ڕێبوار عابد محەمەد: پەروەردە و كلتوور و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە – بەشی چوارەم و كۆتایی.
چۆن بتوانین شوناسی كلتووری بپارێزین و بەهێزی بكەین؟
كاتێك ناونیشانی بابەتەكە دەبینیت، یەكەم شت كە دێتە مێشكتەوە، ئایا كلتوور و ڕۆمان و ئەدەبیات و چیرۆك، ئایا هونەرو سینەماو شانۆو ئەفسانەیە؟ ئایا ئەو كلتوورە كامەیە كە شایەنی پاراستن و بەرگریكردنە؟ كلتوور نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی تر جیا دەكاتەوە. دەتوانین بڵێین كلتووریش وەك هەر باسێكی گرنگی نیشتمان گرنگەو پێگەو بەهای خۆی هەیە كە دەبێت بەهەموو لایەكمانەوە پەرەی پێبدەین و لە خەمیدا هەبین. بەكورتی بۆ ئەوەی نەبینە گەلێكی كۆپیكراو و دەستە مۆ و گۆڕاو، پێویستە ئەمانەی خوارەوە بەهەند وەربگرین.
یەكەم/ بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و زانیاری لەنێوان هەموو ئەندامانی كۆمەڵگەدا سەبارەت بەگرنگی شوناسی كلتووری و پێشخستنی بیرۆكەی پاراستنی میراتی كلتووری و كاركردن بۆ چەسپاندنی لە پێناو پەروەردەكردنی نەوەیەكی بەئاگاو پابەند بە ناسنامەی كلتووری ڕەسەن و لە گشت جێیەكدا شانازی پێوە بكەن و ببنە بەرگریكاری سەرسەختی خۆ نەویست. شەرم نەكەن لە دەرخستنیان.
دووەم/ ئەنجامدانی كۆڕو سیمینارو كۆبوونەوەی جەماوەری كە باس لە گرنگی پاراستنی كلتوور و ڕەنگدانەوەیان لە هەڵسوكەوت و هەڵوێستەكاندابەر جەستە بكرێن. هەروەها ئەنجامدانی كۆنفرانسی زانستی كە تیشك دەخاتە سەر زانایان و بیرمەندان و هەڵكەوتووانی كوردەواری و كادیری بە توانا كە ببنە نموونە بۆ هاوشاریانمان و گەنجانی دیكەی سەرتاسەری جیهان.
سێیەم/ ئەنجامدانی هەڵمەتی ڕاگەیاندن و پەروەردەیی لەقوتابخانەو ناوەندە ڕۆشنبیرییەكان و نماییشكردنی شانۆیی، كات بەسەربردن، تەلەفزیۆن و پێشانگەی فۆتۆ و فیلمی دۆكۆمێنتاری و ڕۆژنامەو گۆڤارو.
چوارەم/ جەخت كردنەوە لەسەر پاراستنی شوناسی كلتووری ڕەسەن و خۆماڵی لە پرۆگرامەكانی خوێندن و هاندانی خوێندكاران بۆ گەڕان بە دوای سەرچاوەی باوەڕپێكراو ،ڕەنگدانەوەی لە هەڵسوكەوتی ڕۆژانەیاندا.
پێنجەم/گرتگیدان بە توێژینەوەو نوسینەوەی دەق و تێكستە كلتوورییەكان لە سەرتاسەری نیشتماندا تاوەكو وێنەڕەسەنەكانی وەك خۆیان بمێننەوە.
شەشەم/ دروستكردنی ئەرشیفێكی كلتووری دەوڵەمەند بەزانیاری كەناسنامەی كلتووریمان بەرزبكاتەوەو ڕێزیان لێبگرین. هەروەها دامەزراندنی ناوەندی لێكۆڵینەوە كە تایبەتن بە چاودێریكردنی لادانەكانی فیكری و مامەڵەكردنیان بەگۆڕینی قەناعەت و ئەتەكێتی گفتوگۆو دابینكردنی جێگرەوەی گونجاو بۆ گەنجان بۆ ئەوەی لە بیرو باوەڕی ڕەسەنی كوردەواری كە هەر لەمێژەوە قەناعەتی پێهێناوە ئەویش پابەندبوون بە پایەكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و پراكتیزەكردنیان لە گۆڕەپانی واقیع و بەو پێیەی مافی مرۆڤ سەنتەرە تێیداو ئاواتی خۆشبەختی و ئارامی و ئاسوودەییە بۆ گشت مرۆڤایەتی بێ جیاوازی.
حەوتەم/ كارلێككردن لەگەڵ كلتوورە جیهانییەكان بەبێئەوەی ناسنامەمان هەڵبوەشێنینەوەو هەوڵبدەین كلتوورەكانیان بەباشتر ڕاڤە بكەین و خۆماڵییان بكەین، ئەوانەیان كە گونجاو دەبن لەگەڵ داب و نەریت و پێگەی ئایینی و كۆمەلایەتیمان.
هەشتەم/ پێویستە ئامڕازێك بۆ بەرزكردنەوەی كلتووری خۆماڵی خۆمان دروست بكەین و لەهەمانكاتدا تایبەتمەندی و ناسنامەی خۆمان بپارێزین سەبارەت بە ئەوی دیكە، ڕووبە ڕوو بوونەوەی كلتوورەكانی تر پێویستی بە چۆنیەتی مامەڵەكردن هەیەلەگەڵیدا و ژێر دەستەنەكردنی بۆ ئەوەی لەئەوی تردا نەتوێتەوە.
نۆیەم/ لە ڕێگەی كەناڵەكانی ناوخۆو دەرەوەشدا دامەزراندنی ستافی زۆر شارەزاو لێهاتوو بۆ ئامادەكردنی زنجیرە كارتۆنی كوردی ڕەسەن و مۆدێرن بەبەكارهێنانی تەكنیكی نوێ و هاوچەرخ لە پێناو ئاشنا كردنی نەوەی ئێستاو داهاتوومان بە كلتووری خۆماڵی و بە زمانێكی پاراوو سەرنجڕاكێش لەبری لاسایی كردنەوەو دۆبلاژكردنی فیلمی بێگانەو دوور لە هەر بەهایەكی ئایینی و كۆمەڵایەتی وكوردەواریی. بۆیە ڕاگەیاندن بەیەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكان دادەنرێت لە پاراستنی كلتووری ڕەسەنی كوردەواری و هەق وایە وەزارەتەكانی ڕۆشنبیری و پەرورەدە بە یەكێك لە گرنگترین ئەولەویەتی كارەكانیان دابنێن.
دەیەم/ هاندانی هەستكردن بە شانازی لەبەركردنی جل و بەرگی ڕەسەنی كوردەواری و لەكاتی گەشتكردن بۆ دەرەوەی وڵات و ئەنجامدانی چاوپێكەوتن و بەرنامە كە یارمەتیدەر بێت بۆ بڵاو كردنەوەی. هەموومان دەزانین و ئەوەمان كە لەساڵەكانی پەنجاو شەست و حەفتاو هەشتاكاندا ژیاون دەوامی تەواوی قوتابخانەكانی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی بەجلی ڕەسەنی كوردیەوە بوو بەتایبەت بۆ كوڕان. چەندسیمایەكی جوان و قەشەنگی هەبوو، بەداخەوە لەدوای ڕاپەڕین و تائێستاش دەبوو هەر بەو جل و بەرگە ڕەسەنەوە بەردەوامیمان بوایە لە ناوەندەكانی خوێندن و ئاشكراشە هیچ ئاستەنگ و ڕێگریەكی لە دەستكەوتی زانست و مەعریفەدا دروست نەكردووەو دروستیشی نەدەكرد!. كە ئەمە بۆ خۆی پاراستنی كلتوورێكی لە مێژینەی خۆمان بوو.
یانزەیەم/ خێزان بەیەكەم مامۆستای مرۆڤەكان دادەنرێت و لەوێوە سەرچاوەی توانای پاراستنی كلتوور و داب و نەریت هەڵدەقوڵێ. خێزان ئەو دەزگا كارگێڕییەیە كە ئەم داب و نەریتە لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر دەگوازێتەوە و كار بۆ پاراستنی كلتوورەكان دەكات، هەر ئەوانن یەكەمین وێستگەی كۆكردنەوەی خەرمانی كلتووری ڕەسەن و چێنەری تۆوی هەڵس و كەوت و كەلەپوورەكان لە دڵی ڕۆڵەكانیاندا، چونكە ئەوەندەی منداڵ لەتەمەنی سەرەتاییدا لاسایی كەرەوەی تەواوی كارو هەڵس و كەوت و وتەوكردارەكانی دایكان و باوكانن، ئەوەندە گوێ بۆ قسەكانیان ناگرن، كلتوورەكانیش زیاتر هەڵگری كارو كردارن نەوەك قسەو لێدوان.
دوانزەیەم/ بەهێزكردنی پەیوەندی خێزانیی و فڕێدانی كلتوورە خراپەكان، نەوەكان زیاتر لەیەكتر نزیك دەكاتەوە. بەزیندوو كردنەوەی كلتوورە ڕەسەنەكان بەتایبەت لە بۆنەكانی جەژ ن و خێزانییەكان و ئاهەنگەكانی دیكەدا دەردەكەوێت. ئەمانە كۆمەڵە هەلێكی زێڕینن بۆ ئەوەی گەورەكان ببنە سەرچاوەی گێڕانەوەی داب و نەریتە پەسەندەكانی پێش خۆیان و وەك ئامۆژگاریكارێك بۆ نەوەكانیان بگێرنەوەو ببێتە خوویەكی پەسەند، ئەوانیش بۆ دوای خۆیان هەڵیگرن و بیگێرنەوە بۆ نەوەكانی تریان.
سیازدەیەم/ دامەزراندنی قوتابخانەو ناوەندی پەروەردەیی، ڕاستەوخۆ دوای خێزان، داب و نەریتی كۆمەڵگە دەپارێزێت، بۆیە پێویستە لە پرۆگرامەكانی خوێندنی قوتابخانەكانیشدا بابەتی پاراستنی كلتووری ڕەسەنی كوردەواری هەبن، هەر لەتەمەنی منداڵییەوە دەست پێبكەن بۆ هێشتنەوەی كلتوورەكان و پابەندبوون پێیانەوەو شەرم نەكردن لەكات و شوێنی خۆیاندا شانازی پێوەبكەن بۆ دەرخستن و نماییش كردنیان. چونكە ئەگەر وانەكرێت جێگرەوەیان بە داب و نەریتی بێگانە و دوور لە هەر بەهاو نرخێكی كۆمەڵایەتی دێنە ناو گشت تەوەرەكانی ژیان و بەڕەچەڵەك كوردەو ،بە داب ونەریت نەوە، هاوڵاتیەكی ترە.
لەكۆتاییدا دەڵێین؛ كەلەپوورو كلتوورو داب و نەریتەكان، نەك هەر بەشێكی گرنگی ڕابووردوومان پێكدەهێنن لە بناغەیەكی تۆكمەوە بۆ ئێستامان، بەڵكو لەبەر ئەوەی نەخشە ڕێگایەك و سەكۆیەكی كردارمان بۆ دەكێشێت كە ڕێگەی داهاتوومان ڕۆشن دەكاتەوەو نیشاندەرێكە پێمان دەڵێت؛ ئێمە كێین و لە داهاتوودا دەبێت چۆن بین؟. لەلایەكی ترەوە بۆ ئەوەی میراتی كلتووری باشمان بە زیندوویی و چالاك بهێڵینەوە پێویستە بگەینە قەناعەتێكی تەواو كە میراتێكی ناجێگیرە، دەتوانرێت نەرم ونیان بێت و بگۆڕدرێت بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەم سەردەم و كاتانەدا بگونحێت كە خۆمانی تێدا دەژین بەمەرجێك سازش لەسەر ڕەسەنایەتی كلتوورەكانمان نەكەین.
سەرچاوەكان:
الثقافة من منظور تربوي….. ريمون المعلولي
الثقافة و التربية…. د.عيسى الشماس
علاقة التربية بالثقافة ….. اميره قعدان
كتاب مشكلة الثقافة…… مالك بن نبي
بين التربية والثقافة …… راشد العودة الفضلي
واقع العلاقة بين التربية والمجتمع……. بدرخان ,سوسن سعدالدين
دور التربية في التغير الاجتماعي ……. أنوار محمود علي
أهمية التربية للفرد والمجتمع….. محمد مروان
كيف نحمي ثقافتنا …….. دينا محمد احمد
قناة وادي هور ,محافظة على عادات وتقاليد في مجتمع البري…… أ/عبدالرحمن ادم الطاهر
كيف نحافظ على العادات والتقاليد ……. خلود قصيباتي
تەفسیری ڕامان ….. مامۆستا :ئەحمەد كاكە محمود – خوالێی خۆش بێت –
