نەوزادی موھەندیس: ژان ژاک ڕۆسۆ، لەتێوری گرێبەستی کۆمەڵایەتیدا گەرەکێتی چیمان پێبڵێت؟
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی
پێشەکی:
سەرچاوەی دامەزراندنی سیستمەکانی حکومەت لەسەر بنەمای گرێبەستێکی کۆمەڵایەتییە کە تێیدا خەڵک بە بنەما و سەرچاوەی دەسەڵات دادەنرێت، کە تاکەکان دەستبەرداری ھەموو ماف و خواستەکانی خۆیان دەبن بۆ بەرژەوەندی کۆمەڵگا لەپێناو دروستکردنی ئاشتی، ڕێکخستن و ئاسایش.
گرنگترین فەیلەسوفەکانی گرێبەستەکە بریتین لە: ھۆبز و لۆک و ڕۆسۆ.
سەبارەت بە ھۆبز: ئەو پێی وایە کە مەحاڵە دۆخی ململانێی نێوان مرۆڤەکان بپارێزرێت. چونکە دەبێت کۆمەڵگایەک دروست بکەین کە ھەر تاکێک لە مافەکانی خۆیدا بەھرەمەند بێت. لە چوارچێوەی ئەو سنوورانەی کە کۆمەڵگا خۆی داناوە بۆیە پێویستە:
1. دامەزراندنی گرێبەست لەسەر بنەمای دەستبەرداربوونی ھەر تاکێک لە مافە تایبەتەکانی خۆی بۆ بەرژەوەندی کۆمەڵگا بە ئامانجی دروستکردنی ئارامی و ئاسایش.
2. گرێبەستی نێوان کۆمەڵگا و دەسەڵاتدار بۆ چەسپاندنی سەروەری ڕەعیەتەکان دەستبەرداری ھەموو مافەکانیان دەبن بۆ ئیرادەی ئەو حاکمە کە لە ناوخۆ و دەرەوەدا ئاسایش و سەقامگیرییان گەرەنتی دەکات. (لە دەرەوە): بۆ پاراستنی ڕەعیەتەکانی لە ھەر لەشکرکێشییەکی دەرەکی کە ببێتە ھۆی شەڕێک کە ئازار و بەڵایان بۆ بھێنێت.
ئەم دوو ئەرکە بۆ حاکم لە پەیوەندی لەگەڵ ڕەعیەتدا جەوھەرییە. بەڵام لە لایەکی ترەوە، ڕێگە بە ڕەعیەتەکان نادرێت پرسیار لە حاکم بکەن کە چۆن شێوازی حوکمڕانی خۆی پراکتیزە دەکات ئەگەر پابەندبوون و ئەرکەکانی بپارێزێت، تەنانەت ئەگەر ئەوە تا ڕادەیەک زیان بە ھەندێک تاک بگەیەنێت (مرۆڤ ھەمیشە ھەموو شتێک بەدەست ناھێنێت کە بەدوایدا دەگەڕێت).
سەبارەت بە لوک: لۆک لە پرسێکی بنەڕەتییەوە دەستی پێکردووە کە بە ڕاستی قبوڵ دەکات و لە یاسای سروشتییەوە وەرگیراوە، کە بریتییە لە:
1. مرۆڤ خاوەنی ژیانی خۆیەتی، بەو پێیەی خاوەنی ژیانی خۆیەتی، مافی سروشتی خۆیەتی خاوەنی ئەو شتانە بێت کە پێویستن بۆ پاراستنی.
2. دروست نییە ھەموو شتە پێویستەکان بەدەست بھێنرێت بە شێوەیەک کە زیان بە کەسانی تر بگەیەنێت. چونکە دەبێت شتە پێویستەکان لەسەر بنەمای دادپەروەری ھاوبەش لە نێوان خەڵکدا بەدەست بھێنرێت و زیان بە کەسانی تر نەگەیەنێت. بۆیە مافی ئەوەی ھەیە ببێتە خاوەنی بەرھەمی کارەکەی.
3. ئەرک و ئەرکی سەرەکی حکومەتە کار بۆ پاراستنی مافی تاکەکان بکات، دیارترینیان مافی خاوەندارێتی.
4. حکومەت بە دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردنی مافی خۆیەتی یاسا دەربکات. ڕاگەیاندنی شەڕ و بەرقەرارکردنی ئاشتی.
سەبارەت بە ڕۆسۆ: ئەو لە بیرۆکەی خاوەندارێتی پەیوەست بە زەوییەکەوە دەستی پێکرد و بینی:
1. گواستنەوەی مرۆڤ لە دۆخی سروشتییەوە بۆ دۆخی کۆمەڵایەتی پەیوەست بوو بە کاری مرۆڤ لە کشتوکاڵ و دابەشکردنی زەویدا. کە جۆرێک لە نایەکسانی لە نێوان تاکەکاندا دروستکرد، کە بەھۆی کۆنترۆڵکردن و دەسەڵات و خواستی سەرسەختی ھەمووان بۆ خاوەندارێتی ڕوویدا.
2. ئەم ململانێ و ناکۆکییە بووە ھۆی لەدەستدانی سەقامگیری و پاڵنانی بۆ دامەزراندنی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی کە تیایدا ھەموو تاکەکان دەستبەرداری ھەموو ماف و ئازادییەکانی خۆیان بن لە پێناو بەرژەوەندی گروپەکەدا و بەم شێوەیەش خۆیان تەسلیمی ئیرادەی گشتی کرد.
بەم شێوەیە ھەموو کەسێک بە گوێڕایەڵی ناوەڕۆکی ئەم گرێبەستە قازانج دەکات. ئازادی بە بڕوای ڕۆسۆ: گوێڕایەڵییە بۆ ئەو یاسایەی کە ھەمووان لەسەری ڕێککەوتوون بە ئاشتکردنەوەی مافەکانی تاک و یاساکانی کۆمەڵگا.
فەیلەسوفانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی
ئەوانیش تۆماس ھۆبز و جۆن لۆکی ئینگلیزی و ژان ژاک ڕۆسۆی فەڕەنسین کە لە سەدەی حەڤدە و ھەژدەدا ژیاون و دەڵێن کۆمەڵگەی سیاسی (دەوڵەت) لە ڕێگەی گرێبەستێکەوە سەریھەڵداوە کە خەڵک لە نێوان خۆیاندا ئەنجامی دەدەن، ئەویش ( گرێبەستی کۆمەڵایەتی)ە. نزیکبوونەوەیان لە ڕێبازی فەلسەفی ئایدیاڵە لەگەڵ پێشمەرجی عەقڵانی، بەو پێیەی بیرۆکەکانیان لەسەر دوو گریمانەی عەقڵانی دامەزراوە:
1. دۆخی سروشت: ئەمەش مانای ئەوەیە مرۆڤەکان لە حاڵەتێکی سروشتدا ژیاون کە پێش دامەزراندنی کۆمەڵگا (یان دەوڵەت) دەسەڵات و کۆمەڵگا و سیاسەتیان نەناسیوە.
2. گرێبەستی کۆمەڵایەتی: ئەمە مانای ئەوەیە کە مرۆڤەکان لە باری سروشتەوە بۆ دۆخی کۆمەڵگا لە ڕێگەی گرێبەستێکەوە کە لەنێوان خۆیاندا ئەنجامیان داوە، گواستراوەتەوە.
سێ فەیلەسوفەکە لەسەر ئەم دوو گریمانەیە کۆک بوون، بەڵام لە ناوەڕۆکەکەیاندا جیاواز بوون،بەجۆرێک ھەریەکەیان بە وێنەیەکی جیاواز لەوانی دیکە کۆتاییان ھات سەبارەت بە باشترین شێوەکانی حکومەت، بەم شێوەیەی خوارەوە:
تۆماس ھۆبز (1588- 1679ز) :
سەبارەت بە ژینگە و پەروەردەی خۆی:
لە ساڵی 1588 لە ئینگلتەرا لەدایک بووە و لە ساڵی 1679 کۆچی دوایی کردووە، لەدایکبوونی لە کاتی خۆیدا نەبووە، وەک چۆن پێش ئەوەی دایکی 9 مانگی دووگیانی تەواو بکات ھاتۆتە جیھان ھۆکاری کۆنتڕۆڵکردنی ترس بەسەریدا دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەم لەدایکبوونە نائاساییە، و ھەمیشە دەیگوت، “من و ترس دوانەین.
ئاینی: (پەیوەندیدار بە ئایین و کڵێسا) و ھەندێکیان سیاسی بوون لە نێوان پەرلەمان و پاشادا، ئامانجی ئەو بەدەستھێنانی ئاسایش و ئاشتی بوو لەناو کۆمەڵگادا.
بیری سیاسی: ئەو ھۆبز لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا (لیڤیاتان) گرنگترین بیرۆکەی سیاسی خۆی خستۆتە ڕوو، ھۆبز لە لیڤیاتاندا ئاماژە بە دەوڵەت دەکات وەک کۆمەڵگەیەکی ئینسانی زەبەلاح (وەک بیرکردنەوەی ھەردوو لۆک و ڕۆسۆ) وەک گوتمان لە دوو گریمانەی عەقڵانییەوە سەرچاوە دەگرێت: ئەوانیش بریتین لە: دۆخی سروشت و ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتییەی کە مرۆڤەکان لە دۆخی سروشتەوە دەگوازێتەوە بۆ دۆخی کۆمەڵگا (دەوڵەت).
ناوەڕۆکی ئەو دوو گریمانەیە بەم شێوەیەیە:
1. دۆخی سروشت: حاڵەتێکی خراپەکاری و شەڕانگێزییە، حاڵەتێکی شەڕی ھەمیشەیی نێوان تاک و تاک و ھەموو و ھەمووە، کە تێیدا مرۆڤ گورگێکە بۆ ھاومرۆڤەکەی، کەس لەگەڵیدا سەلامەت نییە خۆی یان موڵک و ماڵی خۆی، پاشان خەڵک کۆبوونەوە بۆ دەرچوون لەم دۆخە خراپە و گرێبەستێکیان ئەنجامدا کە لێیەوە کۆمەڵگا (دەوڵەت)یان دروستکرد.
2. گرێبەستی کۆمەڵایەتی: بە بڕوای ھۆبز، گرێبەستێکە کە لایەنەکانی لە لایەک ھەموو مرۆڤەکانن،لەلایەکی دیکەوە تاکێکیش کە لایەنی گرێبەستەکە نییە (و بەو ھۆیەوە ھیچ پابەندبوونێک ھەڵناگرێت).
بە ھۆی ئەم گرێبەستەوە، خەڵک دەستبەرداری ھەموو ئەو مافانە دەبن کە لە دۆخی سروشتدا ھەیانبووە بۆ ئەو کەسە (کە ئەو بوو بە پاشا، بەبێ ئەوەی ھیچ پابەندبوونێک لەسەری ھەبێت (چونکە ئەو لایەنێک نەبووە لە گرێبەستەکەدا)، بەڵام ئەو تەنھا یەک ئەرکی ھەبوو، ئەویش بنیاتنانەوە و پاراستنی ھێزی خۆی بوو بۆ ئەوەی بتوانێت ڕیزەکانی کۆمەڵگا مسۆگەر بکات و ئاسایش و ئارامی لە سەرتاسەری کۆمەڵگادا بەدەستبھێنێت.
بە پشت بەستن بەوانەی سەرەوە، باشترین شێوەی حکومەت بە بڕوای ھۆبز، دەسەڵاتی پاشایەتی ڕەھایە، واتە ئەو شێوازەی کە پابەند نەبێت بە ھیچ سنووردارکردنێکی دەستووری یان سنووردارکردنی دیکەوە، بە توانای گەیشتن بە ئاسایش و ئارامی لەناو کۆمەڵگادا دەزانێت، ئەمەش ئەوەیە کە ھۆبس ئاواتی بۆ دەخواست و تامەزرۆی بوو .
جۆن لۆک (1632 -1704ز):
ژینگە و پەروەردەکردنی: لە ساڵی 1632 لە ئینگلتەرا لەدایک بووە و لە ساڵی 1704 کۆچی دوایی کردووە، شایەتحاڵی ململانێی دەسەڵات و سەروەری بووە لە نێوان تاج (پاشا) و پەڕلەماندا یەکێک بووە لە دوژمنە توندەکانی دەسەڵاتی ڕەھای پاشا، بۆیە پشتگیری لە پارتی ویگ دەکات (پشتیوانی لە پەرلەمان) لە بەرامبەر پارتی تۆری (پشتیوانی لە پاشا). لۆک بنەمای سەروەری نەتەوەی داھێنا، بەڵام بەو پێیەی نەتەوە قەوارەیەکی یاساییە، دەبێت ئۆرگانێکی ئەندامی ھەبێت کە سەروەری میللەت بەناوی میللەتەوە مومارەسە بکات و ئەم ئۆرگانەش ئەو پەڕلەمانەیە کە میللەت ھەڵیدەبژێرێت، واتە پەڕلەمان نوێنەری. میللەتە لە مومارەسەکردنی سەروەریدا. بۆیە ھەر سیستەمێک کە بنەمای سەروەری نیشتمانی بگرێتەبەر بە “سیستەمی پەرلەمانی” ناسراوە.
دۆخی سروشت و گرێبەستی کۆمەڵایەتی لەلای لۆک:
1. دۆخی سروشت: بە پێچەوانەی ھۆبز، لۆک پێی وابوو کە دۆخی سروشت دۆخێکی باشە، کە تێیدا مرۆڤەکان ئازاد و یەکسانن، بەھرەمەندن لە مافە سروشتییەکان کە وەک مرۆڤ پێیان دراوە و گرنگترین لەو مافانە ئازادی و خاوەندارێتی بوون بەڵام خەڵک دەیانویست لەم حاڵەتە باشە بچنە حاڵەتێکی باشتر کۆبونەوە و گرێبەستێکیان ئەنجامدا، کە بریتییە لە:
2. گرێبەستی کۆمەڵایەتی: بە بڕوای لۆک، گرێبەستێکە لە نێوان ھەموو خەڵک لە لایەک و یەکێکیان (کە دەبێتە پاشا) لە لایەکی دیکەوە، بەم شێوەیە ئەم کەسە لایەنێکە لە گرێبەستەکە و بەم شێوەیە ئەرکەکانی ھەڵدەگرێت، خەڵکەکە دەستبەرداری ھەندێک لە مافە سروشتییەکانی خۆیان بوون لە پێناو ئەو کەسەدا و بەم شێوەیە ئەو دەسەڵاتی بەسەریاندا ھەیە لە بەرامبەر پابەندبوونی خۆی (پاشا) بە پاراستنی مانەوەی خەڵک ماف و ئازادییە سروشتییەکان، ئەگینا مافی ڕاپەڕینیان دەبێت لە دژی و لەکارلابردنی، بەم پێیە شەرعیەتی دەسەڵات، بە بڕوای لۆک، وابەستەی (مەرجدار)ە بە پابەندبوونی حاکم بە پاراستنی ماف و ئازادییە تاکەکەسییەکان، ئەگەرنا گەل (… خەڵک) مافی ڕاپەڕینیان ھەیە بۆیە باشترین فۆڕمی حکومەت بە گوێرەی لۆک حکومەتی سنووردارە، واتە ئەو حکومەتەی کە بە خواست و یستی خۆی حوکمڕانی ناکات بەڵکو لەسەر بنەمای یاسا، و لە ھەمان کاتدا پابەندە بە… پاراستنی ماف و ئازادییەکانی تاک.
ژان ژاک ڕۆسۆ (1712- 1778) :
فەیلەسوفێکی فەڕەنسییە و لە سەدەی ھەژدەھەمدا ژیاوە گرنگترین کتێبی گرێبەستی کۆمەڵایەتییە، بیرۆکەی نوێنەرایەتی و سیستەمی نوێنەرایەتی ڕەتکردۆتەوە. دۆخی سروشت و گرێبەستی کۆمەڵایەتی لە لای ڕۆسۆ:
1. دۆخی سروشت: ڕۆسۆ بە دۆخێکی باشی دەزانێت کە مرۆڤەکان تێیدا ئازادن. پاشان دەڵێت کۆمەڵگا لە ڕێگەی گرێبەستی کۆمەڵایەتییەوە سەریھەڵداوە .
2. گرێبەستی کۆمەڵایەتی: بە بڕوای ڕۆسۆ، گرێبەستێکە کە خەڵک بەھۆیەوە دەستبەرداری مافە سروشتییەکانی خۆیان دەبنەوە لە بەرژەوەندی کۆی ئیڕادە یان ئیڕادەی گشتی، کە لە کۆی ئیڕادەی تاکەکان پێکھاتووە کەواتە سەروەری بۆ… خەڵک یان ئیڕادەی گشتی، کە نادادپەروەرانە نابێت چونکە مەحاڵە کە تاکێک نادادپەروەر بێت بەرامبەر بە خۆی سەبارەت بە حکومەت یان پەڕلەمان، ئەوان سەروەر نین، نە نوێنەرایەتی خەڵک یان ئیڕادەی گشتی ناکەن تەنھا نوێنەری گەلی سەروەرن، چونکە کەس نوێنەرایەتی گەلی سەروەر ناکات، ڕۆسۆ ڕەخنەی لە بیرۆکەی نوێنەرایەتی گرت و گاڵتەی پێکرد و وتی: گەلی ئینگلیز… ئەو پێی وایە ئازادە، بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە تەنھا لە کاتی پرۆسەی ھەڵبژاردنەکاندا ئازادە کاتێک ئەم پرۆسەیە کۆتایی دێت، دەبێتە کۆیلەی پەرلەمان.
بەراوردکردنی بیروباوەڕەکانی بیرمەندانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی ((ھۆبز ، لۆک و ڕۆسۆ ))
دۆخی سروشت:
1/ ھۆبز: حاڵەتێکی ململانێ و شەڕی ھەمووان دژی ھەمووان و حوکمڕانی یاسای جەنگەڵ، کە لە ئەنجامی سروشتی مرۆڤ مەیلی بەرەو خراپە و بڵاوبوونەوەی خۆپەرستی لە ھەڵسوکەوتی تاکەکاندا لە بەدواداچوونی بەردەوامیان بۆ خود -پاراستن.
2/لۆک: ئاڵوگۆڕی سوود و بەھرەمەندبوون لە ماف و ئازادییەکان لەژێر حوکمی یاسای سروشتیدا کە مافی ژیان و ئازادی و خاوەندارێتی زامن دەکات.
3/ڕۆسۆ: ژیانێکی ئایدیاڵ کە فەزیلەت و بەختەوەری بەسەر ھەموو تاکەکاندا زاڵ بێت، و ژیانی لە شاردا ئەم ژیانەی گەندەڵ کردووە.
لایەنەکانی گرێبەستەکە:
1/ ھۆبز: تاکەکان بە تەنھا لایەنێک بوون لە گرێبەستەکە، وە فەرمانڕەوا لایەنێک نەبووە لە گرێبەستەکەدا.
2/لۆک: لە نێوان تاکەکان و دەسەڵاتی حوکمڕان.
3/ ڕۆسۆ: لە نێوان تاکەکان و ئیڕادەی گشتی کە دەربڕی ڕای کۆمەڵگایە.
جەوھەری گرێبەستەکە:
1/ ھۆبز: تاکەکان بەتەواوی و دواجار دەستبەرداری ماف و ئازادییەکانیان دەبنەوە بۆ کەسی دەسەڵاتدار کە بەرپرسیارە لە پاراستنی کۆمەڵگا.
2/ لۆک: تاکەکان دەستبەرداری بەشێک لە مافەکانیان دەبن بۆ پاراستنی بەشەکەی تر بۆ دەسەڵاتی حوکمڕان بەبێ ئەوەی ئازادیەکانی لەدەست بدەن.
3/ ڕۆسۆ: تاک بۆ دامەزراندنی ئیڕادەی گشتی دەستبەرداری ماف و ئازادییەکانی خۆی دەبنەوە بۆ کۆمەڵگا، دواتر ئەو دەوڵەتە دروست دەبێت کە گوزارشت لە ئیڕادەی گشتی دەکات.
پابەندبوونەکانی گرێبەست:
1/ ھۆبز: تاکەکان دەبێت گوێڕایەڵی حاکم بن تا ئەو کاتەی توانای دابینکردنی ئاسایشیان ھەبێت، وە فەرمانڕەوا پابەند نییە بە مەرجەکانی گرێبەستەکە چونکە لایەنێک نەبووە لەو گرێبەستەدا.
2/ لۆک: دەبێت حاکم پابەند بێت بە بڕگەکانی گرێبەستەکە و ڕێز لە ماف و ئازادییەکانی تاکەکان بگرێت و ئەگەر پێشێلی بکات، دەتوانێ ڕاپەڕین دژی ئەنجامبدرێت.
3/ ڕۆسۆ: پێویستی تاکەکان و ملکەچبوونی حاکم بۆ ئیڕادەی گشتی.
خاوەن سەروەری:
1/ ھۆبز: ڕەنگە سەروەری ھی تاکێک یان گروپێک بێت و گەل دەستبەرداری بووبێت و ناتوانێ بەدەستی بھێنێت.
2/ لۆک: خەڵک یان زۆرینە خاوەنی سەروەرین و ھەرکاتێک بیانەوێت دەتوانن سوودی لێ وەربگرن و لە دەسەڵاتی یاسادانان نوێنەرایەتی دەکرێت.
3/ ڕۆسۆ: ئیڕادەی گشتی سەروەرە و ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کۆبوونەوە گشتییەکانەوە مومارەسەی پێدەکات و سەروەریەکەی ھەمیشەیی و بەردەوامە.
سروشتی دەسەڵات:
1/ ھۆبز: دەسەڵات ئەوەیە کە کۆمەڵگا دروست دەکات و مافەکان یەکدەخات.
2/ لۆک: خەڵک مافی ئەوەی ھەیە ئەو دەسەڵاتە ھەڵبژێرێت کە بەڕێوەی دەبات و مافی خۆیەتی بیگۆڕێت.
3/ ڕۆسۆ: دەسەڵاتی حاکم بریکاری گەلە بۆ جێبەجێکردنی خواستەکانی ئیڕادەی گشتی.
ڕژێم:
1/ ھۆبز: سیستمی حوکمڕانی تاکڕەویە و فەرمانڕەوا دەسەڵاتی ڕەھای ھەیە.
2/ لۆک: سیستمی حوکمڕانی نوێنەرایەتی دیموکراسییە و دەسەڵاتی تیایدا بە بۆچوونی زۆرینە سنووردارە.
3/ ڕۆسۆ: سیستمی حوکمڕانی دیموکراسی ڕاستەوخۆیە و دەسەڵات تیایدا ڕەھایە بۆ ئیڕادەی گشتی.
دەرەنجام: فەیلەسوفانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی ڕۆڵێکی گەورەیان ھەبوو لە دامەزراندنی بنەماکانی سیستەمەکانی حکومەت، بە تایبەت بنەمای ڕۆسۆ کە زۆربەی حکومەتەکان ئەمڕۆ پەیڕەوی لێدەکەن.
سەرچاوە: ١. https://ar.wikipedia.org ٢. https://www.aljazeera.net ٣. https://www.hindawi.org ٤. https://www.google.com
. https://www.uobabylon.edu.iq
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی