ڕێبوار عابد محەمەد: پەروەردە و كلتوور و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە – بەشی یەكەم.
كۆمەڵگە هێزو گەشەسەندنی خۆی لە گەشەكردن و گەشەسەندنی پەروەردەو كاریگەریی میتۆدو ئامڕازە جۆراو جۆرەكانیەوە وەردەگرێت و ئەمەش لە ئاسۆیەكی كلتووری فراوان و بەهێزەوە دێت كە ببێتە هۆی نەش و نما كردن. كۆمەڵگەیەك كە بیەوێت شكۆمەندی بەدەستبهێنێت ئاستی ڕۆشنبیری منداڵەكانی بەرزڕاگرێت. ئەمەش تەنها لە ڕێگەی پەروەردەی دروستەوە وەدەست دێت. چونكە سەركەوتووترین ڕێگەیە بۆ گواستنەوەی میراتی كلتووری بۆ نەوەكان و كاریگەر ترین رێگەیە بەرەو بونیاتنانی نەتەوەیەكی ئاوەدان. پەیوەندی نێوان ڕۆشنبیری و پەروەردە دینامیكی و سنووردار نییە بە كات و شوێنەوە، تاوەكو بەشێوەیەكی شارستانی بگونجێت لەگەڵ نەوەی نوێدا. لە ڕێگەی ئامڕازە پەروەردەییە پێشكەوتووەكانەوە مرۆڤی ڕۆشنبیر خشتی بونیاتنانی كۆمەڵگەیە. بنچینەی ئەو خێزانەیە كە نوێنەرایەتی دامەزراندنی كۆمەڵگەیەكی شارستانی دەكات. ئەو كلتوورە لەمنداڵدا دەچێنێت كە بەگونجاوی دەزانێت بۆ پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی. بۆیە ڕۆشنبیری و پەروەردە سەرچاوەی بونیاتنانی كەسایەتی مرۆڤە لەڕوی دەروونی و جەستەیی و ڕۆحی و ئەخلاقی و سۆزداری، لە ڕێگەی چاندنی زانست و زانیارییەوە و ڕاهێنان لەسەر بەدەستهێنانی كارامەیی و لێهاتوویی، پەرە پێدانی خودو پاراستنی كلتوور. هەروەها دەبێت ئاگادار بین كە كلتوور – ڕۆشنبیریی – هەمیشە پێویستی بە بەهێزكردن و پەرەپێدان هەیە بۆ ئەوەی هاوسەنگ بێت لەگەڵ پێشكەوتنی شارستانییەتی مرۆڤایەتی و ئەمەش پێویستی بە ئامادە كردنی سەرچاوەی مرۆیی لێهاتوو هەیە كە بتوانن سەركردایەتی كاروانی گەشەسەندنی كلتووری بكەن. لەهەمان كاتدا نەگۆڕەكانی وەك (بیرو باوەڕی ئایینی، چاندنی كلتووری زمانەوانی، ڕەوشتیی، زانستی،كۆمەڵایەتی، هونەریی) لەگەڵ پەرەپێدانی ئامڕازە پەروەردەییەكان و پلانی هەمە لایەنەی ژیان، بۆ بونیاتنانی مرۆڤ لە قووڵاییەوە تا بتوانێت بارگرانییەكانی گەشەپێدان و پەرە پێدانی كۆمەڵگە هەڵگرێت. ئەو گەلانەی لەسەر ڕێگای گەشەسەندن و خۆشگوزەرانیدان گرنگییەكی زۆر بە بونیاتنانی مرۆڤ دەدەن بەهۆی باوەڕی پتەویانەوە كە وەبەرهێنان لە مرۆڤدا ڕێگەی شارستانی و پێشكەوتنە. بۆیە دەبێت وڵاتی خۆشمان بەرەو ئەو مەبەستە هەنگاوی باش بنێت. سەرەتا با پێناسەیەكی گشتگیر بۆ هەریەكە لە پەروەردەو كلتوور، ڕۆشنبیریی كۆمەڵگە بكەین. پەروەردە: ئەو پرۆسەیەیە كەهەوڵدەدات كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی بەتاك بدات كە لەهەموو قۆناغەكانی گەشەكردندا، وەك مرۆڤێك لە كەسانی دیكە ناوازە بێت. هاوكات پارێزگاری لە سروشتیكردنی هەندێك لە تایبەتمەندییەكانی دەورو بەری دەكات. لەبەرامبەردا لەژینگەیەكەوە جیاوازن بۆ ژینگەیەكی ترو كاردەكات بۆ ئەوەی تاك ئەندامێكی چالاكی كۆمەڵگەكەی بێت. كلتوور (ڕۆشنبیریی): كۆی ئەو زانست و ئەزموونە مرۆیی و ئاینییانەیە كە تاك لەماوەی ژیانیدا بەدەستی دەهێنێت و كار بۆ ڕێنماییكردنیان دەكات. كۆمەڵگە: كۆمەڵێك كەسە كەسیستەمێكی نیمچە داخراو پێكدەهێنن و پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان پێكەوە گرێدەدات. یان ئاماژەیە بۆ كۆمەڵێك مرۆڤ كە بە شێوەیەكی ڕێكخراو پێكەوە دەژین. یاخود كۆمەڵێك تاك لە ناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراو لە لایەنی سیاسی و دانپێدانراودا دەژین و كۆمەڵێك داب و نەریت و پێوەرو بەهاو یاسای كۆمەڵایەتی و ئامانجی هاوبەشی یەكتریان هەیە.كەلەسەر بنەمای ئایین و زمان و میژوو ڕەگەز دامەزراون. پرۆسەی پەروەردە یەكێكە لە لایەنەكانی بەرزكردنەوەی میراتی كلتووری و یارمەتی گۆڕانكاری دەدات بەزیادكردنی داهێنانی كلتووری نوێ وەك فاكتەری هۆشیاری كاردەكات لەكۆمەڵگەدا. ئەگەر كلتوور بۆتاك هاو واتای كەسایەتییەكەی بێت، بۆ كۆمەڵگەش هاو واتای كاراكتەری نەتەوەیی بێت، ئەوا بە واتای ئەوەی كە كلتوورێك بەبێ پەروەردە نییە. چونكە یەكێك لە سیفەتەكانی كەسایەتیی گەشەكردنەو گەشەكردن بە بێ پەروەردە نییە. پەروەردە ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە دروستكردنی هاوسەنگی لە نێوان توخمەكانی ژینگەی كۆمەڵایەتیدا و،لەسەر بنەمای ئەم ڕۆڵە پەروەردە ڕۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە توانەوەی جیاوازی نێوان چینەكانی كۆمەڵگە.یان بە پێچەوانەوە لە پشتڕاسكردنەوەی سیستەمی چینایەتی لە كۆمەڵگەداو كێشانی سنوورێكی توند و ئەركێكی گرنگ دەگێڕێت لە پرۆسەكانی وروژاندنی كۆمەڵایەتی و فرەیی بیرۆكەكان و ڕەفتارو ئامڕازەكانی تاكەكان لە ژیانیاندا،كە دەبێتە هۆی گۆڕانكاری كلتووری كۆمەڵایەتی.
پەیوەندی نێوان پەروەردەو كلتوور پەروەردە ژیانەو كلتووریش بەشێكە لەژیانی مرۆڤ، بۆیە لە هیچ كۆمەڵگەیەكدا پەروەردەو ڕۆشنبیریی لێك جیاناكرێتەوە. فەرهەنگ و كۆمەڵگە دوو دیوی یەك دراون و دوو شتی پەیوەستن بەیەكترەوە. بەبێ كلتوور هەموو كۆمەڵگەیەك شێوازی ژیانی خۆی هەیە كە لە كۆمەڵگە مرۆییەكانی دیكە جیایدەكاتەوە. پەیوەندی پەروەردە بە كلتوورەوە شێوازێكی دینامیكی بە خۆوە دەبینێت. واتە بەردەوام و لەهیچ كات و شوێنێكدا ناوەستێت. پەروەردە ئامانجی گواستنەوەی كلتوورە لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر بە شێوەەیەكی دروست و شارستانیانە كە بگونجێت لەگەڵ نەوەكانی داهاتوو. بەبەكارهێنانی شێوازی پەروەردەیی پێشكەوتوو كاردەكەن بۆ بەرزڕاگتنیان. وەك چۆن پەروەردە بڕبڕەی پشتی كلتوورە و هەردووكیان ناتوانن بەدابڕان لەیەكتر بژین، چونكە پەروەردە تەنها ڕەفتارێكی بەدەست هێنراو نیە كە دەبێتە هۆی وەرگرتنی چەمكی ڕۆشنبیری لە ناوەندەكانی خوێندندا، بەڵكو ڕەفتارو میتۆدێكە تاكەكان بەرەو چۆنیەتی بونیاتنانی تێڕوانینی تیۆری و پراكتیكی دەبات. لە پاراستنی شوناسی كۆمەڵگەكەكانیان لە یەكگرتن و لەناو چوون. ئەمەش بەهۆی كاریگەرییەكانی چاكسازییەوە كە هەندێك بەڕزگاركردنی كۆمەڵگە لە داب و نەریت و بەهای دەزانن. ئەم پەیوەندییانە بەرپرسیارێتییەكی بەكۆمەڵە و دەكەوێتە ئەستۆی هەموو ئەندامانی كۆمەڵگەیەك كە كاردەكەن بۆ پاراستنی لە شێواندن، یان لەناو چوون. هەربۆیە دەبیت ئەم كارانەی خوارەوە بكەن: یەكەم/ پەروەردە سەرچاوەیەكی جەوهەرییە لە گواستنەوەو بەرەو پێشبردنی كلتوور لە ناو هەر كۆمەڵگەیەكدا، ئەمەش پێویستی بەتێپەڕاندنی ئەو نەخشە لاساییكەرەوانە هەیە كە لە ناو هەر ئاسانكارییەكی پەروەردەدا هەن كە تەنها لەسەر بنەمای پرۆگرامی پەروەردەیی تیۆری دامەزراون. بەڵكو پێویستیان بە ئامڕازی كردارەكی وەك (شانۆ نامە، دامەزراندنی پێشانگای كلتووری كە پشتگیری لە چەمكی كلتوور و پاراستنی ناسنامەو میرات دەكات) بۆ ئەو كەسانەی، یان ئەو خاكەی كە لە چوار چێوەیدا دەژین. ئەم خاڵە زۆرترین تێكگەییشتنی لەنێو قوتابیاندا بەدیدەكرێت. دووەم/ پەیوەندی نێوان پەروەردەو كلتوور و ڕۆشنبیریی، تەنها لە لایەنی پەروەردەوە سنوور دار نییە، بە ئامانجی گواستنەوەو پاراستنی كلتووری كۆمەڵگەیەك، بەڵكو سروشتی پەیوەندیەكە لەوە تێدەپەڕێت لە گواستنەوەی كلتوورەكەو نوێنەرایەتیكردنی لە ئاستی – نێو دەوڵەتیدا – لە ڕێگەی ئەنجامدانی كۆنفرانسی ساڵانە بۆ پشتیوانیكردن لە چەمكی كلتوور. وەك دامەزراندنی كۆنفرانسی پەروەردەیی و ڕێكخستنی بەشێوەیەكی تۆكمەو زانستی زمان و میرات و داب و نەریت. پەیوەندی دینامیكی نیوان پەروەردەو كلتوور هاوسەنگی و هاو ئاهەنگی نێوان خاك و مرۆڤ و لەنێوان شوناس و میراتدا بەرەو پێشدەبات، بەڵكو دەبێتە هۆی دروستبوونی قۆناغێكی نوێ كە بەئاساییكردنەوەی پەروەردەیی كلتووریی ناسراوە كە هاوشێوەی لەدایك بوونێكی نوێیە، تێیدا بەهاكان دڵسۆزی و سەربەخۆیی بەمەبەستی پاراستنی كلتوورو چەسپاندنی لە مێشكی منداڵاندا تێكەڵ دەكرێن. سێیەم/ پەیوەندی نێوان ئەم دوو چەمكە لەم چەرخ و سەدەیەدا تەنها پرسێكی تاكە كەسی نییە،بەڵكو پرسێكی بەكۆمەڵە و دەكەوێتە ئەستۆی هەموو ئەندامانی كۆمەڵگە بەمەبەستی پاراستنی هەموو پێكهاتەكانی كلتوورو پاراستنیان لە هەر هەوڵێكی سڕینەوەو شێواندنیان. لێرەدا كۆمەڵێك پێشنیار دەخەینە ڕو بەمەبەستی هێشتنەوەو پاراستنی كلتوورە ڕەسەنەكان. 1- نابێت لە شێوازە لاساییكەرەوە كۆنەكان خۆمان قەتیس بكەین، بەڵكو دەبێت شێوازە پەروەردەییە مۆدێرنەكان پەیڕەو بكەین و بەناساندنی لایەنی پراكتیكی بە تێگەییشتن و سادەكردنی چەمكی كلتوور – ڕۆشنبیری – لە ڕێگەی ڕیكخستنی گەشتەكانی قوتابخانە و ناساندنی ناسنامەو میراتی ئەو شارە یان گوندەی كە سەردانی دەكرێت بۆ قوتابیان ڕوونبكرێنەوە. پاش ئەنجامدانی گەشتەكە پێشكەشكردنی ڕاپۆرت دەربارەی هەموولایەنە جۆراو جۆرەكانی ئەو شوێن و جێگەیە. 2- دامەزراندنی ناوەندو یانەی بڵاو كردنەوەی ڕۆشنبیریی كە پەیوەندییان بە كلتوورەوە هەیەو لەهەمانكاتدا ئامانجیان هۆشیاری و گەشە پێدان بێت. هۆشیاری بریتییە لە: پەرەوەردەكردنی هاوڵاتیان لەسەر چۆنیەتی پاراستنی شوناس و داب و نەریتی خۆیان لە داڕمان و تێكەڵبوون و بەبەشێكی جەوهەری ڕابووردوی كۆن بزانن و چاندنیان لە ڕۆحی منداڵەكانیاندا بەئامانجی پشتڕاستكردنەوەی مافی ناسنامەو میرات و لەبیرنەكردن، یان چاوپۆشیكردن لێی لە ئەنجامی جیهانگیریی شوناس و شارستانیەت و هەوڵدان بۆ لەبیركردنی بە شێوازو ئامڕازی جۆراو جۆر. سەبارەت بە گەشەپێدانیش: پێكدێت لە سوود وەرگرتن لە ڕۆشنبیری لە پەرەپێدانی تواناكانی تاك و پاڵاوتنی بەزانستی پێویست، بۆ ئەوەی بتوانێت لەكلتووری كۆمەڵگەكەی تێبگات و رووبە ڕووی هەوڵەكانی بەجیهانیكردنی شوناس و كلتوورو شارستانیەت لە ژێر ناونیشانی جیابوونەوەدا بێتەوە، لە ڕوونكردنەوەو سادەكردنەوەی بیرۆكەكەو هەوڵدان بۆ گواستنەوەی بۆ نەوەكانی دواتر بەئامانجی چاندنی بیرۆكەی دڵسۆزی و سەر بەنیشتمان و نەكەوتنە ژێر قورسایی ئەو گۆرانكارییانەی كە لە ناوچەكەدا ڕوو دەدەن. 3- دەستپێشخەری و هۆشیاری لە نێوان خوێندكارانی زانكۆو بیرمەندان و توێژەران بە مەبەستی بەرەو پێشبردنی ڕۆشنبیری بەلەبەرچاو گرتنی هەماهەنگی نێوان دەزگاو دامەزراوە پەیوەندیدارەكان بەو بابەتەوە. ئەمەش بەو واتایە كە بازنەی هاوكاری تەنها لەلایەنێكی دیاریكراودا سنووردار نەبێت. بەڵكو دەرەنجامی بازنەی هاوكاریەكە لە تەواوی كۆمەڵگەوە بێت. پەروەردە مەعریفەیەو شارستانییەت ئاستی ژیانە، تازانست زیادو هەمەچەشن بێت، ئاستی ڕۆشنبیری تاك بەرزدەبێتەوە. تائاستی ژیان بەرز بێت، ئاستی شارستانییەتی بەرزدەبێتەوە.كەواتە پەیوەندی ڕاستەوانەیە لە نێوانیاندا. لەسەردەمی ئێستاماندا ڕەنگە پەروەردە بەواتای پاڵاوتن و ئاڕاستەكردنی ڕەفتاری مرۆڤ بێت، ڕەفتاری پەروەردەیی و ئەدەب ئەگەر بیركردنەوەو ئەقڵی ساغ تێكەڵ نەكرابێت مرۆڤ دەكاتە جەستەیەكی بێ ڕۆح و خاڵی لە گیانی مرۆڤدۆستی و داهێنەریی مامۆستاو مەعریفە. ئەگەر دان بەڕەفتاری باشدا نەنێین، وەك باخچەیەكی فیكریی كە منداڵ دەكاتە پیاوێكی كۆمەڵایەتی بەرهەمدار ئەوا لەبازنەیەكی خاڵیدا دەخولێینەوە. پەروەردە بە بێ بیركردنەوە یان زانستی مۆدێرن،جۆرێكە لە بێمانایی.گەر تاك زانیاری قوڵ و هەمە لایەنەی نەبێت، ئەوا تاكی پەروەردەكراو لە هەمووڕوویەكەوە وەهمێكەو كلتوور بەلایەوە هیچ نابێت.
