جێگر جواد: ڕێکخراوی بریکس.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
سەرەتا
دروستکردنی پێشەنگی سەرکردایەتی و تواناکانی دەسەڵات بە تێپەڕبوونی کات و شوێن جیاواز بوون، بەو پێیەی هۆکارەکانی دەسەڵات لە ڕوانگەیەکی واقیعیەوە بەس نین بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، دوای شۆڕشی تەکنیکی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، لە ماوەی سەدەی بیستەمدا زیادیکردووە لەگەڵ هێنانە ناوەوەی گۆڕانی نوێ بۆ پێوانەکردنی دەسەڵات و کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، کە گۆڕانکاری ستراتیژی لە پێکهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتیدا بەدوای خۆیدا هێنا. وە لە چەمکەکانی دەسەڵات و کاریگەری و سەرکردایەتیدا کە ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە کێبڕکێی بەدەستهێنانی دەسەڵاتی زیاتر و ململانێی کاریگەری لە نێوان ئەکتەرە تەقلیدییەکان و ئەکتەرە تازە پەیدابووەکان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە هەردوو شێوەی هاوکاری و ململانێدا، کە پێشبینی فرەیی هێزی سەرکردایەتی دەکات دوور لە تایبەتمەندییە ڕەهاکانی دەسەڵات و باڵادەستی، کە تێچووی یەکە سیاسییەکان بەرز دەکاتەوە، توانای خۆگونجاندن و وەڵامدانەوە و بەردەوامبوونیان لەگەڵ پێداویستی و تێچووی سەرکردایەتیدا هەیە کە بەهۆی مەیلی فراوانبوون و دزەکردن و کاریگەری و لە داهاتوودا ڕەنگە ئەوانی دیکە بەهۆی بێهودەیی تواناکانی کێبڕکێ و هاوسەنگی نێوان توانا و تەماحە بەردەستەکانیان ماندوو بن. لە نێو ئەم زلهێزانەدا کە لە هەڵکشاندایە، بۆمان دەردەکەوێت کە گرووپی بریکس لە پێشەنگدایە و ئەمەش لە ڕێگەی گەیشتن بە ڕێژەی گەشەسەندنی بەرزترە تەنانەت لە وڵاتانی پێشکەوتووش ئەمە لە ڕووی ئابوورییەوەیە، بەڵام لە لایەنی سیاسییەوە هەوڵ دەدات ڕکابەری هەژموونی ئەمریکا بکات. ئەم گرووپە لە ڕێگەی بەهێزی بلۆکە ئابوورییەکەیەوە کاریگەریی لەسەر سروشتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دانا و لە ڕێگەی کۆبوونەوەکانی دەوریی خۆیەوە دەستی کرد بە بانگەوازی چاکسازی لە سیاسەت و ئابووریدا ڕۆڵێکی بنەڕەتی لە ئابووری جیهانی و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا گێڕا و وڵاتانی ئەو گرووپە دەستیان کرد بە ڕۆڵی پێشەنگانە لە بوارە جیاجیاکان لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی.
گەشەکردنی ڕێکخراوی بریکس
پەرەپێدانی گروپی بریکس بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە
1- لوتکەی یەکەم گروپەکە لە ژێر ناوی “بریک” بوو لە 16ی تەمموزی 2009 لە یکاترینبۆرگ لەڕووسیا، کە سەرۆکی چوار وڵاتەکە کۆبوونەوە، ڕووسی و هیندستان و چین و بەرازیل گفتوگۆیان کرد سەبارەت بە قەیرانی دارایی و بەرازیل، بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەک بۆ دەربازبوون لە ئاڵۆزییەکانی، و چۆنیەتی بەهێزکردنی دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی گروپی “بریک”. جگە لە گەشەپێدانی جیهانی و لێکۆڵینەوە لە پڕۆژەی وەبەرهێنانی هاوبەش لەبواری ئابووریدا. هەروەها سەرکردەکانی “بریک” داوای زیادکردنی چاکسازیی ئابوورییان کرد، داوای دەنگ و نوێنەرایەتییەکی زیاتریان کرد لە دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکان، هەروەها سەرۆکەکانیان لە ڕێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنی کراوە و شەفاف و شایستەییەوە دەستنیشان بکرێن لە نێوان ئەو پرسە گرنگانەی کە باسیان لە چاکسازییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد. دووپاتکردنەوەی گرنگیدان بەو دۆخە نوێیەی کە پەیوەستە بەو دۆخە هیندستان و بەرازیل لە کاروباری نێودەوڵەتی، تێگەیشتن و پاڵپشتیکردنی خواستەکانیان بۆ ئەوەی ڕۆڵێکی زیاتر بگێڕن لە نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە قەیرانی جیهانی نرخی خۆراک لە ساڵانی 2007- 2008، سەرکردەکان بەیاننامەیەکی هاوبەشیان سەبارەت بە ئاسایشی خۆراکی جیهانی بڵاوکردەوە، داوای دەستوەردانی سەرجەم حکومەتە پەیوەندیدارەکان و دەزگا نێودەوڵەتییەکانیان کرد، هەروەها پابەندبوونیان دووپاتکردەوە بۆ بەشداریکردن لە هەوڵەکان بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی خۆراکی جیهانی.
2- لوتکەی دووەم لە بەرازیلای پایتەختی بەرازیل لە 16ی نیسانی 2010 بەڕێوەچوو، کارنامەکەی لە دەوری تاوتوێکردنی بابەتەکانی پەیوەست بە بازرگانی نێوان چوار وڵاتەکە تەواو بوو، کە واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی زۆر گرنگ بوو لە نێوان دامەزراوە داراییەکانی وڵاتانی “بریک” و ڕێککەوتنێکی هاوکاری لە بواری سیاسەتی دارایی کە هیندستان دەستپێشخەری کرد. هەروەها سینگ سەرۆک وەزیرانی هیندستان داوای هاوکاریی نزیکتر لە بوارەکانی وزە و ئاسایشی خۆراکدا کرد، جگە لەوەی سوود لە تواناکانی کەرتەکانی دیکەی وەک بازرگانی وەربگرن. وەبەرهێنان، زانست، تەکنەلۆژیا و ژێرخانی ئابووری، دەشڵێت، تێکەڵکردنی ئەزموونەکانی هەریەکەیان دەتوانێت ببێتە هۆی گەشەکردنی هەمەلایەنەتر.
3- لوتکەی سێیەم لە 14ی نیسانی 2011 لە شاری سانیا لە چین بەڕێوەچوو، دوای کۆبوونەوەی برازیلیا لە ساڵی 2010، کە ئەفریقای باشوور وەک میوان بانگهێشت کرابوو، گروپەکە بانگهێشتی باشووری ئەفریقای کرد بۆ ئەوەی وەک ئەندامێکی هەمیشەیی لە ساڵی 2011 بەشداری بکات، هەروەها ئەو گروپەی کە پێشتر ناوی “بریک” بوو، بوو بە ناوی “بریکس” گرنگترین ئامانجی ئەم لوتکەیە تاوتوێکردنی چاکسازیی سیستەمی دارایی جیهانی و دراوی نێودەوڵەتی بوو سیستەمی دارایی، و بۆ هەمەچەشنکردنی. سیستەمی دراوی یەدەگی نێودەوڵەتی کە لە ئێستادا دۆلاری ئەمریکی کۆنتڕۆڵی کردووە و ڕێککەوتنێک بۆ هاوکاری لە قەرزدان لە نێوان بانکەکانی گەشەپێدان لە وڵاتانی ئەندام و موڵکەکانیان، هەروەها لەلایەن سەرکردەکانی دیکەوە فشاریان لەسەر بووە بۆ هاوردەکردنی نەک تەنها کاڵا بەڵکو بەرهەمی بەهای زیادکراو و کاڵای دیکەی وەک نەوت و سۆیا و کانزای ئاسن.
4- لوتکەی چوارەم لە نیودەلهی لە هیندستان لە 22ی ئازاری 2012 بەڕێوەچوو. کۆبوونەوەکە تیشکی لەسەر ڕێککەوتن بوو لەسەر دامەزراندنی بانکێکی گەشەپێدانی نوێ بوو، هیندستان بیرۆکەی دامەزراندنی بانکێکی لەو جۆرەی خستەڕوو، وەک نیشانەیەک بۆ پشتڕاستکردنەوەی هێزی گروپەکە و زیادکردنی کاریگەرییەکانی لە بڕیاردانی جیهانیدا ئامانجەکانی بانکی نێودەوڵەتی بریتین لە دابینکردنی دارایی بۆ پڕۆژەکانی گەشەپێدان و ژێرخانی لە وڵاتانی گەشەسەندوو و وڵاتانی کەم گەشەسەندوو لە ماوەی قەرزدانی درێژخایەندا قەیرانەکانی وەک قەیرانی ناوچەی یۆرۆ، و دەرکردنی قەرزی گۆڕاو، کە دەتوانێت لەلایەن بانکە ناوەندییەکانی هەموو وڵاتانی ئەندامەوە دەکڕدرێت، بەم شێوەیە وەک کەشتییەکی هاوبەشی مەترسییەکان کاردەکات(دەبێت).
5- لوتکەی پێنجەم لە ساڵی 2013 لە شاری دیربانی کۆماری ئەفریقای باشوور بەڕێوەچوو و کارنامەکەی بریتی بوو لە پەرەپێدانی ستراتیژییەکی درێژخایەن بۆ هاوکاری ئابووری کە پلانەکانی گەشەپێدانی هەر وڵاتێک لەبەرچاو بگرێت، و لە هەمان کاتدا بەشداری بکات لە گەشەکردنی ئابووری وڵاتانی گروپەکە هەروەها باس لە ناکۆکییە جیاوازەکان لەسەر بانکەکە کرا، کە لە دەوری ئەوە دەسوڕایەوە کە چی دەکات و چۆن داهاتێکی دادپەروەرانە لە سەرمایەگوزارییەکەی سەرەتاییدا دابین دەکات. جگە لەوەش سەرکردەکان ڕێککەوتن لەسەر دامەزراندنی سندوقێکی ڕێکخستنی یەدەگ (CRA) کە قەبارەی سەرەتایی 100 ملیار دۆلارە. CRA یارمەتی وڵاتانی بریکس دەدات بۆ ڕێگریکردن لە فشارەکانی نەختینەیی کورتخایەن و زیاتر سەقامگیری دارایی بەرز بکاتەوە. هەروەها بەشداری دەکات لە بەهێزکردنی تۆڕی سەلامەتی دارایی جیهانی و تەواوکەری ڕێکخستنە نێودەوڵەتییەکانی ئێستا وەک هێڵێکی بەرگری زیادە. لەمبارەیەوە سەرکردەکانی بریکس ڕێککەوتن لەسەر پێداچوونەوە بە پێشکەوتنی ئەم دوو دەستپێشخەرییە لە کۆبوونەوەی داهاتووی وەزیرانی دارایی بریکس و پارێزگارەکانی بانکی ناوەندی لە مانگی ئەیلولی 2013.
6- لوتکەی شەشەم لە 14ی تەمموزی 2014 لە شاری فۆرتالیزا لە بەرازیل بەڕێوەچوو بواری ئابووری و دارایی وەک یەکێک لە بەڵێندەرترین بوارەکانی چالاکییەکانی بریکس سەرهەڵدەدات کە لە لوتکەی شەشەمدا باسیان لێکرابوو، ئەوان گرنگییەکی تایبەتییان هەیە: ئەو ڕێککەوتنانەی کە بانکی گەشەپێدانی نوێ (NDB) پێکدەهێنن، کە ئامانجی دابینکردنی داراییە لە بواری گەشەپێدان ئابووری و وڵاتانی تازەپێگەیشتو – و ڕێکخستنی یەدەگی لەناکاو (CRA)، کە ئامانجیەتی پشتگیری یەکتر لە نێوان ئەندامانی بریکس لە حاڵەتەکانی ناسەقامگیری لە باڵانسی پارەدان. سەرمایەی هاوبەشی سەرەتایی بانکی بریکس 50 ملیار دۆلار بووە، سەرمایەی ڕێگەپێدراو 100 ملیار دۆلار بووە و ئەو سەرچاوانەی کە بۆ پەرەپێدانی CRA تەرخانکراون لە بەرامبەردا ١٠٠ ملیار دۆلار بووە.
7- لوتکەی حەوتەم لە ١ی ژانویەی 2015 لە شاری ئوفا لە ڕووسیا بەڕێوەچوو، لە دەوری ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو جۆرەکانی پاراستنی بازرگانی و سنووردارکردنی شاراوە لە بازرگانیدا بوو، هەروەها دەستەبەرکردنی پشتیوانی بۆ کارەکانی ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی و دامەزراوەکانی دیکە لوتکەکە هاوکات بوو لەگەڵ چوونە بواری جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەکانی بانکی گەشەپێدانی نوێ و ڕێکخستنەکانی بانکی گەشەپێدانی نیشتمانی لە کاتی دەستپێکردنی کۆبوونەوەکەدا بەڕێوەچوو، ڕاگەیەندرا کە لە مانگەکانی داهاتوودا بە دراوی ناوخۆیی قەرز دەدات و ئەندامێتی کراوە بۆ وڵاتانی غەیرە بریکس. گروپەکە ڕێککەوتن لەسەر بەشداریکردن لە گەشەسەندنی بەردەوام و نەهێشتنی هەژاری و بێکاری لە جیهاندا، هەروەها کۆمەڵێک بەڵگەنامەی هاوبەش واژۆکران، هەروەها ستراتیژی هاوبەشی ئابووری نێوان وڵاتانی گروپەکە تا ساڵی 2020 پەسەندکرا، ئامانجی ستراتیژەکە باشترکردنی توانای کێبڕکێی ئابوورییەکانی بریکس لە بازاڕەکانی جیهان، و بەهێزکردنی پەیوەندییەکان لە بوارەکانی وزە، تەکنەلۆژیای بەرز، کشتوکاڵ، زانست و پەروەردە.
8- لوتکەی هەشتەم لوتکەکە لە 15 تا 16ی تشرینی یەکەمی 2016 لە هۆتێل تاج ئێکزۆتیکا لە شاری بێناولیم لە ویلایەتی غوا لە هیندستان بەڕێوەچوو، گرنگترین بابەتەکانی لوتکەکە بەم شێوەیە بوون:
• بنیاتنانی دامەزراوەکان بۆ زیاتر قووڵکردنەوە و پشتگیریکردن و بەدامەزراوەییکردنی هاوکاری لە نێوان وڵاتانی بریکس.
• جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانەی کە لەلایەن لوتکەکانی پێشووەوە دەرکراون.
• یەکخستنی میکانیزمەکانی هاوکاریی کە هەن.
• داهێنان، واتە میکانیزمی نوێی هاوکاری، و بەردەوامی، واتە بەردەوامی میکانیزمی هاوکاری کە پێشتر هەن و لەلایەن بریکسەوە ڕێککەوتوون.
ئامانجەکانی رێکخراوی بریکس
هەرکەسێک سەیری ئێستای جیهان بکات لەسەر ئەو ڕاستییە وەستاوە کە نەزمی جیهانی ئێستا قۆناغێکی ڕاگوزەری بەخۆیەوە دەبینێت کە بە شڵەژانی سیاسی و ئابووری تایبەتمەندە و ئەمەش ئەوەیە کە بلۆکی بریکس هەوڵدەدات ئەم شڵەژانە ڕێکبخات، بە دامەزراندنی ڕێساکانی سیستەمێکی نوێی جیهانی، کە لە دەرەوەی بازنەی دەوڵەتە تەقلیدییەکاندا بێت، کە سیستەمێکیان دامەزراند کە بووە هۆی هەژموونی زلهێزە گەورەکانی ڕۆژئاوا، بۆشایی نێوان دەوڵەمەند و هەژاران فراوانتر کرد.
ڕەنگە گرنگترین ئامانجەکانی گروپەکە بەم شێوەیە بن:
• کارکردن بۆ هاندانی هاوکاری بازرگانی و سیاسی و کولتووری لە نێوان وڵاتانی ئەندامدا.
• بەدەستهێنانی ڕۆڵ لە بەڕێوەبردنی ئابووری جیهانیدا بە دروستکردنی دامەزراوە دارایی و ئابوورییەکان کە تەواوکەری دامەزراوە ئابوورییە نێودەوڵەتییەکانی ئێستا بن، بە مەبەستی شکاندنی قۆرخکاریی ئەمریکا- ڕۆژئاوای ئابووری جیهانی.
• یەکخستنی دراو لە نێوان وڵاتانی بریکس لە مامەڵە بازرگانییەکان بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی سەپاندنی دۆلاری ئەمریکی لە مامەڵە بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان.
• کێبڕکێی نێوان سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی لە سیاسەتەکانیان بەرامبەر بە وڵاتانی تازەپێگەیشتو و تازەپێگەیشتو.
• ڕەتکردنەوەی سیستەمی جیهانی تاک جەمسەری ئێستا بە پێکهێنانی سیستەمێکی نوێی ئابووری نێودەوڵەتی و دروستکردنی هاوسەنگی لە بەرامبەر دەسەڵاتی ڕەهای وڵاتە پیشەسازییە پێشکەوتووەکان و بەم شێوەیەش بەرەو جیهانێکی فرە جەمسەری.
• پێویستی بەهێزکردنی هاوکاری سەربازی نێوان وڵاتانی بریکس، بە مەبەستی یارمەتیدان لە دامەزراندنی هاوسەنگی سەربازی و دوورخستنەوەی تارمایی شەڕ و بەرەوپێشبردنی ئاشتی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان.
• گەیشتن بە یەکگرتنی ئابووری و یەکگرتنی نێوان پێنج وڵاتی ئەندام، لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە، بە دانانی میکانیزمی بەشداریکردن لە نێوان ئەم وڵاتانەدا لە کاتی قەیرانەکان یان کاتی شڵەژانی ئابووریدا، لەبری ئەوەی پەنا بۆ یەکێک لە دامەزراوە کۆنتڕۆڵکەرەکانی دیکە ببەن.
• ڕزگارکردنی ئەم وڵاتانە لە سنووردارکردنی قەرزکردن لە دامەزراوەکانی تری ڕۆژئاوا، وەک سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، و بەم شێوەیەش بەرزکردنەوەی ئاسایشی ئابووری جیهانییان، بە ڕزگارکردنیان لە بەرژەوەندییە سەپێندراوەکان لەلایەن دامەزراوە ڕۆژئاواییەکانەوە.
• پەرەپێدانی ژێرخانی پێنج وڵاتی ئەندام، لە هەمان کاتدا پەرەپێدانی شێوازێکی کاریگەر بۆ پێدان و ئاڵوگۆڕی قەرز لە نێوان ئەندامەکاندا بە شێوەیەک کە کاریگەری نەرێنی لەسەر هیچ وڵاتێکیان نەبێت، یان هیچ پەککەوتنێکی ئابووری لێبکەوێتەوە.
• بەهێزکردنی هەماهەنگی سیاسەتی ئابووریی گەورە و بنیاتنانی خۆڕاگری لە بەرامبەر شۆکە ئابوورییە دەرەکییەکان.
• شکاندنی هەژموونی ڕۆژئاوا و پیرۆزکردنی پرەنسیپی سەروەری و سەربەخۆیی لە بڕیاردانی نەتەوەیی.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە