هەڵۆ حەسەن: دیپلۆماسی پاندا.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
لە مانگی ئابی 2024 دەرفەتی گەشتێكمان بۆ كۆماری چین بۆ ڕەخسا بۆ بەشداریكردن لە خولێكی میدیایی ڕۆژنامەنووسانی وڵاتانی عەرەبی. خولەكە لەلایەن كۆمپانیای پەخشی نێودەوڵەتی ئابووری و تەكنیكی چین: ( سی. بی. ئای. سی)، ڕێكخرابوو. لەگەڵ گەیشتنمان بە چین، هەستمان بە ئاشنابوون و ئاسوودەیییەكی سەرسوڕهێنەر كرد، سەرەڕای مەودای جوگرافی و جیاوازی كولتووری، بە شێوەیەكی سەرنجڕاكێش هەستمان كرد وەك ئەوەی لە وڵاتی خۆماندا بین، گەرمی میوانداری گەلی چین و بۆ هەر شوێنێك دەچووین، بە زەردەخەنەی ڕاستەقینە و دڵی كراوە پێشوازیمان لێدەكرا. ئەم كەشوهەوای پێشوازیكردنە وایكرد كە هەر لە سەرەتاوە بە ئاسانی خۆمان لە كولتوورەكەدا نوقم بین، یەكەم شت كە سەرنجی ڕاكێشاین، سروشتی ئارام و ڕێكوپێكی گەلی چین بوو. هەركەسێك ڕووبەڕوومان دەبۆوە- لە ستافی فڕۆكەخانەوە تا شۆفێرانی تەكسی- بە ڕێز و میهرەبانییەكی پێشوازی كراین، شەقامەكانی پەكین قەرەباڵغ و لە هەمان كاتدا ڕێكخراو بوون، پڕ بوون لە تێكەڵەیەكی هاوسەنگ لە نەریتە كۆنەكان و پێشكەوتنە مۆدێرنەكان. دیمەنی شارەكە تێكەڵەیەكی سەرنجڕاكێش بوو لە باڵەخانە هەوربرەكان و شوێنە مێژووییەكان، كە تێكەڵەیەكی دینامیكی چین لە كۆن و نوێیەكان بەرجەستە دەكرد، خولی میدیایی كە لەلایەن سی بی ئای سی ڕێكخرابوو، گشتگیر و تێڕامان بوو لە كۆمەڵێك بابەتی بەرفراوانی گرتەوە كە بۆ ڕۆژنامەگەری مۆدێرن گرنگ بوون. وانەكان بریتی بوون لە گەڕانێكی قووڵ لە مێژووی چین و سیستەمی سیاسی و حوكمڕانی چین، بە سەرۆكایەتی چانگ چین، جێگری بەڕێوەبەری كۆمپانیای هاوكاری ئابووری و تەكنیكی نێودەوڵەتی بۆ چین. هەروەها لەگەڵ نوێنەری كۆمپانیای دایانگ تەكنەلۆژیادا قووڵ بووینەوە ،وتارێكی سەرنجڕاكێشی دیكە لەلایەن شی چون جیاو پێشكەشكرا، كە باسی لە پڕۆژەی پشێن و ڕێگا كرد، كە دەستپێشخەرییەكی بەرچاوە و شەپۆلەكانی لە بواری تەكنەلۆژیا و گەشەپێدان دروستكردووە.گەڕان بەدوای شارە زیندووەكانی چین و شوێنە مێژووییەكانی پەكین، نینگشاو و یوچوان هەبوو، كە هەریەكەیان وردەكارییەكی ناوازەیان لە هەمەجۆریی وڵاتەكەدا پێشكەش دەكرد. مۆزەخانەی پەكین و كۆشكی هاوینە كە میراتی دەوڵەمەندی كولتووری چین و جوانی تەلارسازییان پیشان دەدا. شورای مەزنی چین یەكێكی دیكە بوو لە گرینگترین شتەكان، بەڵگەی مێژووی كۆن و خۆڕاگری وڵاتەكە بوو.
دیپلۆماسی پاندا
پاندا كە بە گەنجینەی نیشتمانی چین ناودەبرێت، هێمای ئاشتی و دۆستایەتی و پاراستنە. پاندا بە سروشت نەرم و نیان و یاریزانانەی ناسراوە، بە پلەی یەكەم لە دارستانە بامبۆییەكانی پارێزگاكانی سیچوان و شانشی و گانسو لە چین دەژی. سەرەڕای ئەوەی كە پاندا ئاژەڵێكی تاكەكەسییە لە كێودا، بەڵام ڕەفتارێكی ئارام و ناشەڕانگێزییان هەیە، ئەمەش رەنگدانەوەی گەلی چینە بۆ هاوسەنگی لە سروشتدا، بۆ زۆرێك لە چینییەكان، پاندا زیاترە لە تەنها ئاژەڵێك؛ گرنگییەكی قووڵی كولتووری هەیە. لە ڕووی مێژووییەوە پاندا لە هونەر و ئەدەبیات و فۆلكلۆری چینیدا وێنا كراوە. ئەمڕۆ وەك هێمایەك بۆ پاراستنی ژینگە كاردەكەن و ناوەندی هەوڵەكانی چینن لە پاراستنی گیانلەبەرە كێوییەكان. خەڵكی چین زۆر سەرقاڵی پاراستنی پانداكانن، زۆرێك لە هاوڵاتیان پشتگیری لە بەرنامەكانی پاراستن دەكەن لە ڕێگەی بەخشین، یان خۆبەخشییەوە،سەرەڕای ئەوەش، پاندا ڕۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لە دیپلۆماسی چیندا، كە زۆرجار بە “دیپلۆماسی پاندا” ناودەبرێت. وەك نیشانەی نیازپاكی و دۆستایەتی بەخشراون بە وڵاتانی دیكە، ئەمەش پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ گەلانی جیهان بەهێزتر دەكات،لە بنەڕەتدا سروشتی نەرم و نیان و پەیوەندی قووڵی پاندا لەگەڵ هەردوو كولتوری چینی و هەوڵەكانی پاراستن، تیشك دەخاتە سەر پەیوەندی ناوازەی لەگەڵ خەڵكی چین،دیپلۆماسی پاندا ئاماژەیە بۆ پراكتیكی چین لە ناردنی پاندای زەبەلاح بۆ وڵاتانی دیكە وەك هێمای دۆستایەتی و نیازپاكی. ئەم پراكتیزەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شانشینی تانگ (618-907 زاینی)، بەڵام لە سەردەمی مۆدێرندا ناوبانگێكی زۆری بەدەستهێنا كاتێك چین دەستی كرد بە بەكارهێنانی پاندا وەك دیاری دیپلۆماسی،یەكێك لە بەناوبانگترین نموونەكان لە ساڵی 1972 ڕوویدا، كاتێك چین دوو پاندای بە ناوەكانی لینگ- و هسینگ بە دیاری بەخشییە ئەمریكا دوای سەردانە مێژووییەكەی ڕیچارد نیكسۆن بۆ چین. ئەم ئاماژەیە بووە هۆی توانەوەی بەرچاو لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا و چین لە كاتی جەنگی سارددا. بە هەمان شێوە پاندا بۆ وڵاتانی دیكەی وەك ژاپۆن و فەرەنسا و بەریتانیا نێردراوە، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان،لەم دواییانەدا دیپلۆماسی پاندا پەرەی سەندووە بۆ جۆرێك لە ڕێكەوتنی قەرزی درێژخایەن، كە پاندا دەنێردرێت بۆ باخچەی ئاژەڵانی بیانی بۆ مەبەستی پاراستن و لێكۆڵینەوە. ئەم ڕێككەوتنانە زۆرجار گرنگیدان بە بەرنامەكانی بەخێوكردن لەخۆدەگرن بۆ یارمەتیدانی زیادكردنی ژمارەی جیهانی پاندا زەبەلاحەكان كە جۆرێكە لە مەترسی لەناوچوون. لە بەرامبەردا وڵاتانی وەرگر بەشداری دارایی دەكەن لە هەوڵەكانی پاراستنی پاندا لە چین،دیپلۆماسی پاندا تیشك دەخاتە سەر ڕێبازی هێزی نەرمی چین بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، بەكارهێنانی ئاژەڵە خۆشەویستەكە بۆ بنیاتنانی نیازپاكی و بەرەوپێشبردنی هاوكاری لە بوارەكانی وەك پاراستنی گیانلەبەرە كێوییەكان، سروشتی نەرمی هەردوو تاكی چینی و پاندا ڕەنگدانەوەی جەختكردنەوەیەكی كولتووری هاوبەشە لەسەر هاوسەنگی و ئاشتی و ڕێزگرتن
بە هەمان شێوە بەها كولتوورییەكانی چینی جەخت لەسەر ڕێزگرتن و هاوئاهەنگی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە دەكەنەوە. فەلسەفە نەریتییەكانی چینی وەك كۆنفۆشیۆس و تائۆیزم بانگەشە بۆ میهرەبانی و حەیا و پاراستنی پەیوەندی هاوسەنگ لەگەڵ كەسانی دیكە دەكەن لە كارلێكەكانی ڕۆژانەدا، ئەم جەختكردنەوە كولتوورییە زۆرجار لە ئەدەب و میوانداریی تاكەكانی چینیدا دەردەكەوێت. ڕێزگرتن لە كەسانی دیكە، بەتایبەتی گەورەساڵان و میوانەكان، لایەنێكی بنەڕەتی ئەتەكێتی كۆمەڵایەتی چینییە. گرنگیدان بە هاوسەنگی و دووركەوتنەوە لە ململانێ بەشدارە لە ڕەفتارێكی گشتی نەرم و ڕەچاوكردن لە پەیوەندییە كەسی و كۆمەڵایەتییەكاندا،پاندا، وەك هێمایەكی نەتەوەیی، ئەم بەها كولتوورییە بەرجەستە دەكات كە بریتین لە نەرم و نیانی و ئاشتی. وێنەكەی لە چوارچێوەی جۆراوجۆردا بەكاردەهێنرێت بۆ نوێنەرایەتیكردنی پابەندبوونی چین بە پاراستن و پەیوەندییە نێودەوڵەتییە هاوسەنگەكان. ئەو ڕێز و خەمخۆرییەی كە گەلی چین بەرامبەر بە پاندا نیشانی دەدات، ڕەنگدانەوەی بەها كولتوورییە فراوانەكانیانە كە بەزەیی و ئارامییە لە بنەڕەتدا، هەردوو پاندای زەبەلاح و سروشتی نەرم و نیان و نەرمی تاكی چینی لە ڕێگەی بەها كولتوورییە هاوبەشەكانی ئاشتی و ڕێز و هاوسەنگییەوە تێكەڵ دەبن، ئەمەش وایكردووە پاندا ببێتە هێمایەكی گونجاو بۆ ئەم سیفەتانە لە كۆمەڵگەی چینیدا.
هاوبەشی نەك داگیركاری
دەستەواژەی” سیاسەتی هاوبەشیكردنی چین لەجیاتی داگیركاری” ڕەنگدانەوەی ڕوانگەی چینە بۆ كاروباری جیهانی، بەتایبەتی لەڕێگەی ستراتیژییە دیپلۆماسی و ئابوورییەكانییەوە،بە پێچەوانەی زلهێزە مێژووییەكان كە لە ڕێگەی داگیركاری خاكی و كۆنترۆڵی ڕاستەوخۆوە كاریگەریی خۆیان فراوانتر كردووە، ستراتیژی مۆدێرنی چین لەسەر بەشداریكردن، هاوكاری و بەشداریكردنی ئابوورییە. لە ڕێگەی دەستپێشخەرییەكانی وەك دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا -و هاوبەشییەكان لە ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكانی دیكە، چین بەرەو بنیاتنانی ژێرخانی ئابووری و پەرەپێدانی بازرگانی و پەرەپێدانی هاوبەشی و بەشداری درێژخایەن بەبێ كۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی سەربازی، یان كۆلۆنیالیزم گۆڕاوە،ئەم سیاسەتەی بەشداریكردن ڕێگە بە چین دەدات كاریگەری خۆی لەسەر شانۆی جیهانی زیاد بكات، یارمەتی گەلانی دیكە دەدات لە ڕووی ئابوورییەوە گەشە بكەن و لە هەمان كاتدا دەستیان بە سەرچاوەی بەنرخ و بازاڕ و هاوپەیمانە سیاسییەكان بگات. هەروەها ئەم ڕێبازە ڕەنگدانەوەی جەختكردنەوەی چینە لەسەر سەروەری و دەستوەرنەدان و سوودی یەكتر، كە هاوتەریبە لەگەڵ دیدگای گەشەپێدان و هاوكاری ئاشتیانە، ئەم گۆڕانكارییە لە داگیركارییەوە بۆ بەشداریكردن سەردەمێكی نوێی دیپلۆماسی جیهانیە چین وەك پێشەنگێكی جیهانی لە هاوكاری ئابووری و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیادا جێگیر دەكات بەبێ ئەوەی پەنا بۆ پراكتیزە تەقلیدییەكانی كۆلۆنیالیزم ببات.
موسڵمانان لە چین
موسڵمانان لە چین كەمینەیەكی بەرچاو پێكدەهێنن، زۆرترین ژمارەی موسڵمانان لە ناوچەكانی وەك شینجیانگ و نینگشیا و گانسودا دەبینرێن. ئیسلام یەكێكە لەو پێنج ئایینەی كە دەوڵەت دانیان پێداناوە، شانبەشانی ئایینی بودا، تائۆ، كاسۆلیك و پرۆتستانتیزم. وەك بەشێك لە سیاسەتی چین بۆ داننان بە هەمەجۆریی ئایینی، موسڵمانان ڕێگەیان پێدەدرێت ڕەچاوی باوەڕەكەیان بكەن و بەشداری لە پراكتیزە ئاینییەكان بكەن و مزگەوت و دامەزراوە ئاینییەكان پارێزراون،لە زۆرێك لە ناوچەكانی چین پێكهاتە موسڵمانەكان لە ژیانی ئایینی خۆیاندا چالاكن. زیاتر لە 35 هەزار مزگەوت لە سەرانسەری چیندا هەیە، بە تایبەتی لە هەرێمی خۆبەڕێوەبەری ( شینجیانگ ئویغور و هەرێمی خۆبەڕێوەبەری نینگشیا هوی)، چڕبوونەتەوە،موسڵمانان لەچین ئازادانە دەژین، بەبێ هیچ سنوورداركردنێك بەردەوامن لە چالاكی لە ئابووری و كۆمەڵگا ناوخۆییەكانیاندا، بەشداری دەكەن لە ناسنامەی فرە كولتوری چین، موسڵمانان لە چین فۆرمێكی خۆبەڕێوەبەریان هەیە كە بە ناوچە سەربەخۆكان ناسراوە. ئەم ناوچانە بەشێكن لە سیستەمی ئۆتۆنۆمی ناوچەیی چین بۆ كەمینە نەتەوەییەكان، كە ڕێگە بە حوكمڕانی ناوخۆیی دەدات لەكاتێكدا لە چوارچێوەی حكومەتی ناوەندیدا دەمێنێتەوە. دوو ناوچەی سەرەكی كە موسڵمانان پلەیەكی خۆبەڕێوەبەرییان تێدایە بریتین لە هەرێمی خۆسەری شینجیانگ ئویغور،كە هەرێمی خۆبەڕێوەبەری شینجیانگ ئویغور یەكێكە لە پێنج ناوچەی سەربەخۆی چین و گەورەترینە لە ڕووی ڕووبەری زەویەوە. دانیشتوانی ئویغور كە ئیسلام پەیڕەو دەكەن، نەتەوەی باڵادەستن لە شینجیانگ. هەرێمەكە حكومەتێكی ناوخۆیی هەیە كە خۆبەڕێوەبەری دابین دەكات و ڕێگە بە پاراستنی كولتوور و زمان و پراكتیزە ئاینییەكانی ئویغور دەدات.
هەرێمی خۆبەڕێوەبەری نینگشیا هوی كە دانیشتووانێكی زۆری موسڵمانی هوی تێدایە، لە ڕووی نەتەوەییەوە چینی هانن و ئیسلام پەیڕەو دەكەن، نینگشیا لەلایەن بەرپرسانی ناوخۆییەوە بەڕێوەدەبرێت كە زۆرجار هویین و ناوچەكەش پەرە بە پراكتیزە كولتوورییەكانی هوی و ڕێوڕەسمە ئاینییەكان دەدات. موسڵمانانی هوی لە نینگشیا ئیسلام پەیڕەو دەكەن، هەروەها پاراستنی قوتابخانە ئاینییە ناوخۆییەكان و مزگەوتەكان و چالاكییەكانی سەركردایەتی كۆمەڵگا. حكومەتی چین پشتگیری لە گەشەسەندنی ئابووری ناوچەكە دەكات و بە شێوەیەكی گشتی سەربەخۆیی ئایینی و كولتووریان هەیە.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە