ڕەسوڵ بۆسکینی: ئاوڕێك لە یەكەم ڕێكخراوی ژنانی كوردستان -كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد.
بێگومان هەر لە كۆنەوە ڕەگەزی مێینە پێكهاتەیەكی سەرەكی كۆمەڵگا و پێكهێنەری مێژووی جیهان بووە، بە پێی هەلومەرجی سەردەمە مێژووییەكان و جۆری نەتەوەكان ڕۆڵی خۆیان بینیوە، لە هەموو سەردەمەكاندا ڕەگەزی مێینە لە پێشكەوتنی ژیانی مرۆڤدا جێ دەستیان دیار بووە، بە پێی سەرچاوە مێژووییەكانیش بەرەوپێشچوونی ژنان لەگەڵ ڕەوتی ڕووداوەكاندا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، پەرەسەندنی هزری و سیاسی وڵاتانی جیهان لە چ ئاستێكدا بووبێت، لە ژێر ئەو كاریگەریەدا چالاكی و جوڵانەوەی ژنانیش گۆڕانی بەسەردا هاتووە.
بە گشتی ڕۆڵی ژن لە سەدەی هەژدە و لە دوای شۆڕشی پیشەسازی لە ئەوروپا، لە ساڵانی (1760- 1830) گۆڕانكاری بەرچاو سەریهەڵدا، ئەمەش بەهۆی سێ هۆكاری سەرەكی بووە: (ڕیفۆرمی ئایینی، شەپۆلی دیموكراسی و شارستانی، شۆڕشی پیشەسازی)، وێڕای خەباتی بەردەوام، ئەم سێ هۆكارە بایەخی گرنگیان لە بزووتنەوەی نەتەوایەتی و لە خەباتی ژنان دا هەیە، گۆڕانكاری گرنگ لە ژیانی ژنانی ئەم ناوچەیەدا لە دوا قۆناغه‌كانی دەوڵەتی عوسمانی و لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانیدا ڕوویدا، له‌و سه‌رده‌مەدا ژماره‌یه‌كی زۆر چالاكی و كۆمەڵەی نەتەوەیی و كۆمه‌ڵه‌ی ژنان دامەزرا، له چوارچێوه‌ی ئه‌و بارودۆخ و گۆڕانكارییانه‌ی، له ده‌وڵه‌تی عوسمانی به گشتی و ئه‌سته‌مبوڵ به تایبه‌تی دروستبوو، ژنانی كوردیش لەم گۆڕانكاریانەی جیهان بێبەش نەبوون و تێكەڵ بە كارو چالاكی بوون.
بەپێی سەرچاوەكان ڕۆڵی ئافرەتی كورد بەرامبەر بە گەلانی دراوسێ جیاوازی بەرچاوی هەبووە، بەڵام ئەگەر لە ڕوانگەیەكی مافخوازانە ئاوڕ لە دۆخی ژن لە مێژووی كورددا بدەینەوە، كۆمەڵگای كوردی كۆمەڵگایەكی خێڵەكی دواكەوتوو بووە، بەڵام بزووتنەوەی نەتەوایەتی و خەباتی ژنان بە پێی پێویست تێیدا گەشەی كردووە و زۆر لە دەوروبەر دوانەكەوتووە، ژنانی کوردیش یەكەم هەنگاویان هەڵێناوە، بۆ مسۆگەركردنی بە دەستهێنانی مافەكانی خۆیان، له ئه‌سته‌مبوڵ بیریان له دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌یه‌كی تایبه‌ت به خۆیان كردۆته‌وه، بە مەبەستی دەربڕینی خواست و کێشەکانی خۆیان چالاکییان ئەنجام داوه.
بۆ یەكەمین جار كۆمه‌ڵه‌ی تەعالی ژنانی كورد دامەزرا، بەڵام چۆنیەتی سەرهەڵدانی ئەم كۆمەڵەیە بە نادیاری مایەوە، تاكو لە ساڵی 1985 بۆ 1988ی زایینی 25 ژمارە لە گۆڤاری (ژین) لەلایەن محەمەدئەمین بۆز ئەرسەلان دۆزرایەوە و بڵاوكرایەوە، بەم جۆرە یەكەمین زانیارییەكان لەسەر كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد ئاشكرا بوون، لە چەند ژمارەی جیاوازی ئەو گۆڤارەدا، چەندین وتار و نوسراو و پەیڕەوی ئەو كۆمەڵەیە، تۆزی مێژوویان لەسەر لادرا، بەچەند شێوەیەك باسی ڕۆژی دامەزراندنی ڕێكخراوەكە دەكرێت، بەڵام ئەوەی ڕوونە، له 20 حوزه‌یرانی 1919 به ناوی كۆمه‌ڵه‌ی ته‌عالی ژنانی كورد (كورد قادینلار تعالی جمعیتی) له سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی و لەسەر دەستی كۆمەڵێك خانمی نەجیبزادەی كورد لە ئه‌سته‌مبوڵ دامه‌زراوه، كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد، وەك یەكەم كۆمەڵەی ژنانی كورد، لەلایەن كۆمەڵێ لە هاوسەرانی گەورە پیاوانی ناودار و ڕۆشنیبیر و كاربەدەستانی كورد دامەزرا، بەداخەوە زانیاری زۆر دەربارەی ئەو كۆمەڵەیە لەبەردەستدانیە، بەڵام ئەوەی ڕوونە لە ڕۆژی دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیەدا له بۆنه و داوه‌تننامه‌یه‌كی فه‌رمیدا ژنانی كورد له مه‌یدانی سوڵتان ئه‌حمه‌د لە ئه‌سته‌مبوڵ كۆده‌بنه‌وه ئاهه‌نگی دامه‌زراندن ئه‌نجام ده‌ده‌ن، وردەکارییەکانی ئه‌م مەراسیمە لە ژمارە بیستی گۆڤاری (ژین)دا بڵاوكراوه‌ته‌وه.
لەو مەراسیمەدا ئەنجوم یامولکی وتارێكی پێشكەش كرد و ئاماژەی بە مەبەستی كار و پەیڕەوی ناوخۆی كۆمەڵە كردووە، کۆمه‌ڵه سه‌ڕۆک و دوو جێگر و شه‌ش ئه‌ندام و سکرتێر و ژمێریارێكی هه‌بووه، یەکەم سەرۆکی ئەو کۆمەڵەیە ئامینە خانم هاوسەری ژەنەراڵ شەریف پاشای خەندان بووە، هەروەها ئەندامانی بەڕێوەبەرایەتی ئەو ناوەندە بریتی بوون لە: ئامینە خانم هاوسەری سەید ڕەزا، نەزیرە خانم، ئەنجوم یامولکی هاوسەری مستەفا پاشای یاموڵكی، گوزیدە خانمی یامولکی هاوسەری عەبدولعەزیز یاموڵكی، عه‌دویه به‌درخان، ئادڤیە بەدرخان، نازلی بەدرخان، زەریفە بەدرخان، سەعادەت بەدرخان، بڵقیس بەدرخان، و …لە بەڕێوەبەرانی كۆمه‌ڵه‌كه بوون، شوێنی كۆمه‌ڵه‌كه له باڵه‌خانه‌ی دەمیرجیانی نزیک گۆڕەپانی یەڵدێرمەنی ته‌علیمخانه بووه.
ئامانجەکانی ئەو ڕێکخراوە مۆدێڕنە، بریتی بوون لە بەرزکردنەوەی ئاستی فیکری ژنانی کورد، دۆزینەوەی کار و باشترکردنی دۆخی دارایی ژنان، باشترکردنی دۆخی کۆمەڵایەتی ژنان، هەروەها ئاوڕدانەوە لە دۆخی 700 هەزار کورد کە بەهۆی شەڕی یەکەمی جیهانییەوە دوور خرابوونەوە، ئاوڕدانەوە لە دۆخی منداڵە بێ سەرپەرەستەکانی کورد و … هەروەها لە درێژەی چالاکییەکانیان دا یارمەتی مادیان کۆکردەوە، بۆ چاپی کتێب و کردنەوەی ژووری موتالا و کتێبخانە و… هتد.
کۆمەڵەی ته‌عالی ژنانی کورد، یەکەمین ڕێکخراوی دیارو ناسراوی ژنانه له مێژووی کورد دا، هەرچەندە چالاكییه‌كانی کۆمەڵەکە زۆر به کەمی تۆمار كراون، بەڵام له مەراسیمی کردنەوەی كۆمه‌ڵه‌كه لە گۆڕەپانی سوڵتان ئه‌حمه‌د لە ئەستەمبوڵ، یەكێك لە ژنە چالاكەكانی ئەو ناوەندە ئەنجوم یاموڵكی هاوسەری مستەفا پاشای یاموڵكی سلێمانی، لە ڕۆژی مەراسیمی كرانەوەی كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد، لە شەوی مەولدی ئەو ساڵەدا لە گۆڕەپانی سوڵتان ئەحمەد لە ئەستەمبوڵ وتارێكی بە ناوی كۆمەڵەكە و ژنانی كورد پێشكەش كرد، وتارەكە لە ژێر ناوی “ئاماژەیەك” لە گۆڤاری (ژین) دا بڵاوكراوەتەوە، ئەنجوم خانم دەستپێكی كاری كۆمەڵەكەیان، بۆ بەدیهێنانی ئامانجی بەرز و پیرۆز سازكراوە، بەم بۆنە پیرۆزەوە بە نیشانەیەكی باشی داناوە، ئەنجوم خانم باس لە برایەتی گەلانی موسوڵمان و خواستی كورد بۆ گەیشتنی مافەكانی خۆی دەكات، سۆز و بەڵێن دەدا كۆمەڵەكەیان هەرچی لە دەستی بێت، بۆ پێشخستنی كورد و خەبات لە پێناوی مافە ڕەواكانیدا درێغی ناكات، هەروەها گوتی: ژنانی کورد پێویستە بۆ گەیشتن بە هزرێکی مۆدێڕن و سەردەمیانە هەوڵ بدەن و هەموو ژنان به بێ جیاوازی نێوان ڕه‌گه‌زی، زمان و ئایین، ئەم خەباتە لە باوەش بگرن، هەروەها ئاماژە بەوە دەکا، ئێستا هەموو گەلان بە دوای مافی خۆیانەوەن و ئیتر ژیانی هاوبەش مانای نەماوە، ئێمەی کوردیش بە دوای مافی نەتەوەیی خۆمانەوەین، چونکە میلۆنان کورد لەو ناوچەیەدا کە پێی دەگوترێ کوردستانی گەورە، دەژین، ئەنجوم خانم لە وتەکانی دا سوپاسی تەواوی ئەو کەسانە دەکات، لەو ڕێگایەدا هاوکارییان دەکەن، هەروەها ئەوەشی زیاد کرد، دەرگای ئەو ناوەندە بە ڕووی هەر ئافرەتێکەوە کراوەیە، ئه‌وانه‌ی دەیانەوێت لە کاری خێرخوازیدا بەشداری بکەن و یارمەتی ئەو ژن و منداڵانە بدەن کە لە ڕووداوەكانی جەنگی جیهانی، بەتایبەت ژن و منداڵی ئەرمەنییەکان کە لە شەڕدا زیانی زۆریان بەرکەوتووە.
لێرەدا دەكرێ وتەكانی ئەنجوم خانم لەو بۆنەیەدا وەكو پرۆگرامی سیاسی كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد سەیربكرێن، بەلای ئەنجوم خانمەوە دەبێ كۆمەڵە یارمەتی پێشكەش بە ژنان و زاڕۆیانی كورد بكات، كە بە هۆی كارەساتەكانی شەڕی جیهانیەوە تووشی مەینەتی زۆر هاتوون و پێویستیان بە یارمەتی و هاوكاری هەیە، ئەو یارمەتیانە بریتیە لە دۆزینەوەی كار و قوتابخانە و ناوەندی فێركردن و بەڕێوەبەرایەتی بۆ ژنان و منداڵانی كورد، هەروەها زۆری لا مەبەست بووە ڕێكخراوەكەیان كاری زۆر بكات بۆ گەشەسەندنی ناسنامەی كوردی و یارمەتی دانی خێزان و ئاوارە كوردەكان لە ئەستەمبوڵ و شارە گەورەكانی تری دەوڵەتی عوسمانی تێكشكاو، هەندێ لە چالاكیەكانی كۆمەڵەی ژنانی تەعالی كورد لەسەر لاپەڕەی گۆڤار و ڕۆژنامەكانی ئەو سەردەمە بە تایبەت گۆڤاری (ژین) ڕەنگیان داوەتەوە.
لە ڕێگای وتارێكی عەبدولعەزیز یاموڵكیەوە لەو گۆڤارەدا دەزانین ئەو ڕێكخراوە كۆبوونەوەیەكی فراوانی بۆ ژنانی كورد لە ئەستەمبوڵ سازكردووە، بۆ چارەسەركردنی كێشەی خێزانەكانی كورد بەگشتی و لەو شارەدا بە تایبەتی، هەروەها ڕێكخراوەكە خەتەنەكردنی منداڵانی نەداری كوردی لە نەخۆشخانەی شیشلی لە ئابی 1919 گرتۆتە ئەستۆی خۆی، لەڕێگای ئەو چالاكیانەوە ئەو ڕێكخراوە هەوڵی دەدا ژنانی كورد بكێشێتە نێو گۆڕەپانی خەباتی كۆمەڵاتی و سیاسیەوە.
هەوڵدانی كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد لە بوارەكانی ناسنامەی نەتەوەیی و پەروەردە و فێردكردن و هاریكاری ژنان و زارۆكانی كورددا، خەسڵەتی ڕێكخراوێكی ژنانی هاوچەرخیان داوەتە ئەم كۆمەڵەیە، چالاكیەكانی كۆمەڵەی ژنانی كورد، بە جۆرێك هەست و سۆزی نووسەران و شاعیرانی ئەو سەردەمەی بزواندووە، گروپی نووسەرانی گۆڤاری ژین بۆ یەکەم جار باس لە ئازادکردنی ئافرەت و مافی ئافرەتی کورد دەکەن، شەریف پاشا یەکێک لەو کەسایەتییانە بووە، پێشتریش لە بارەی ژنانی فێمینیستەوە گوتبووی: “ئەم وڵاتە فێمینیست گەلێکی زۆری هەیە، هاوسەری منیش یەکێکە لەوان، هەروەها گوتوویەتی داهاتووی بزووتنەوەی ژنان ڕوون و باش دەبێت”
یەكێك لە نووسەرانی ئەو ڕۆژانە بەم شێوەیە باسی ئامانجەكانی كۆمەڵەی ژنانی كردووە: ” بۆ بەدەستهێنانی پێگەیەكی هاوسەردەم بۆ ژنی كورد و ڕیفۆرمێكی ڕیشەیی لە ژیانی كۆمەڵایەتی و خێزانی لە كۆمەڵگای كوردی و دەستی یارمەتی درێژكردن بۆ ئەوانەی بەهۆی شەڕی جیهانیەوە بە ناچاری پەڕاگەندە بوون و هاتوونەتە ئەستەمبوڵ و ژیانێكی پڕ لە مەینەتی بەسەردەبەن، كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد دامەزراوە، ڕێكخراوی ژنانی كورد ناوەندێكی كردۆتەوە بۆ ئەوەی ئەركی كوردایەتی خۆی بەجێ بێنێ”، هەروەها شاعیری كورد عەبدولڕەحیم ڕەحمی شیعرێكی پڕ لە سۆزی بە باڵای كۆمەڵەدا هەڵداوە.
بێجگە لە شەریف پاشا ڕووناکبیرانی تری وەک: مەمدووح سەلیم، عەزیز یامولکی، مولانزاده ڕەفعەت و … بە کردەوە و نووسراوەکانیان نیشانیان داوە، پشتیوانی بزووتنەوەی ژنان و کۆمەڵەی تەعالین.
بە پێی زانیارییەكان چالاکییەکانی كۆمه‌ڵه‌كه نزیکەی ساڵێکی خایاندووە، بەڵام هیچ زانیارییەک لەسەر چۆنیەتی کۆتایی هاتنی چالاکییەکانی كۆمه‌ڵه‌كه له‌به‌رده‌ستدا نین، دەربارەی داخستنی كۆمەڵەكە بەپێی ئەو زانیاریانەی كە لە ڕۆژنامەی (زاریا ڤاستۆکا) لە ساڵی 1929 لە تفلیس دەرچووە و بڵاوكراوه‌ته‌وه، هەواڵەکە بە واژۆی کۆمیتەی ژنانی کورد باس له داخستنی كۆمه‌ڵه‌كه ده‌كات.
ئەم كۆمەڵەیە وەكو هەموو كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی تری كورد لە ئەستەمبوڵ، لە دوای ماوەیەك لە سەرهەڵدانی بزاڤی كەمالیەوە لەكار كەوت و ئەندامەكانی پەرتەوازە بوون و بڵاوەیان لێكرد، هەندێكیان لە تەك هاوسەرەكانیاندا گەڕانەوە بۆ باشووری كوردستان و عێراق و لەوێ لە بواری دیكەدا، بە تایبەتی لە بواری پەروەردە و فێركردندا، ڕۆڵی بەرچاویان بینی و ئەوانی دی، كە لە توركیا مانەوە خۆیان و هاوسەر و بنەماڵەكانیان كەوتنەبەر شاڵاوی بێبەزەییانەی كەمالیستەكان و بە ناچاری ژیانی بێ دەنگیان هەڵبژارد.
لێكدانەوەی ڕۆڵ و پێگەی ئەم ڕێكخراوە لە مێژووی كورددا، بەگشتی و مێژووی بزاڤی ژنانی كوردا بە تایبەتی بەسەرهات و چارەنووسی ئەندامەكانی باس و خواسی زیاتر هەڵدەگرەن، یەكێك لە ئەركە سەرەكیەكانی كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی ژنانی كوردە، لەو پرسانە بكۆڵنەوە و پەند لە ئەزموونەكانی وەربگرن.
دامەزراندنی کۆمەڵەی تەعالی ژنانی کورد، ئەگەر لە ژێر سێبەری كۆمەڵەی تەعالی كوردستان و بەهاندانی پیاوانی ڕۆشنبیر و بە چاولێكەری ژنانی دی لە دەوڵەتی عوسمانی دامەزرابێ، هیچ لەوە ناگۆڕێ، یەکەمین ڕێکخراوی مۆدێڕنە، لە لایەن ژنانی کوردەوە بۆ خزمەت بە کێشەی ژنانی کورد دامەزراوە، هاوکات لەو سەردەمەدا ژنانی نەجیبزادەی کورد لە چەندین بواردا چالاکی بەرچاویان هەبووە، بەڵام ئەو بەشە لە چالاکی خانمانی کورد پشت‌گوێ خراوە، بەداخەوە بۆتە هۆکاری ئەوەی تورکەکان بەشێک لە چالاکی ئەو خانمانە و تەنانەت ڕەچەڵەکی هەندێك لەو خانمانە بە تورک ناودێر بکەن و لە پێناو بەرژەوەندی نەتەوەیی خۆیان مۆرکی نەتەوەیی کوردیان لە سەر بسڕنەوە، بەڵام ئەوە دەستپێکێک بوو لە هەوڵ و چالاکی ژنانی کورد و دواتر درێژەی ئەو هەوڵ و چالاکیانە لە شارەکانی سلێمانی و مەهاباد… ڕەنگدانەوەی زیاتریان هەبووە.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی دروستبوونی كۆمه‌ڵه‌ی ژنانی كورد له ئه‌سته‌مبوڵ (1919) به‌رهه‌می لێكه‌وته‌كانی دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی و په‌ره‌سه‌ندنه جۆراوجۆره‌‌كانی ئه‌سته‌مبوڵ بوو، ئه‌و ئامانجانه‌ی كۆمه‌ڵه‌كه له پێناویدا دروستبووه، بۆ ئه‌و سه‌رده‌م وه‌رچه‌رخانێكی گرنگ بووه، لەم سەردەمە زووەی مێژووی رێكخراوەییدا لە نێو كورداندا هەنگاوێكی ورد و بوێرانەی ناوە.
بۆ ئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1- چالاك كوردە، ئاوڕێك لە ” كۆمەڵە تەعالی ژنانی كورد” https://amanj24.ir/1403/07/18
2- د.جەبار قادر ، ژنانی كورد لە مێژوودا، 3- 10- 2016، https://www.historyofkurd.com.
3- د.فاخر عالی، كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد 1919، 16ی دیسەمبەری 2023، https://nishtmandialog.com
