ڕێبوار عابد محەمەد: پەروەردە و كلتوور و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە – بەشی سێیەم.
كاریگەری و گرنگی ژینگە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر پەروەردە
ژینگە كۆمەڵایەتییەكان دەتوانرێت لە مەودای ماددی دەوروبەری تاكدا كورتبكرێتەوە. هەروەها ئەو سەرچاوەو پەیوەندییە كۆمەڵایەتیانەی كە چێژیان لێوەردەگرێت و كارلێكیان لەگەڵ دەكات. بۆنموونە منداڵ: كاریگەری ژینگەی فیزیكی دەوروبەری هەیە،وەك ئاسانكاریەكانی پەروەردەو ستانداردی گشتی ژیان سەبارەت بە ئاستی كۆمەڵایەتی، ئەمەیان پەیوەستە بەبەردەست بوونی سەرچاوە كۆمەڵایەتیەكان، ڕادەی گەشەكردنیان و ڕادەی پەیوەندییەكانی نێوان ژینگە كۆمەڵایەتیەكان،كە ئەزموون و شارەزایی تاكەكان دەوڵەمەند دەكەن. ژینگە كۆمەڵایەتییەكان لەسروشتی كاریگەریەكانیاندایە لەسەر تاك لە قۆناغەجیاجیاكانی ژیاندا، ئەم كاریگەریانە ڕاستەو خۆ و ناڕاستەوخۆ – دایك و باوك، شوێنی نیشتەجێبوون، سروشتی خزم و دراوسێ، ژینگەی قوتابخانە، ئاستی گەڕەك و ئاسانكاریەكانی ناوی، سەلامەتی یان گرژی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان – هەموو ئەو ژینگەو هۆكارانەن كە دووبارەو سێبارە كاریگەری لەسەر منداڵ، هەرزەكار ، دایك و باوك و خێزان بەگشتی دەبێت.
توخمەكانی پەروەردەی كۆمەڵایەتی و كاریگەرییە پەیوەندییەكانیان (خێزان، میدیاو ،كلتووری كۆمەڵایەتی) لە گرنگترین توخمەكانی كاریگەرن لە دارشتنی كاریگەریی كۆمەڵایەتی لەسەر تاكەكان. هەروەها پەیوەندی و قەناعەتەكانی گەنجان هەموو ئەمانە وردە وردە سەرهەڵدەدەن و لە چوارچێوەی چەند بارو دۆخێكی كەڵەكە بوودا دروست دەبێت. بۆنموونە: ژینگەی كوردەواری خۆمان تایبەتمەندی لە بیرو باوەڕو بەهاو داب و نەریتی كۆمەڵایەتییەوە بەدەستهێناوە.و لەئاستی نێو دەوڵەتیشدا دانیان پێدانراوە.
كاریگەری و گرنگی ژینگە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر كلتوور
ژینگەی كۆمەڵایەتی كاریگەریی زۆری لەسەر كلتوور هەیە، وەك ئاشكرایە كلتوور ئاماژەیە بۆ ئەو باوەڕو بەهاو داب و نەریت و ڕەفتارو شوێنەوارانەی كەتایبەتمەندی گروپێك، یان كۆمەڵگەیەكن. ژینگەی كۆمەڵایەتی كە هۆكارەكانی وەك كارلێكی كۆمەڵایەتی و عورفی كۆمەڵایەتی و ئەزموونە هاوبەشەكان لەخۆ دەگرێت. ڕۆڵیكی چارەنوسساز دەگێڕێت لەداڕشتنی كلتوور و كاریگەری لەسەری. ژینگەی كۆمەڵایەتی دەتوانێت لە زۆر ڕووەوە كاریگەری لەسەر كلتوور هەبێت. لەوانە:
1-كارلێكی كۆمەڵایەتی نێوان تاكەكان لەناو گروپێك، یان كۆمەڵگەیەكدا یارمەتیدەرە لەداڕشتن و گواستنەوەی بەهاو بیرو باوەڕی كلتووری.ئەم كارلێكانە دەتوانێت لە ڕێگەی جۆراو جۆرەوە، وەك پەیوەندی زارەكی و نازارەكی و سۆشیال میدیا كاری خۆیان بكەن.
2- عورفە كۆمەڵایەتییەكان كە ئەو یاسا نەنوسراوانەن كە ڕەفتارەكانی ناو گروپێك، یان كۆمەڵگەیەك بەڕێوەدەبەن، دەتوانن كلتووریش لەقاڵب بدەن. دەتوانن كۆنترۆڵی ئەوەبكەن چ ڕەفتارێك قبوڵ كراو، یان قبوڵ نەكراوە لە كۆمەڵگەدا لەناو كلتووردا جێگەیان بكرێتەوە.
3- بەرهەمی هونەری و ئەدەبی هونەرمەندان و نوسەران كاریگەرییان لەسەر ژینگەی كۆمەڵایەتی و سیاسی هەیە. وایان لێدەكات ڕەنگدانەوەی مێژوو كۆمەڵگە بن.
ئاستەنگەكانی بەردەم شوناسی كلتووریی
شوناسی كلتووری بەهۆی زۆر هۆكارەوە بە قەیرانێكدا تێدەپەڕیت، لەوانەش وابەستەیی و جیهانگیریی كلتووری كە سەختە دەرچوونیان لێی ،لێرەدا كۆمەڵێك هۆكار باس دەكەین كە بوونەتە مۆتەكەو ئاستەنگیان لەبەردەم شوناسی كلتووریمان داناوە و خەریكە تەواو دەبینە كۆپییەكی ئەملاو ئەو لا .
1- بێتوانایی كلتووری ئێستای ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش لای خۆمان لە خۆگونجاندن بەشێوەیەكی ئەرێنی و داهێنەرانە لەگەڵ گۆڕانكارییە جیهانی و ئیقلیمی و ناوخۆییەكان.
2- ئەو زۆرە ملێ و ملكەچیكردنانەی كە شوناسی كلتووری پێیداتێدەپەڕیت، لە لایەن هێزەكانی جیهانگیرییەوە بەرەو پێش دەچێت و لەلایەن وڵاتە زلهێزەكانەوە و بەتایبەت زۆر دەستڕۆشتوەكانیان سەركردایەتی دەكرێت. لەڕووی هەوڵدان بۆ ئەوەی زمانی خۆیان بكەنە تاكە سەرچاوەو هاوبەشی جیهان.
3- یەكێك لە گەورەترین دەركەوتەكانی قەیرانی شوناسی كلتووری، سەرسامی زۆرێك لە ڕۆشنبیران و پەروەردەكارانە بە بەرهەمی ڕۆشنبیری و پەروەردەیی ڕۆژئاوا و بەكار هێنانی بۆ واقیعی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كوردەواری لای خۆمان ،سەرەڕأی جیاوازی هەردوو ژینگەكە. پێداویستیەكانیشیان جیاوازن و ، وای لێهاتووە سەرباری ڕەسەنایەتی كلتوورەكانمان تیۆری پەروەردەیی ڕۆژئاوا لەزۆرینەی ژینگەی وڵاتاندا چێنراون. وا ڕۆچوونەتە نێو جومگەكانەوە ناڕونییان لە كلتوورە ڕەسەنەكاندا دروستكردووە.
