عەبدولموتەلیب عەبدوڵا: حیكایەتەكانی فرۆید، بیركردنەوەكانی فرۆید.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
(نائاگایی
حیكایەتەكان چیدی پەیوەندییەكی راستەوخۆیان بە واقیعەوە نییە.
مرۆڤ لە خەون و خەیاڵ و خواست و حەزە متبوو و چەپێنراوەكانەوە. هەوڵی سەپاندنی بوونی خۆی دەدات، هەموو ئەو ئارەزووانەی لە حاڵەتی ئاگایی پێینەگەیشتووە، لەو بەشە نەناسراوەی (سیگمۆند فرۆید 1856- 1939) ناوی ناوە (نائاگایی) هەوڵی پێگەیشتنی دەدات، ئەو بەشەی هەمیشە لە كاردایە و عەقڵ بەڕێوە دەبات. بەمجۆرە نائاگایی ئاگایی دۆزەخی رۆحی مرۆڤە. مەبەستی دەروونشیكاری فرۆیدی گۆڕینی نائاگاییە بۆ ئاگایی.
لە سیستمی نائاگاییدا نە رەتكردنەوە، نە پلەكانی یەقین، بوونیان نییە. چونكە نائاگایی هەرێمێكی تاریكە و بە كۆدی تایبەتی و نهێنی نەبێت، ناكرێتەوە! كەواتە مرۆڤ هەموو ئەوانەی دەیڵێ و دەریدەبڕێت، لە خۆڕا نییە و مانای شاراوەیان هەیە. بۆیە كاتێ فرۆید ئاوڕ لەو هەڵە و لەدەم دەرچوون، خلیسكانی زمانەوانییانە دەداتەوە، كە هەموومان رۆژانە تووشییان دەبین.. دەڵێ هەڵە نین! بەڵكو بەو شاراوانەیان دەبەستێتەوە، كە بێ چارەكردن ماونەتەوە! بەو مانایەش نوێنەرایەتیكردنی خلیسكانی زمان، زنجیرەیەك نوێنەرایەتیكردنی داخراون، بەڵام نوێنەرایەتیكردنی شتە دیارەكان، زنجیرەیەك نوێنەرایەتیكردنی كراوەن. یەكەم نائاگایی بەڕێوەیان دەبات، بەڵام دووەم ئاگایی.. یان بە مانایەكی دیكە بە (شێوەیەكی تایبەت) داواكانی نائاگایی پیادە دەكرێ، كە لە ئاگاییدا پیادەكردنی نەشیاو دەكەوێتەوە. نائاگایی گوزارشت لە ئارەزووە چەپێنراوەكان دەكات و هەنگاوێكی گرینگە بۆ پەردە هەڵدانەوە لەسەر پەیوەندییەكانی مرۆڤ، لە رێگای دەربڕینی زمانەوە.
نائاگایی خاوەنی یاسای تایبەتی خۆیەتی و پرۆسە بنەڕەتیەكانی دەكەوێتە سەر چڕكردنەوە و گواستنەوە و گۆڕینەوە! بەو مانایەش سەروكاری لەگەڵ كۆمەڵێك مانادا هەیە، كە بە جۆرێ چڕیان دەكاتەوە و دەیانقۆزێتەوە و دەیانگۆڕێتەوە.. وەك ئەوەی دەستێكی تەواو ساغ وەك دەستێكی گۆچ نیشان بدات.. یان كۆمەڵێك مانا لە فۆڕمێكی تایبەتیدا چڕبكاتەوە. كۆمەڵێك فۆڕم بۆ نموونە لە نوكتەكان و خەونەكاندا بە شێوەیەكی جیاواز وەرگێڕێت.. یان چێژ و خۆشی، لە ئەدەب و هونەر، فانتازیادا بنوێنێتەوە.
(لبیدۆ)
ئازادبوون، ناسنامەی رزگاربوون نییە.
لبیدۆ، یان هێزی سێكسی بەرەو ئەوانیدیكەیە، یان بەرەو خود پاڵدەنرێت. ئەگەر بە بڕی جێگیر بێت، ئەویدیكەت خۆشدەوێت، وەك چۆن خۆت خۆشدەوێت. ئەو قسەیەی فرۆید راڤەكردنی گوتەزای دراوسێیەكەت خۆش بوێت، وەك چۆن خۆت خۆشدەوێت.
هەمیشە لبیدۆ وەك پاڵنەری سەرەكی غەریزەی سێكسی دەمێنێتەوە، بەڵام تاكە هۆكاری كێشە و ئاڵۆزییەكانی ژیانی مرۆڤ نییە، بەڵكو كۆمەڵێك هۆكاری دیكە هەن، كە دەرەكیین. فرۆید بڕوای وابوو مرۆڤ لە منداڵییەوە خاوەنی سێكسوالێتییە، مەمكی دایك دەروازەی سێكس و عەشقە بۆ هەمووان.. “هەر كەس منداڵێكی تێر شیری مەمكی دایكی دیتبێت، بە كوڵمی سوور و بزەیەكی شوكرانەبژێرەوە، چاوی چۆتە خەو، ناتوانێت لەو تێڕامانە هەڵبێت، كە ئەو وێنەیە وەك پێش نموونەیەك بۆ دەربڕینی تێرێتی سێكسی لە تەمەنی گەورەییدا دەمێنێتەوە.. بڕوانە: نەست لە دەروونشیكاری فرۆید و لاكان دا-و: وەلید عومەر).
رەنگە هەر لەبەر ئەوەش بێت كە زمانی نزیكبوونەوە، یان گیانی بە گیانی سێكسی، زۆرجار شێوەی زمانی منداڵ بگرێتەخۆ.. بە دڵنیاییشەوە شتێكی سەرسوڕهێنەر نییە، كە لە كاتی جەنگدا سەربازە بریندارەكان، چ ئازا بن، یان نا، بۆ دایكیان دەگریێن. یان وەك ئەلتەرناتیڤی دایك بۆ ماڵ دەگریێن، چونكە ماڵ مرۆڤ دەباتەوە نێو باوەشی دایك.
فرۆید پییوایە زۆربەی نەخۆشی و كیشە دەروونییەكان ریشەی كلتوورییان هەیە، بەو مانایەی كە كلتوور بەشێوەیەكی نەزانانە مامەڵەی لەگەڵ لبیدۆدا كردووە، نەك بەو مانایەی كە كلتوور زمانی له‌خۆوه‌یه. بەڵكو بەو مانایەی كە كلتوور لبیدۆ وەك هێزی زیندەگی نابینێ، بەڵكو هەر لە بۆتەی هەڵچوون و سۆزدا دەیبینێ. لبیدۆ وەك وزەی داهێنان، ئەو هێزە پاڵنەرەیە، كە مرۆڤ هەم پێداویستییە بایۆلۆژیەكانی لە رێگایەوە دابین دەكات، هەم تەواوی حەزەكانی بە ئاستەكانی تێربوون دەگەیەنێت.. بۆ ئەوەی دۆخی شڵەژانی خۆی تێپەڕێنێت.
(بیركردنەوە)
مرۆڤ لەو سەردەمەدا هەر چەندە زیاتر خۆی سووك و رەزیل و ریسوا بكات، ئەوەندە زیاتر جەماوەر و ناوبانگ بە دەستدێنێ. “ئالان دۆنۆ”
بیركردنەوە وەك زنجیرەیەك چالاكی دەروونی، كە مێشك ئەنجامی دەدات، لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر دەگۆڕێت. فرۆید زانایەك بوو، ویستی مرۆڤ پڕ غەریزەی ژیان بكات و چێژ بە عەقڵانی بدات. بە دیوەكەی دیكە ئەو پێیوایە كردەی بیركردنەوە ئومێد و خەون و خەیاڵەكانی لەخۆدا هەڵگرتووە، لە هەمان كاتدا كۆمەڵێ كێشەی دەروونیش دەنوێنێ. لەسەر ئەو بنەمایەش رووخانی كلتووری باو بونیادنانی كلتوورێكی دیكە، دەكاتە پرۆژەی كاركردنی، كاركردنێك كە مرۆڤ بەرەو سیستم و دیسپلینی دەروونی دەبات.. فرۆید بڕوای بەوە بوو، كە پرۆسە مەعریفییەكان نائاگایی بەڕێوەیان دەبات، وەك چۆن پرۆسە دەروونییە نائاگاییەكان پرۆسەی مەعریفین. بە شێوەیەكی سەرەكی كێشەی تێگەیشتن لە عەقڵ و جەستە، وەك پەیوەندی وردی نێوان بارە دەروونییەكان و بارە فیزیكییەكان بابەتێكی گرنگی دەمارزانی بوو، وەك چۆن جێی سەرنجی دەروونناسانیشە..
زانایانی دەمار سوودی زۆریان لە بیركردنەوەكانی فرۆید بینیووە، كە هەوڵەكانی مرۆڤ بۆ خەیاڵكردنی شتەكان پێش بەدیهێنانیان رووندەكاتەوە. فرۆید هەوڵدەدا لەنێو خەونەكاندا بە هەموو حەز و خواستە بەدینەهاتووەكان بگات.. بگاتە ئەو حەز و خواستانەی بیركردنەوە و عەقڵی گرتۆتەوە. فرۆید گرەنتییەك پێشكەش دەكات، كە هەموو “بیركردنەوەیەك بیركردنەوەیەكی دیكەیە” نە سەقامگیرە، نە وەستاوە، وەك چۆن نەزمی باڵاش نییە، بەو مانایەش نائاگایی بنەمای ژیانی بیركردنەوەیە.. بیركردنەوە دەكەوێتە نێو كاتەوە و لەوێ خۆی هەڵدەنێ، بەوەی پرۆسەیەكە، بەردەوام دەگۆڕێت و خۆی رەتدەكاتەوە، چونكە هەرگیز تەواو نابێت.
(قسەكردن)
مرۆڤ خۆی ئاژەڵێكی سەمپتۆمدارە.
چارەكردنی نەخۆشی دەروونی بە رێگای قسەكردنی ئازاد و بەخەیاڵداهاتن بە شێوەیەكی خۆكارانە، یەكێكە لە رێبازە زانستی و عەقڵانییەكەی فرۆید. قسەكردنی ئازاد و بەخەیاڵداهاتن بە شێوەیەكی خۆكارانە نەخۆشە دەروونییەكان ئارام دەكاتەوە، جا چ لەسەر رێبازی فرۆیدی بێ، یان هتد.. چونكە بوونی مرۆڤ (وەك نەقسی فرۆیدی) بۆ هەریەك لە دال و مەدلول دەگەڕێتەوە. واتە كە زمان دێتە ناوەوە، یان كە منداڵ لە بواری وێناكردن و خەیاڵەوە دەچێتە بواری رەمزییەوە، ئیتر وەك دال و مەدلوول پەیوەندی دووانەیی (دایك منداڵ) دەچێتە نێو پەیوەندی سییانە و چوارییەوە.. بۆ نموونە ونكردن و دۆزینەوە (فۆردا- for-da )ی نەوەكە فرۆید، كە بە تراژیدیای ونكردن و دۆزینەوەدا دەڕوات، ئەو ساتەی كە دایكی لەپێش چاوە (بەكرەی یارییەكە دیارە) لەگەڵ ئەو ساتەی كە دایكی دەڕوات (لە كاتی یاریپێكردندا بەكرەكە خلۆر دەبێتەوە و دەڕواو وندەبێت، تەنها داوێكی باریك بە دەست منداڵەكەوە دەمێنێتەوە، كە رایدەكێشێتەوە- دەیدۆزێتەوە).. گەمەی ونبوون و دۆزینەوەی هەر تەنها گەمەی بەدواداگەڕانی مەدلوول و بەدواداگەڕانی نەوەكەی فرۆید بۆ دایكی نییە، بەڵكو بە گشتی كودەتایەكی مرۆیی بوو، بەسەر مرۆڤدا.
بەمجۆرە زمان یارمەتی سوككردنی نیشانەكانی سۆزداری و نیگەرانی و میكانیزمی خۆبەتاڵكردن لە كۆتوبەندەكان دەدات. وەك چۆن كرانەوە و خۆشەویستی پارێزگاری لە دەروون دەكات. چەپاندن تووشی دەمارگیری دەكاتەوە.
(میكانیزمی بەرگریكردن)
قسە كردن سەیرورەیە، جێگیربوون حیكایەت.
چەمكی بەرگریكردن بەشێكی جیانەكراوەی تێگەیشتنی دەروونشیكارییە بۆ رەفتارەكانی مرۆڤ. فرۆید ئەو تیۆرەی وەك ستراتیژییەتی دەروونی دامەزراندووە، كە بە هۆیەوە عەقڵی ناوەكی لە پێناو پارێزگاریكردنی خۆی لە دڵەڕاوكێ و بەرگریكردن لە پاڵنەرە قبوڵنەكراوەكانی بەكاری دەهێنێ. واتە لەو رێگایەوە عەقڵی ناوەكی لە پێناو پارێزگاریكردن لە حەزەكانی خۆی، هەوڵدەدات گەمە بە بیركردنەوەكان بكات و راستی بشێوێنێت.
میكانیزمی نكۆڵیكردن و رەتكردنەوە، بە خێرایی رووبەڕووی راستییە بەڵگە نەویستەكان دەبنەوە.. بۆ نموونە نكۆڵیكردنی كەسی، وەك نكۆڵیكردن لە سیگاركێشان، خواردنەوەی مەی.. هەندێكجاریش شێوەی گشتی وەردەگرێت، وەك نكۆڵیكردنی دیاردەیەكی زانستی، كۆمەڵایەتی، كلتووری، گۆڕانكارییەكانی كەش، ئاو هەوا.. میكانیزمی رەتكردنەوە وەك چیرۆكی ئەو نەخۆشەی كە رووەو فرۆید دەڵێت ئەو ژنە هەر كێ بێت “هەر دایكم نییە”.. بە گشتی میكانیزمی رەتكردنەوە پەیوەندی بە دنیای ناوەوە هەیە، میكانیزمی نكۆڵیكردن پەیوەندی بە دنیای دەرەوەدایە..
(گەڕانەوە بۆ رابردوو)
لە هایپەر واقیعدا، هێلی نێوان راستەقینە و هاوشێوەكەی تا دێت كاڵ دەبێتەوە
فرۆید پێیوایە لینكێكی قووڵ لەنێوان ئێمە و مرۆڤە زۆر سەرەتاییەكاندا هەیە، ئێمە بە گشتی قوربانی رووداو و پرۆسەكانی رابردووین، واتە رابردوو ئاڕاستەی كەسایەتیمان دیاری دەكات، ئەوەش بە هۆی گەشەی گرێی ئۆدیبەوە هاتۆتە ئاراوە. لە كلینیكەی خۆیشی كاتێ هەوڵی چارەكردنی نەخۆشەكانی دەدا، ویستوویەتی لە رێگای مێژووی تایبەتی نەخۆشەوە نیشانەكانی نەخۆشییەكەی زێتر بناسێ، بۆ ئەوەی ئێستای نەخۆشییەكەی روونتر ببینێ، لای ئەو (ئێستا) بێ تیشك خستنە سەر رابردوو، دەرناكەوێت. بۆیە نائاگایی تاك و رابردووەكەی بە هەند سەیر دەكات، تاكو دەست بۆ زمانی حیكایەتەكانی بەرێت.
(تووندوتیژی)
دەسەڵات، تووندوتیژی بۆ نمایش گۆڕیوە.
فرۆید دەڵێت مرۆڤ بۆ مرۆڤ گورگە، بەو مانایەش مرۆڤەكان دوژمنی سەرسەختی یەكترین! ئەگەر مرۆڤ لە بەرانبەر یەكتریدا تووندوتیژی فیكری، رەفتاری، رەمزی.. نەگۆڕن، ئەوە ژیان، شارستانییەت دەكەوێتە ژێر هەڕەشەوە. كەواتە بەر لەوەی توندووتیژی لەدایك ببێت، دەكرێت ڕێگا لە گەشە و تەقینەوەكانی بگیرێت. بە دیوێكی دیكەدا، ئەگەر توندووتیژی ببەستینەوە بە چەپاندنەوە، ئەوا دەگەینەوە بە هەمان ئەو ئەنجامەی كە توندووتیژی بوونەوەرێكی ناسەربەخۆیە. (گازگرتنی منداڵ، مژین، هاتنی ددانەكان، جوڵاندنی دەم بە هۆی خۆشی وەرگرتنەوە لە خواردن…)
چەپاندن بە مانا هەرە سادەكەی بریتییە لە سەندنەوەی زمان لە شتێك.. كاتێك شتێك دەچەپێنرێت، ئەوە ئەو كاتە لە زمان دەخرێت و دەچێتە دۆخی قەتیسبوونەوە. یەكێك لە توندووتیژییە ترسناك و ناوەكییەكان، توندووتیژیی ساتەوەختی چەپاندنە.. بەڵام كاتێ فرۆید مرۆڤی سێكسی وەك رووییەكی دیكەی جیاوازی مرۆڤی ئابووری ماركسی نیشان دەدات، لە بەرانبەر پێداویستییەكانی ئەو مرۆڤە گۆشەگیر و تەنیایە، پەیوەندییە مرۆییەكانی بەرەو پێشەوە دەبات.. بۆ ئەوەی مرۆڤی سێكسی پێداویستییە فیزیۆلۆژی و لبیدۆییەكانی دابین بكات، بێگومان وەك ئاماژەمان بۆ كرد، دۆخێك بۆتووندوتیژی فەراهەم دەبێت، دۆخێك كە شتەكان لەگەڵ خۆیاندا دەگەنە پڕی و دەتەقنەوە! لێرەدا وەك وەلید عومەر لە وتاری تووندوتیژیدا دەڵێ توندوتیژی وەك زادەی دوو پنت و دوو جەمسەر خۆی نمایان دەكات، پنتێك كە چەپێنراوە و پنتێكی تریش كە دەیەوێت لە چەپاندن ڕزگاری ببێت.
- * پێشكێشە بە هاوڕێم محەمەد تەها حوسێن
- * دەرئەنجام/ فرۆید بەرهەمهێنانەوەی گەمەی نا- نواندنەوەیە.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە