەندییەكانی خێزانی لە كاریان نەخات، ھەرچەندە پەیوەندی خێزانی سۆزو فێنكییان پێدەبەخشێت، بەڵام لەبەرامبەردا – بە پێی تێڕوانینی ئەو – وابەستە و بەندی دەكات بە ترسنۆكی و دوودڵی و ھەستكردن بە ترس بۆ ئەو خێزانەی خۆشی دەوێت، بەڕای ئەو ھاوسەرگیری كردن، تەنیا پڕۆسەیەكی كۆمەڵایەتییە، دەبێتە كۆسپ لەبەردەم پێشكەوتنی خودی مرۆڤ و جێبەجێ كردنی ئەركەكانی، لەبەرامبەر كۆمەڵگا و لە بەرامبەر خۆیشی و گەیشتن بە خەونەكانی و بە نەبوونی چەمكی خێزان، بێگومان بەمەش رۆڵێكی گرنگ لە رۆڵەكانی ئافرەت لەو شارەدا ون دەبێت.
کاتێک تیۆرەکانی ئەرستۆ دەربارەی ژن دەخوێنینەوە، زۆرێك هەن ئەرستۆ بە دوژمنێکی سەرەکی ژن لە قەڵەم دەدەن، چونکە لەرێی فەلسەفەوە ویستوویەتی ئەو باوەڕە لای خەڵکی ناوچەکە دروست بکات، کە ژن (پلەنزم و بێتوانان) و ژن بوون (نەنگی)یە.
ئەرستۆ دەڵێت: پێویستە ژنان ژێردەستەی پیاوان بن و نابێت هیچ دەسەڵاتێکیان هەبێت، بەڵام ناشگەنە ئاستی کۆیلایەتی، هەروەها دەڵێت: مێرد دەسەڵاتی سیاسی لەسەر ژنەکەی بەکاربهێنێت.. ئەمەشی بە چەند هۆکارێکەوە بەستووەتەوە، ئاشکراترینیان، بە پێی بۆچوونی ئەو: ژنان زوو هەڵدەچن، سۆزدارترن، بۆڵە زۆر دەکەن و فێڵبازتریشن، لە شوێنێکی تردا دەڵێت: ژن بوونەوەرێکی نادروستە و سروشت دروستی کردووە، وەک درەختێکی ژەهراوی وایە، بە رووکەش جوانە، بەڵام کاتێک باڵندە لێی دەخوات، دەمرێت، هەرچەندە ئەرستۆ مافی بەختەوەریی بە ژن بەخشیوە، بەهەمان شێوەی پیاوان، لەو بارەیەوە لە وتەیەکدا دەڵێت: کۆمەڵ بەبێ بەختەوەریی ژن، بەختەوەرنابێت…
ئەرستۆ لە تیۆرەکانیدا سەبارەت بە بۆماوەیی جینەکان دەڵێت: دایک توخمی خراپ دەدات بەوەچەکانی، بەڵام پیاو توخمە باشەکانی دەبەخشێت (وێنەیەکی دابەشبوونی توخمەکانی کێشاوە، دەبینین لە گواستنەوەی توخمەکاندا یەکسان نین)…هەروەها بۆچوونی وابووە، ژنان پلەیان لە پیاوان کەمترە، هەروەک لە کتێبی (سیاسەت)دا دەڵێت: بەسروشت پیاوان بە تواناترن لە ژنان، پیاوان دەسەڵاتدارن و ژنان ژێردەستەن و تەنیا بۆ منداڵ بوون دەشێن.
ئەو بۆچوونانەی ئەرستۆ، زادەی ژینگە و سەردەمی خۆیەتی و نابێت لەواقیعی ئەوکاتی ئەسینا جیابکرێتەوە، بەڵام چەندین سەدە دوای ئەرستۆش، دەیان فەیلەسوف هەبوون، هەمان تێڕوانینی ئەرستۆیان بۆ ژن هەبووە، بۆ نموونە: رۆسۆ دەڵێت: ژن بۆ زانست و حیکمەت دروست نەبووە، بەڵکو تەنیا بۆ پڕکردنەوەی شەهوەتی پیاوان، هەروەها ئیمانوێل کانت دەڵێت: ئەقڵی ژنان ناتوانێت بگاتە ئاستی ئەقڵی پیاوان.
( ئۆسكار وایلد) دەڵێت: ئەوەی بۆ ژنێكی چاك و ژیر و جوان دەگەڕێ، دەبێ بۆ سێ جۆر ژن بگەرێ.
فەیلەسوفی ڕەشبینی (ئارسەر شۆپنهاوەر) فەیلەسوفی ئەڵمانی لە باشترین پێناسەیدا بۆ ژن دەڵێ :
“خۆشـەویستی گـوڵە و ژن دڕکەکانیەتی”
دەربارەی ژن و ژیان و پەیوەندییان پێکەوە دەڵێ:”ژن سـەرچاوەی خراپەیە، ژیانیش دۆزەخێکە لە کارەسات، ژن و ژیان یەکەیەکی یەکگرتوون و لێک جیانابنەوە، چونکە ژن دایەنی ڕەگەزی مرۆییە، ئەوە ژنە جۆری مرۆیی دەپارێزێ ودەیهێڵێتەوە”.
(ئارسەر شۆپنهاوەر ) لە دژایەتی کردنی ژن و ڕەشبینی لەبەرامبەر ژیاندا گەیاندیە ئەوپەڕی .
ڕیشەی ئەم دوژمنایەتیەی دەگەڕێتەوە بۆ پەیـوەندی لەگەڵ دایكی، نەهامەتییەکانی ژیانی و پێکدادانی لەگەڵ دایکیدا گۆڕی بۆ ڕقێکی چڕ و بێ جیاوازی لە ژنان، ژنی بە نموونەی خیانەت و ئیستغلال و شەهوەت دەزانی.
سەرەڕای هەموو ئەوانەش مایەی سەرنجە لە مێژووی فەلسەفەی كلاسیك و یۆنان و ڕۆمی كۆنەوە بگرە تا فەلسەفەی مودێڕن و تەنانەت فەیلەسووفانی سەردەمیش هەموویان لە پیاوانن، ئایا هیچ كات لە خۆمان پرسیوە، بۆچی هەموو فەیلەسووفەكان پیاون و تەنیا پیاوانی ناودار هونەرەكەیان لە مێژوودا تۆماركراوە و ناویان درەوشاوەتەوە، بێگومان هەموومان ئەوە دەزانین ژنی سەركەوتووش هەبوون، ناویان لە تەنیشت ناوی پیاوان تۆماركراوە، بەڵام ناوی ژن لە مەیدانی فەلسەفەدا بەراورد لەگەڵ پیاوان، هی ئەوەنیە باسی بكرێت.
بەم شێوەیە دەبینین كەم و كوڕیەكانی فەلسەفە بەرامبەر بە كەمزانینی ژن كەم نین، ئەو نووسەر و چالاكچوانە كوردانەی (غەربی مەزاج) بیر دەكەنەوە، پێیان وایە كە بڵێن كۆمەڵگای ڕۆژئاوا باشە و كۆمەڵگای ئێمە دەربارەی ژن خراپە، ئیتر تەواو بەو قسانە كێشەی ژن چارەسەركرا، لە راستیدا نەمافی ژن ئاوا دەستەبەر دەبێت، نە توندوتیژی ئاوا بنبڕدەكرێت، كۆمەڵێك خەڵكی خوێندە وار و ڕۆشنبیر بانگ دەكرێن و لەنێوان خۆیاندا بە قسەی باق و بریق كۆڕەكەیان گەرم دەكەن، بە بێ ئەوەی بتوانن لایەنی چارەسەر بدۆزنەوە، لەلایەكی تر زۆر لە سیاسیەكانیش لە بەرژەوەندی خۆیان بەم كارەوە خەریك دەكەن، لە كاتێكدا خۆیان زۆربەی كات لە دەرەوەی ماڵی خۆیانن و كەمتر ئاگاداری كێشەی خێزانی خۆیانن، بێگومان بەم شێوەیە چارەسەر هەر بە گرێ كوێرەیی دەمێنێتەوە.
ئەگەر بمانەوێ ئەم بابەتە چارەسەربكرێ، یان لانی كەم بەرەو پێشەوەبچێ، پێویستە خەڵكی تایبەتمەند قسەی لەسەر بكات، دوور لە بەرژەوەندی كەسی و حزبی، بەرنامەی تایبەتی بۆ دابنرێ و لەگەڵ خەڵكی گشتی یەكلایی بكرێتەوە، لە پرۆسەی خوێندندا جێگای بكرێتەوە و بە نەرم و نیانی بابەتی ڕۆشنبیری لەسەر بنوسری و بڵاو بكرێتەوە، بە شێوەیەك هەمووان لەو پرۆسەیەدا بەشداربن، بەهیوای كۆمەڵگایەكی ئارام و ئاسوودە.
سەرچاوە: لەچەند سەرچاوەیەك لە گوگل وەرگیراوە.
