دکتۆر کامه‌ران محه‌مه‌د: گرنگیی مێژوو لە جیهانی ئەمڕۆدا – بەشی یەکەم.
لەنێو پانتاییە فراوانەکەی زانینی مرۆڤایەتیدا، توێژینەوەی مێژوویی وەک مەشخەڵێکی پرشنگدار وەستاوە، دیدێکی قووڵ دەربارەی ئاڵۆزیەکانی ڕابردوو پێشکەش دەکات و تێگەیشتنمان بۆ ئێستا پێکدەهێنێت. هەر لە سەرهەڵدان و داڕمانی ژیارەکانەوە تا دەگاتە خەبات و سەرکەوتنەکانی تاکەکان، مێژوو بە گەنجینەیەکی زیندوی داناێتی دادەنرێت، وانەگەلێک پێشکەش دەکات کە لە نێو نەوەکاندا بەردەوام دەوترێنەوە. بۆیە لە کاتێکدا دەست بە گەشتێک سەبارەت بە گرنگی توێژینەوەی مێژوویی دەکەین، ڕووبەڕووی کۆمەڵە پرسیارێک دەبینەوە کە کات و شوێن تێدەپەڕێنن، واتە بۆ قووڵبوونەوە لە ئاڵۆزییەکانی ئەزموونی مرۆڤایەتی بانگهێشتمان دەکەن. جا لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی ڕەخنەگرانە و شیکاریی تێڕامانیەوە، هەوڵی ئاشکراکردنی تاڵەکانی مێژوو دەدەدەین، هەوڵدەدەین ئەو ڕاستییانە ئاشکرا بکەین، کە شوناسمان پێکدەهێنن و بڕیارەکانمان ئاڕاستە دەکەن و ئیلهامبەخشن بۆ خواستە بەکۆمەڵەکانمان.
یەکەم/ تێگەیشتن لە پەرەسەندنی کۆمەڵگەکان لە ڕێگەی توێژینەوە مێژووییەکانەوە:
توێژینەوە مێژووییەکان دیدێکی بەهادار بۆ پەرەسەندنی لایەنە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگە مرۆییەکان پێشکەش دەکەن، لەوانە تەکنەلۆژیا، سیستەمی فەرمانڕەوایەتیی و بونیاد و پەیکەرە کۆمەڵگەییەکان. لەمیانەی توێژینەوەی شێوە و بزووتنەوە مێژووییەکانەوە، تێگەیشتنێکی گشتگیر دەربارەی ئەو هێز و میکانیزمانە بەدەست دەهێنین، کە جیهانی هاوچەرخیان پێکهێناوە. لێرەوە دەتوانین لە ڕوانگەی گرنگی توێژینەوە مێژووییەکانەوە دەربارەی ڕوونکردنەوەی کارکردنی کۆمەڵگەی مۆدێرن چەند خاڵێک دەسنیشان بکەین:
1. پێشکەوتنی تەکنەلۆژی
نووسراوە مێژووییەکان (پێشکەوتنی داهێنانە تەکنەلۆژییەکان)، یان بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی تۆمارکردووە. بۆ نموونە گواستنەوە لە کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکانەوە بۆ ئابوورییە پیشەسازییەکان، سەدەی هەژدە و نۆزدەهەم پێشکەوتنی بەرچاوی لەڕووی تەکنیکی پیشەسازیی و گواستنەوە و پەیوەندیکردندا بەخۆیەوە بینی. بزوێنەری هەڵم کە لە سەردەمی شۆڕشی پیشەسازیدا داهێنرا، شۆڕشێکی گەورەی لە بواری گواستنەوەدا بەرپاکرد و بزوێنەرێکی گەشەی ئابووری بوو، هاوکات بناغەی کۆمەڵگە پیشەسازییە مۆدێرنەکانی دانا.
2. پەرەسەندنی سیستەمی فەرمانڕەوایەتیی – حکومەتەکان
توێژینەوە مێژووییەکان سەبارەت بە سیستمە فەرمانڕەواییییەکان، پەرەسەندنی دامەزراوە سیاسییەکان و پەیکەرەکانی فەرمانڕەوایەتی ئاشکرا دەکەن. بۆ نموونە، گواستنەوە لە فیۆدالیزمەوە بۆ پاشایەتییە ناوەندییەکان لە ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاستدا گۆڕانکاری لە بزووتنەوەی دەسەڵات و مومارەسە کارگێڕییەکاندا بەدیهێنا. بۆ نموونە (ماگنا کارتا) لە ساڵی 1215 دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئینگلتەرە سنووردار کرد و بنەماکانی سەروەریی یاسای دامەزراند، هاوکات کاریگەریی لەسەر پەرەسەندنەکانی دواتری فەرمانڕەوایەتی دەستووریدا هەبوو.
3.گۆڕانی کۆمەڵایەتی:
لە ڕێگەی توێژینەوە مێژووییەکانەوە، دەتوانین بەدواداچوون بۆ ئەو داب و نەریت و بەها و دامەزراوە کۆمەڵایەتییانە بکەین، کە بە تێپەڕبوونی کات پەرەیان سەندووە. بۆ نموونە بزووتنەوەکانی هەڵوەشاندنەوەی سزای لە سێدارەدان لە سەدەی نۆزدەهەمدا تا ئەندازەیەکی زۆر بووە هۆی نەهێشتنی کۆیلایەتی لە زۆر شوێنی جیهان و گفتوگۆی دەربارەی مافەکانی مرۆڤ و یەکسانی بەدوای خۆیدا هێنا. بە هەمان شێوە بزووتنەوەی مافی دەنگدانی ژنان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ئاڵنگاریی بونیادە پیاوسالارییەکانی کرد و بەشداری سیاسی بۆ ژنان فراوانتر کرد.
بەمشێوەیە، شیکاری مێژوویی بە ئامرازێکی یەکلاکەرەوە بۆ تێگەیشتن لە (کارکردنی کۆمەڵگەی هاوچەرخ) دادەنرێت. لە میانەی توێژینەوەی ڕەوت و ڕووداو و پەرەسەندنەکانی ڕابردوو، تێڕوانینێکی ورد دەربارەی کارلێکە ئاڵۆزەکانی پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان و سیستەمی فەرمانڕەوایەتیی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان کە جیهانی مۆدێرنیان پێکهێناوە، بەدەست دەهێنین. لە هاوێنەی مێژووەوە، بە ئاڵۆزییەکانی واقیعی ئێستاماندا گوزەردەکەین و پێشبینی ڕەوتەکانی پێشکەوتن و گەشەسەندنی داهاتوو دەکەین.
