ڕێبوار عابد محەمەد: سەرپەرشتیاری پەروەردەیی – بەشی یەکەم.
زانایانی پەروەردەیی لەسەر پێناسەیەكی دیاریكراو تائیستا رێكنەكەوتوون بۆ چەمكی سەرپەرشتیاری پەروەردەیی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ رەوت و چەمكە جیاوازەكانیان بە پیی تێڕوانین و تیگەییشتنیان لێی ، و ئاشنا بوونیان بە لایەنەكانی و شیكردنەوەیان بۆ ناوەرۆك و چوار چێوەكەی، ئەوان وایان لێدەكەن كە ئەو هاوكاری و هەماهەنگیە پێشكەش بە مامۆستایان بكەن و ئامانجیان ئەوەبێت ئاستیكی باشی خزمەتگوزاری پەروەردەیی پێشكەش بە فێرخوازان بكەن لە گشت قۆناغەكانی خوێندندا. دەتوانین بڵێین پرۆسەیەكی دینامیكیە كە دەبێتە هۆی لێكۆڵینەوەو باشتر كردنی ئەدای كاری هەموو لایەنە پەروەردەییەكان. لە دوو دەیەی رابووردودا گەشەسەندن لە چەمكی سەرپەرشتیاری پەروەردەیی هەبووە، وە لەئەنجامی لێكۆڵینەوەو توێژینەوەو پراكتیكی پەروەردەیی دوای ئەوەی ئەو لێكۆڵینەوانە كەم و كوڕیەكانی شێوازەكانی پێشووی چاودێری و پشكنین و رێنمایی پەروەردەییان ئاشكرا كرد، ئەم توێژینەوانە هەوڵیاندا گۆڕانكاریە خوازراوەكان كە پرۆسەی فێربوونی پەروەردەیی و چاودێری لە تێڕوانینێكی گشتگیردا بگۆڕێت بۆ پرۆسەی پەروەردەیی و هاوڕێ بوون. پێناسەیەكی تر دەڵێت؛ سەركردایەتی هاوبەش، دیموكراسی، رێكخراو،كە پەیوەندی بە دۆخی پەروەردەییەوە هەیە لەگەڵ توخمەكانیدا، لەوانەش- پرۆگرام، ئامڕازەكان، شێوازەكان، ژینگەی فێربوون، مامۆستا، قوتابی، لیكۆڵینەوە لەو هۆكارانەی كە كاریگەرییان لەسەر دۆخەكە هەیە پێویستە هەڵسەنگاندنیان بۆ بكرێت بە مەبەستی كاركردن بۆ باشتر كردن و رێكخستنیان بۆ گەییشتن بە ئامانجیكی پەروەردەیی دروست.
یان؛ پرۆسەیەكی پلان بۆ داڕیژراوو رێكخراو بە ئامانجی یارمەتیدانی مامۆستایان و قوتابیان و خوێندكاران بۆ خاوەندارێتی لێهاتوویی رێكخستنی فیربوونی خویندكار بە شێوەیەك كە ببێتە هۆی گەییشتن بە ئامانجە پەروەردەییەكان.
ئەگەر سەرپەرشتیكردنی كۆمەڵێك كرێكار لە بوارە جیاجیاكانی ژیاندا گرنگ بێت، ئەوا سەرپەرشتیكردنی مامۆستایان گرنگیەكی تایبەتی هەیە. چونكە مامۆستا بە حوكمی كارو پیشەكەی رووبەرووی كۆمەڵیك گرفت و ئاریشە دەبێتەوە لە میانەی مامەڵەی لەگەڵ فێرخوازی سروشت جیاوازو كەرەسەتەی خاوی فیركردندا، بۆیە پێویستیەكی حەتمیە دەبێت بۆ كۆنترۆڵ كردنی حاڵەتەكان:
1- هاوكارو رێنمایی دەرو سەرپەرشتیارێك هەبێت ببێتە پالپشتیكارو تەواوكاری ئەركەكەی.
2- مرۆڤ بە سروشتی زگماكی خۆی پێویستی بە یارمەتی و دەستگیرۆیی هەیە تاوەكو سەركەوتن بەدەست بێنێت لەو ئەركەی كە پێی سپێردراوە. لەم میانەیەدا مامۆستای تازە دامەزراو،گەر هەبێت كەم ئەزموون، كەم شارەزا لە تەكنەلۆجیای سەردەم،گواستراوە لە ناوەندێكی سەرەتایی بۆ باڵاتر.
3- بە هۆی نەبوونی رێژەی یاسایی بۆ هەندیك مامۆستایان بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوەندی رەنگە بۆ وتنەوەی بابەتەكانی تر دیاریبكرێن جگە لە پسپۆڕییان، پێویستیان بە سەرپەرشتیاری پسپۆڕی هەیە بۆ ئەوەی یارمەتیان بدەن و سەختیەكانیان بۆ ئاسان بكەن.
4- مامۆستایان بەردەوام پێویستیان بە ڕاهێنان هەیە، بۆیە دەبێت سەرپەرشتیاری پەروەردەیی پێداویستیەكانیان دەست نیشان بكەن و راهینانیان بۆ ئەنجام بدەن. بەمەبەستی بەهیزكردنیان لە رووە جیاوازەكانی پرۆسەی فێركردنەوە. ئەمانەو چەندین خاڵی تر هۆكارن بۆ هینانەكایەی ئەم چەمكە گرنگەی پرۆسەكە.
با بێینەوە سەر پرۆسەی سەرپەرشتیكردن كە لە سیستەمی پەروەردەییدابە تایبەت لە فێربوون و وانەوتنەوەدا گرنگیەكی ئەوتۆی هەیە بەشێوەیەك پەیوەندی نیوان چوار توێژ پێكەوە گرێ دەدات – سەرپەرشتیار، بەڕیوەبەر، مامۆستا، قوتابی- كاركردن بۆ گەشەكردنی گشتی لە توندی پەیوەندی نیوان هەر چواریان بەرجەستە دەبێت.كەواتە سەرپەرشتیكردن پرۆسەیەكی هەمە لایەنەیە، تەكنیكی راوێژكاری ، سەركردایەتی مرۆییە كە ئامانجی هەڵسەنگاندنە. پەرەپێدانی پرۆسەی پەروەردەیی و بیداگۆجی لە هەموو لایەنەكانیەوە پرۆسەیەكی تەكنیكیە بۆ بەرەو پێشبردن و باشتر كردنی فێربوون و فێركردنە لەرێگەی پەروەردەكردن و رێنمایی كردن و هاندانی گەشەی بەردەوامی هەریەكەیان لە خوێندكارو مامۆستاو سەرپەرشتیارو هەر كەسێكی تر كە كاریگەری لەسەر باشتر كردنی پرۆسەكە هەبیت. بەم شێوەیە پرۆسەكە لەسەر بنەمای رێزگرتن و بۆچوونی هەموان –مامۆستایان، خویندكاران، ئەوانی تر-كە كاریگەرییان لەسەرەو كاریگەریشیان لەسەر سەرپەرشتیكردن هەیە.هەوڵدەدات دەرفەتی یەكگرتوو بۆ گەشەكردنی هەر یەكێك لەو پۆلانە دروست بكات.
ئەم پرۆسەیە بە چەندین قۆناغی گەشەكردندا تێپەڕیوە پێش ئەوەی بگاتە ئەو فۆڕمەی كە ئێستا دەیبینین، وەك چۆن چەمكێكی نوێی وەرگرتووە كە تەواو جیاوازە لەو چەمكانەی كە پێشتر زاڵ بوون، بۆمان دەردەكەوێت كە بیرۆكەی سەرپەرشتیكردن سەرەتا لە پێویستی زیاد بوونی قوتابخانەكان و ناسینی مامۆستایان و شێوازەكانی وانە وتنەوە كە پراكتیزەیان دەكەن سەری هەڵدا، ئەم گەشەسەندنە بووە هۆی سەرهەڵدانی پشكنین كە كۆنترین شێوازی سەرپەرشتیكردنە كە لەگەڵ گەشە پێدانەكەدا سەری هەڵدا لە پۆستەكانی بەڕیوەبەری قوتابخانەو بەڕیوەبەری پەروەردەو راسپاردنی بەرپرسیارێتی پشكنینیان درێژ بۆوە بۆ لایەنەكانی چالاكی پەروەردەیی و دەرەنجامە پەروەردەییەكان.
دوو هێزی سەرەكی هەن كەكاریگەرییان لەسەر گەشەسەندنی خیرای سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی هەبووە:
یەكەمیان/ نوێنەرایەتی ئەنجامی هۆكارە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەكان دەكات، وەك زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان، گۆڕانكاری لە كۆمەلگەی دەورو بەری قوتابخانەكەو گرنگیدان بە كوالێتی پەروەردە.
دووەمیان/ نوێنەرایەتی ئەو تیۆری و لێكۆڵینەوانە دەكات كە لەم بوارەدا سەریان هەڵداوە،بەو پێیەی تیۆری پێشنیاركراوی و توێژینەوە مەیدانیەكان لە زانستە رەفتاریەكان ئاسۆی نوێیان كردۆتەوە لە بیركردنەوە لەسروشتی ئامانجەكانی سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی و پراکتیكەكانی و رۆڵ و پێگەكەی.
گۆڕینی چەمك و كارو ئەدای سەرپەرشتیاران لە قۆناغی پشكنینەوەبۆ قۆناغی پەروەردەیی و هاوڕێیەتی لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوەبوو.
قۆناغی پشكنین
بیگومان قۆناغی پشكنین لە سەدەی هەژدەیەمەوە دەستی پێكرد تا سەرەتای سییەكانی سەدەی بیستەم، ئەو پرۆسەیە كە پشكنەر سەردانی مامۆستایان دەكات بۆ ئەوەی ئاوڕێك لە كەم و كوڕی و خاڵەلاوازەكانیان بداتەوەو دواتر هەڵسەنگاندنیان بۆ بكەن و لێپرسینەوەیان لێ بكەن لە هەڵەو كەم و كوڕییەكان لە رێگەی سەردانێكی كورت و كەم مەودادا كە بەزۆری لە باشترین حاڵەتدا جارێك، یان دوو جار بووە لە ساڵێكدا. راپۆرتێكیان سەبارەت بە مامۆستایان ئامادە كردووە و لەسەر بنەمای خواستی پشكنەر بەبێ پشت بەستن بەبنەما بابەتیەكان. یەكێك لەو رێكارانەی ئەنجامیان داوە لە دەرەنجامی هەڵسەنگاندن بڕیاری گواستنەوەی مامۆستا بووە بۆ قوتابخانەی دوور تر لە شوینی نیشتەجێی. ئەمەش تێڕوانینێكی نەرێنی لە نێوان مامۆستاو پشكنەراندا خوڵقاندووە كە بەرەت كردنەوەو ترس و نەبوونی متمانە نوێنەرایەتی دەكرا. بە لەبەر چاو گرتنی ئەوەی كە پشكنەرەكە هەیبووە دەسەڵاتدارێتی و سزای هەركەسێك كە دەدا كە بیەوێت، یان بە پێی مەزاج و رێزو ئارەزووە كەسییەكانی مامەڵەی لەگەڵ دەكات.
گرنگترین تایبەتمەندیەكانی چەمكی پشكنین:
A- لەسەر ئەو گریمانەیە دامەزراوە كەیەك وێنەی خەیاڵی هەیە مامۆستا ئەبێ چی بێت؟.
B- تیشك دەخاتە سەر كەیسی كەسەكەو وینەیەكی وردی واقیع بۆ خۆ هەڵسەنگاندنەكە دەخاتە روو ،هەر بۆیە تیشك دەخاتەسەر بەكار هێنانی سەردانی رانەگەیەندراو.
C- لەسەر بنەمای مامەڵەی دروست لە نێوان پشكنەرو مامۆستادا دامەزراوە ،بە گریمانەی ئەوەی كە هەرچی راستە لای پشكنەردایەو مامۆستا تەنها گوێڕایەڵی لەسەرە.
گرنگترین رەخنەكان كە ئاڕاستەی پرۆسەی پشكنین كراوە
1-گرنگیدان بە ئەدای مامۆستا لەناو دۆخی پەروەردەدا تەنها، رێگەی پێنادات لێكۆڵینەوە بكات. ئەمەش گەشەی پیشەیی و گرنگیدان بە كتیبەكانی خویندن وەك تاكە سەرچاوەی زانیاری كەم دەكاتەوە.
2- نەبوونی بەشداری كاریگەرو ئەرێنی لە پرۆسەی پشكنین لەلایەن مامۆستاوە، بەو پێیەی پشكنین ناوەندیەو پەیوەستە بە پێدانی رێنمایی. مامۆستا تەنها دەبێت جیبەجێی بكات.
3- باوەڕی پشكنەر كە شارەزاییەكەی لە شارەزایی مامۆستا زیاترە سەبارەت بە پرۆسەی خویندن و فێربوون.
4- پشكنەر لەماوەی ساڵێكدا جارێك، یان دووجار سەردان دەکات بۆ گرتنی هەڵەكان لەزۆربەی حاڵەتەكانداو كەمی بەدواداچوون هەیە، چونكە زۆرجار رۆڵی پشكنەر كۆتایی دیت كاتێك سەردانەكە تۆمار دەكرێت.
5- راپۆرت و سەردانەكانی پشکنەر ئامانجیان پێوانەكردنی دەستكەوتی قوتابی و ئەدای مامۆستایە، پەیوەندی نیوان پشكنەرو مامۆستا زۆر جار یەك لایەنەیە.
قۆناغی رێنمایی پەروەردەیی
ئەم قۆناغە لە روانگەی پیشكەوتنی پەروەردەو زانستە كۆمەڵایەتیەكان سەری هەلداوە بەتایبەتی سەبارەت بە فەلسەفەی پەروەردەو ئامانجەكانی، تیۆریەكانی گەشەكردن و فیربوون و بنەماكانیان و بناغەكانی پەیوەندیەكان، مرۆڤایەتی و شێوازەكانی پەیوەندیكردن داوای پەرەپێدانی چەمكەكەیان دەكرد. پشكنینی رێنمایی پەروەردەیی بەو پێیەی پرۆسەیەكی مرۆیی كۆمەلایەتیە و قۆناغی پێشكەوتووی پشكنینە كە پەیوەندی بەئاراستەكردنی پەروەردەوە هەیە راستەوخۆ بەبێ لێكۆڵینەوە، یان لێكۆڵینەوە، واگریمانە كە رۆڵی بوارەكە بریتیە لە چاكسازی و رێنماییكردن و پێشكەشكردنی هاوكاری بۆ مامۆستا لەبری ئەوەی پشكنینی بۆ بكەن و بەشێوەیەكی رێك پێك مامەڵەی لەگەڵ بكەن، لەسەر رێزگرتنی یەكتر كە رەنگە یارمەتی مامۆستا بدات بۆ گەشەكردنی پیشەیی بەمەبەستی باشتر كردنی شێوازەكانی و بەرزكردنەوەی ئاستی ئەدای كاركردن.راهینەران كارەكانیان لە رێگەی سەردان و ئەنجامدانی سیمیناری پەروەردەیی بۆ مامۆستایان ئەنجام دەدەن. بە بێ ئەوەی گرنگی بە هۆكارە كاریگەرەكانی تربدەن، وەك دروست كردنی قوتابخانەو ژینگەی ناوخۆیی. بۆیە راهێنەر ئەدای خۆی لەسەر پۆلێنكردنی مامۆستایان بۆ پۆلەكان بە پێی ئاستی ئەدای كاركردنیان چڕ دەكاتەوە، پاشان سەردانەكان ئاڕاستەی ئەو كەسانە دەكات كە ئاستیان لاوازە. هەرچەندە رێنمایی پەروەردەیی كاریان كردووە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی نێوان راهێنەرو مامۆستا كە هاوكارییان پێشكەش بەكارگێڕی كردووە، لە سنووری ئەوەی كە رێگەی پێدراوە لە دەستنیشانكردنی تواناكانی مامۆستا. بەڵام رێنمایی پەروەردەییش گۆڕاوە بۆ پرۆسەیەكی رۆتینی. زۆرجار سروشتی پشكنینی هەیە.پرۆسەی گۆڕان و گەشە سەندن لە چەمكی سەرپەرشتیكردنی پەروەردەییدا لەبەر دوو هۆكار ئاسان نەبووە.
یەكەم/ ئەوەیە كە گۆڕینی رەفتارو پراكتیكەكان بەگشتی پرۆسەیەكی قورسەو خەریكە بۆ قورستر دەچێت بۆ ئەو كەسانەی كە ماوەیەكی زۆرە ئەم رەفتارەیان پراكتیزە كردووە. ئەمەش ئەو پشكنەرانە دەگرێتەوە كە بوونەتە راهێنەر.
دووەم/ زۆربەی پشكنەرانی راھێنەر لە رووی پەروەردەییەوە شاییستە نەبوون بۆ كاری پەروەردەیی، بۆیە زەحمەت بووە بۆیان گواستنەوە لە چەمكی پشكنین بۆ شێوازی رێنمایی، بەو پێیەی ئامانجی پەروەردە بۆ ئەوان پەرەپێدانە، زیاتر پەیوەندی بە پشكنینەوە هەیە، نەوەك رێنمایی.
بەم شێوەیە تێبینی دەكەین كە چەمكی رێنمایی پەروەردەیی بەردەوام نەبووە لە لایەن راهێنەرەكانەوە، بەم هۆكارانەی خوارەوە:
1- ئاڕاستەكردن بۆتە پرۆسەیەكی رۆتینی.
2- سەردانی راهێنەران هیشتا هەندی كاراكتەری هەیە و كاریگەری پشكنینیان لەسەرە.
قۆناغی سەر پەرشتیكردنی پەروەردەیی
لەم قۆناغەدا دەستەواژەی رێنمایی بە سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی گۆردرا، چونكە سەرپەرشتیكردن گرنگترو گشتگیر ترە و رێنمایی بەشێكە لێی. چەمكی سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی بە هۆی پیشكەوتنە خێراكانی هزری پەروەردەییەوە پەرەی سەندووە و بۆتە پرۆسەیەك كە ئامانج لێی هاوكاری كردنی مامۆستایان و دەستگرتنیان بەمەبەستی پەرەپێدانی پرۆسەی پەروەردەكردن و بەرزكردنەوەی ئاستی ئەدای مامۆستایان لە رێگەی بەرنامەیەكی پلان بۆ دارێژراو لەسەر بنەمای هاوكاری و راوێژكاری و دەست پێشخەری نیوان مامۆستایان و سەرپەرشتیاران. سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی بە شێوەیەكی هەمەلایەنە سەیری دۆخی پەروەردە دەكات و پەرە بە تواناكانی هەموو لایەنەكان دەدات بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی پەروەردەدا، بۆ ئەوەی سەرپەرشتیارانی پەروەردەیی لە چوار چیوەی ئەم چەمكەدا ببێتە سەركردەیەكی پەروەردەیی كە ئامانجی تەنها هێنانەدی گۆڕانكاری نیە لە رەفتاری پەروەردەیی مامۆستا، بەڵكو بۆ هەوڵدان بۆ هێنانەدی گۆڕانكاری لە هەموو توخمەكانی دۆخی پەروەردەییە. ئەمەش بەو واتایە دێت كە سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی پرۆسەیەكە:
* لەسەر بنەمای لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونە، نەك پشكنین.
* هەموو توخمەكانی پرۆسەی پەروەردە لە خۆ دەگرێت، لەوانەش؛ پرۆگرام، ئامڕازو هۆیەكانی فێركردن، مامۆستا، فێرخواز، ژینگە، نەك تەنها سەرنجی لەسەر مامۆستا بێت.
* لەسەر بنەمای پلاندانان و هەڵسەنگاندنی هاوبەشی زانستی دامەزراوە، لەبری چڕكردنەوە لەسەر هەوڵی تاكە كەسی.
بەم شێوەیە پێویستیەكی هەنووكەیی و بەپەلە بە سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی هەبێت لەبەر چەند هۆكارێك:
A- پاراستنی قوتابیان لە مامۆستای نوێ و ناشارەزا.
B- یارمەتیدانی مامۆستای زۆر خزمەت بۆ پەرەپێدانی خۆی و نوێكردنەوەی شێوازەكانی و بەرزكردنەوەی تواناكانی .
C- باشتركردنی پرۆسەی فێركردن – فێربوون. بۆ بەدەست هینانی فێربوون لە سەردەمی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیاو تەقینەوەی زانستدا.
D- بەردەوام بوون لەگەڵ پێشكەوتن و داهێنانەكانی بواری پەروەردەو گۆڕینی ئامانج و چەمكەكانی و پەرە پێدانی شیوازی وانە وتنەوەی نوێ كە توانای جێبەجیكردنیان بە تویژینەوە و لێكۆڵینەوە سەلمێنراوە.
Eـ- هاوكاری مامۆستایانی تازە دامەزراو بەمەبەستی شارەبوونیان لە نوێترین شێوازەكانی وانە وتنەوە و فێركردنیان بە توێژینەوەی نوێ.
سەرپەرشتیكردنی پەروەردەیی لە قۆناغی سەرپەرشتیكردندا لەسەر ئەم بناغانە بنیات نراوە:
1- رێز گرتن لە خودی مرۆڤ، قبوڵ كردنی جیاوازی تاكە كەسی و پێدانی ئازادی ڕادەربڕین.
2- متمانە بە توانای گەشەكردن لەنیوان كارمەندانی پەروەردەیی و هاندانی دەستپێشخەریە داهێنەرەكان و سەركردایەتی بۆ ئەوان.
3- جەخت كردنەوە لەسەر كاری تیمی هاوبەش لە پلاندانان و جیبەجیكردن و هەڵسەنگاندن.
4- بەكار هێنانی شێوازو تەكنیكە زانستیەكان لە لێكۆڵینەوە لە كیشە پەروەردەییەكان بە پشت بەستن بە داتای زانستی جۆراو جۆر لە چوار چێوەی پەیوەندیە مرۆییەكان و پرۆسەكانی پەروەردەدا، گەشەكردن و گەشەكردنی كەسیی.
5- پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری تەكنیكی و شارەزایی و پێكهێنان لە رێگەی كاری هاوبەش لەم بوارانەی خوارەوە؛ فیرخوازی خوێندكار (گەشەكردن و فێربوونی)، پرۆگرام، پەڕتوكی بابەتەكان(شیكردنەوەو لێكدانەوەو هەڵسەنگاندنی)، قبوڵكردنی مامۆستا بۆ پیشەكەی، و باشتر كردنی ئەدای خۆی، ژینگەی قوتابخانەو ئاسانكاریەكان، ئامادەكاری دروستكردن بەكارهێنانی باشیان.
